T`AQA

3
Pachamamampi
chika sarnaqaña
Chikpachaki yatiqapxañani
PACHA
Yanapt’irimpi yatiqaña panka
Sutija
Yatiña utajana jakhuwipa
Aylluja/markaja
Yatichirijana sutipa
3ri T’AQANKIRINAKATAKI
PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQANCHIRI
Yatiña Chiqanchawi P’iqtiri
Jaime Saavedra Chanduví
Yatichawinaka Irpiri
Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra
Yatiña Utanaka Irpiri
Juan Pablo Silva Macher
Arunaka Jakawinaka Yatichaña Uñanchiri
Elena Antonia Burga Cabrera
Paya aruta purapa yatiña yatichaña Uñanchiri
Manuel Salomón Grández Fernández
JIWASPACHAKI YATIQAÑA PANKA: 3ri PACHAMAMAMPI CHIKA SARNAQAÑA - CHIKPACHAKI
YATIQAPXAÑANI
Luriri
Angel Arturo Mamani Cayo
Suyunakatha uñakipaña yanapirinaka
Juan Choquehuanca Mamani, Anselmo Valencia Aracayo, Froilán Giraldo Ramos Flores, Delfín E. Ponce
Centeno, Crisóstomo Maquera, César Machaca Escobar, María Dora Ccalluari Chana, Néstor Astete
Barrientos, Vicenta Mamani Lorenzo, Ismael Chambilla Cauna, Alan Ever Mamani Mamani
Panka askichaña yanapirinaka
Wilfredo Barrientos Quispe, Néstor Astete Barrientos
Chiqaparu luraña yanapirinaka
Leoncio Sejje Mamani, Jaime Barrientos Quispe, José Antonio Vásquez Medina, Moisés Suxo
Yapuchura
Pankaptayiri
Georgina Mamanchura Sardon
Sixsuri
Olga Doris Castro Fernández
Yanapasiri
Care Perú- Coordinación Regional Puno
2014 marana payïri mirayata.
Uñakipasa askichirinaka
Leoncio Sejje Mamani , Wilfredo Barrientos Quispe
Payïri mirayawi uñjaña yanapirinaka
Rosa María Mujica Barreda, Roger Ricardo Gonzalo Segura
Mirayatawa: xxxxxxxxxxxxxxxxx pankanaka
Corporación Gráfica Navarrete. Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita - Lima 43
RUC: 20347258611 sutinina mirayata
Perú jach’a suyuna pankanaka imaña utaru yatiyata: BNP: N° 2013-11199
© Perú suyuna yatiña chiqañchiri
193 jakhuni uta, Comercio sutini, San Borja markallana thakipana
Lima Perú
Jawsaña jakhuwipa: 615-5800
www.minedu.gob.pe
Akïri pankankiri qillqatanapaxa janiwa khitisa luririnaka jamasapata mirayañapati.
Impreso en el Perú / Printed in Perú / Perú suyuna mirayata
8xDQFKW·D\DWD
Suma munata yatiqiri wawa:
Aka yatiqaña pankaxa jumatakiwa, jupasti yatiña utamana aski
yatiqañamataki sumapacha yanapt’antamxa.
Mayaru mathapita yatichiri jamawt’anakawa, jumana yatiqasa
yatiqasa nayraru sartañamataki suma munasiña chuymampi
luranipxtha. Ukaxa yatichirimampi, awki taykamampi,
achachilanakamampi ukhamarusa maynïri wilamasinakamampisa
yanapt’ayasisa yatiqañamatakiwa. Yaqhipa lurawinakaxa yatiqiri
masinakamampi lurañatakiwa, jumanakpura yanapt’asiñsa
chuymachantamwa.
Pankankiri lurawinakasti, markamana yatiwinakapa lurawinakapsa
askipacha yatxatañamataki, ukhamaraki, aymara aru
arsuwima, qillqawimsa ch’amanch’asiñamataki, jakawisana
Pachamamarusa, Uywirinakasarusa yäqañasatakiwa. Ayllumana,
markamansa, yatiña utamansa, utjawimansa jaqi masinakasampi
suma sarnaqaña yanapt’arakïtamwa.
Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa anatt’asintasa,
warurt’asintasa, saminchantasa, rixsuntasa, uñakipt’asintasa,
tupayantasa ukhamawa, sapa mayni t’aqanakana maymaya
yatiqawinaka ch’amanchasirakinta. Suma wakisirinaka
wakiyawinakampi yatiqantaxa, jumaru munasiskanatpawa. Aka
pankaxa jumana masimjamawa juparu uñjapunintawa.
¡Suma chuymampi qallantapxañani! ¡Khusäskaniwa!
Perú markasana yatiña irpirinaka
1 T’AQA
Pankankirina uñanchayiripa
Yapunakasa tumpasipxañani
Yatiqa
1 Puruma uraqi qhulliña
8
2 Yapunaka uñxataña
11
3 Qura qullanakasa
14
4 Yapu chhuxrinaka jark’aña
17
2 T’AQA
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
3 T’AQA
20
Yapunaka apthapipxañani
Yatiqa
Jalja
5 Chakana phunchawi
22
6 Ch’uqi llamayuña
25
7 Apthapita achunaka imaña
28
8 Qhatuna chhalaña
31
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
34
Juyphina kamachinakapa yäqapxañani
Yatiqa
Jalja
9 Juyphi sank’awi
36
10 Juyphi sarayiri warawaranaka
39
11 Mara t’aqa katuqaña
42
12 Ch’uqi ch’uñuña
45
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
4 T’AQA
Jalja
48
K’umara janchisataki wakichasipxañani
Yatiqa
Jalja
13 Usunaka khitarpayaña
50
14 Sawuñataki wakichaña
53
15 Ayllusana lurawinakapa
56
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
60
5 T’AQA
Jaqichasiritaki utachapxañani
Yatiqa
16 Phawata achunaka apthapiña
62
17 Aylluna jaqichasiña
66
18 Jaqichasiritaki utachaña
69
6 T’AQA
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
7 T’AQA
72
Yapu lurañataki wakichapxañani
Yatiqa
Jalja
19 Uywanakanaru amtaña
74
20 Satañataki wakichaña
77
21 Nayra sata
80
22 Jupha phawaña
83
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
86
Suma satawina qamarapxañani
Yatiqa
Jalja
23 Qacha qulla mallkiña
88
24 Sataña lumasanaka
91
25 Ch’uqi sataña
94
26 Tunu awkinakasa
97
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
8 T’AQA
Jalja
101
Taqinimpisa sumaki jakasipxñani
Yatiqa
Jalja
27 Jiwirinakana urupa
102
28 Uywanakataki phawaña
105
29 Jalluru jawsaña
108
30 Uywa ch’uwa
111
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
114
1
Yapunakasa
tumpasipxañani
T’AQA
¿Kunjamäskisa yapunakasaxa?
¿Kunjamsa yapunakasa apthapipxasnaxa?
Puruma uraqi qhulliña
1
YATIQA
Uñanchirinaka
Puruma uraqi
qhulliñataki
luqtañanakatha
yatxatanipxañani.
Luqtañanakana
yänakapa wakichaña
yanapapxañani.
Qhullina tuqitha
yatirinakaru
ist’apxañani.
Awki taykaru
jiskt’asina juk’ampi
yatxatapxañani.
Puruma uraqi qhulliña qalltañataki,
pachamamaru luqtaña yatxatapxañani.
Aruskipapxañani.
¿Kunjamasa qhullirinakaxa qhulliña
qalltapxi?
¿Kunanaksa wakichapxi qhulliña
qalltañataki?
¿Ukhamapuniti kuna luraña qalltañatakisa
luqtasipxtanxa?
¿Kuna pachasa jani qhulliñäkiti?
Jiwasa wawanakaxa, ¿kunjamsa kuna
lurañanaksa qalltapxiriksnaxa?
Janiwa kunaw
rasasa
uraqixa yana
ñäkiti.
Jallupacha tu
kuyxi, uraqisa
jasäskipana u
khamarusa
manq’anaka
utjaskipanwa
qhulliñaxa qa
lltaña.
Uysuwa wali w
akisiri,
ukanaka lurañ
ataki.
Ukhamarusa u
raqiruxa
jaqirjama wali
yäqañawa.
Arunaka qhananchañani
uysu = wiri
8
sikt’aña = jiskt’aña
Jichhaxa k’atampi yatxatapxañasataki:
Uraqi qhullina qalltañataki.
Ullaraya
U
l
aylluna, uraqi qhulliña
qalltañataki, jilïri tatanakaxa
q
k
u
kunaymana
luqtañanaka
wakichapxri’tayna, wali
w
m
munasiña chuymampi, uraqi
qhulliñaru suma ch’alltañataki.
q
U
Uka luqtañaxa
wakichatarakiwa: kukampi,
w
p
panqaranakampi, llamp’umpi,
a
alkulampi, ukhama.
Achachilana arupa:
“Uraqi suma achuñapataki, wara uruna qhulliña qalltaña.
Uka uruwa tata intixa uraqiru wali junt’uchixa. Ukhamarusa
kunaymana luqtawinakawa utji: ch’alla, k’intu, wilancha,
iñsiñsu astaña, yaqhanakampi kuna”
¿Kunatsa uraqiru luqtañäpachaxa?
¿Utjasitamanxa kunjamasa uraqi
qhulliña, ukaya yaqha lurañanaksa
qalltapxi?
Arunaka qhananchañani
wara uru= mirkulisa uru
9
Taqichiqana uraqiru luqtañanakatha ullapxañani.
Nayaxa Willi
sutïnitwa, Ch’alla
suyuna sarnaqastha.
Yaqhipa
jaqinakaxa janiwa
Pachamamaru
amtapkiti.
Nayana sutixaja
Wartulina.
Suni chiqana
sarnaqastha. Ukanxa
uywa awatiña
uraqinakaruwa
luqtasipxtha.
Willka sutinïtwa,
nayaxa quta
lakanwa utjasta.
Uka chiqanxa wali
jakasiñataki uraqiru
luqtasipxaraktwa.
Nayaxa Kintimari
sutinïtwa, ch’umi
yuriwijana sarnaqasta.
Uka chiqanxa
kunaymana alinaka
mallkiñatakixa
pachamamaru
luqtasipxaraktwa.
JJichhasti, wakisiri arunakampi jiskt’awinakaru
winakaru jjaysañani.
¿Jumasti kunjamsa luqtawinakana
yanapasmaxa?
¿Kuna luqtawinaksa
uñjiritaxa?
¿Kunatsa luqtawinaka utjapacha? ¿Wakisiripachati? ¿Kunatsa?
Arunaka qhananchañani
sikt’aña = jiskt’aña
10
2
YATIQA
Yapunaka uñxataña
Uñanchirinaka
Yapunaka
uñxatasa maya
yatiri tatampi
aruskipañawa
wakisi.
Yatirimpisti,
yapu, uywa
usunakatha, wali
amuyt’apxañani.
Awki taykaru
jiskht’asina juk’ampi
yatxatapxarakiñani.
Yapunaka uñxatawsina
achuqirinakatha aski
amuyt’apxañani.
Aruskipawsina jiskht’awinakaru kutt’ayapxañani.
¿Kuna juyra alinaksa yapu tuqina uñjtaxa?
¿Kuna usunakatsa yapuni jilataxa arxati?
¿Nayra maranakana uka yapu alina
usunakapaxa utjapunpachänti?
¿Uka usunaka yapunakasatha jark’aqsnati?
¿Kunjamasa, kunampisa jark’aqapxna?
Yapusa, uywa
sa,
pachamama
na
wawanakapja
maxa,
usuntarakispa
wa. Jani
ukaru puriñap
atakixa,
aski yäqañaw
a,
usunakatha
jark’aqaña, q
ullayaña,
ukhama, wali
mirañapataki
.
Arunaka qhananchañani
jark’aqaña = jirk’aqaña
juyra= uywata alinaka achunaka
11
Achachilana arupa:
“Ch’uqi aliruxa katurakiriwa: llawa, laq’u, yaqha usunakampi.
Jupha aliruxa thutha usuwa katuraki. Uka usunakxa
qhillampi jach’ikipasisa, muña umampi ch’allakipawsina
jark’aqaraksnawa. Uywanakaruxa kunaymana usunakawa
katuraki: muyu usu, qarachi, wich’u usu”.
Qillqapxañani.
a.
¿Kuna usunakasa, jakawisana, yapunkiri alinakaru katu?¿Kunatsa?
ch’uqi ali
ch. ¿Kuna usunakasa jupha aliru katu?
chh. ¿Kuna usunakasa qarwa, allphachu, uwija uywanakaru katuspa?
ch’. Awki taykamampi yapu usunakata uywa usunakampita aruskipawsina,
amuyt’apxmwa.
Arunaka qhananchañani
qarwa = qawra
12
muña = waych’a
jupha=jiwra
Ayllusana yapu usunaka qullaña
Awki, taykaru jist’asina yapu usunakatha qullanakapampitha qillqapxañani.
Uka mayayri, jumawa munatamaru phuqacharakinata.
achunaka
usunaka
qullanakapa
ch´uqi
qasawi
qhilla
jupha
thutha
waych´a uma
Suma jakaña:
Jaqinakasa,
yapunakasa,
uywanakasa,
taqinpachasa
pachamamana
uywatäpxtanwa
¿ukhampuniti?,
¿janicha? Ukhamaxa,
akïri sixsuta,
ch’usawjanakaru
pkuqachasa
phuqachasa
pachamamana
uywanakapa
samichapxañani.
samichapxa
Arunaka qhananchañani
jupha = jiwra
qaqachilla = qamasaya
13
Qura qullanakasa
3
YATIQA
Uñanchirinaka
Qulliri kullaka yatiqaña
utaru irpaniñani.
Qulliritha qura
qullanakxata
ist’apxañani.
Qura qullanaka
ajllisina: junt’u,
thaya qulla tuqitha
amuyt’añani.
Kunaymana usunaka
qura qullanakampi
qullasiñxata
yatxatapxañani.
Junt’u, thaya qura qullanaka
aski uñt’apxañasawa.
¿Kuna quranakasa qullaskakispati?
¿Kunjamsa yatsnaxa kuna
quranakasa qullixa ukxa?
¿Khitisa qura qullampi qullaskakispati?
¿Kuna qura qullanaksa utji aka
ayllusana?.
Jichha pacha
nakanxa,
jiwasa qura
qullanakawa
wali
thaqata. Kun
atixa,
jani janchisaru
usuchasisawa
kuna
yanqha usuna
ksa
apaqasi.
Q
Qullirina
arupa ist’awsina, qulla
q
quranakana sutinakapa lakipxañani.
junt’u qullanaka
Arunaka qhananchañani
ist’awsina = ist’äsina
14
thaya qullanaka
J
Jichhaxa
unt’apxañani qura qullanaka,
ukhamaraki wakisirinakapsa.
Anu ch’api umaxa phuti
usu apaqiriwa, ukhamarusa
wali janchisana wila
sarañapatakiwa
yanaparaki.
Qhanachu qura qullaxa kulira
usutakiwa wali. Wallaqiyawsina,
jani ukaxa, ch’axsusina chirwsuta
umañawa.
Wirawira qura qullasti,
ch’uxu usutha
qullasiñatakiwa, uka
suma qullaxa umaru
wallaqiyasina umañaraki.
Waych’a suma junt’u qura
qullarakiwa. Ukasti puraka k’ichi
qulliriwa. Ukhamarusa waych’a
chaxsutaxa ususiri warminakaru
qaquñataki walirakiwa.
Wali amuyt’asina qillqapxañani.
W
a. ¿Uka qura qullanakasti, imañaspati? ¿Kunanakatakisa imañäspaxa?
ch. Jumana utjawimana, ¿kunjamsa qullanaka imasipxi?
chh. ¿Kuna qullanaksa jani aliqa apthapiñakïpacha? ¿Kunatsa?
Arunaka qhananchañani
qhanapaqu = qhanachu
muña = waych’a = q’uwa
anu ch’api = anuqara ch’api
15
Qhananchasisa yatiyañani.
Suma yatiqiri: Juliku, Wartulina, Amaru, Martina sutini wawanakaxa usutawa
jakxatasi. Kunatha usutatixa sapa mayni, ukhamarjama waliptañapataki
qura qullanaka wakichaña yapapt’apxañani.
Ayayaw…
purakawa
usutu. ¿Kunasa
walïpachaxa?
Juliku
Nayaruxa p’iqiwa
usutu. ¿Kunasa
qullitaspa?
ina
Martina
Nayaruxa
ch’uxu usuwa
katutu. ¿Kunasa
walïpachaxa?
ulina
Wartulina
aru
Amaru
Ayyy, nayaruxa
junt’u usuwa
sarxatitu.
¿Kuna qullasa
walïpachaxa?
Nayja pachanakatpachsa, ch’umi suyutha kunaynama qura qullanaka
apanipxi. Ukanakaxa, ¿kunataki wakisirisa? Jumaxa amuyt’arakma.
kuka
ayawaska
wampu
Arunaka qhananchañani
ch’uxu = uju = q’apa usu = kustaru
16
Jichha
maranakanxa, jiwasa
qura qullanakasaxa
qulla aljaña
utanakankiwa. Uka
chiqanxa, kapsularu,
jarawi umaru,
ukhamanakaruwa
sutininpiwa
uñstayapxaraki.
4
Yapu chhuxrinaka jark’aña
YATIQA
Uñanchirinaka
Jilïri tatampi
chhijchhi tuqitha
aruskipañawa wakisi.
Jilïrina arupa aski
ist’awsina chhijchhina
thakinakapa
uñt’apxañani.
Kunaymana chhijchhi
khitarpayañxata
yatxatapxarakiñani.
Chhijchhi jaya tuqiru khitarpayaña
yatiqawsina, yapunakasa
uñjapxañasawa.
Jichhaxa aruskipapxañani.
¿Kunatsa chhijchhixa yapu achuqaski
ukawrasaxa jutpacha?
¿Kunatsa chhijchhi achachi, chhijchhi awila sata
sutichatäpacha?
¿Kunjamanakatsa suma juyranakata chhijchhiru
jark’aqapxsnaxa?
¿Jumaxa kamachasmasa chhijchhi jutirjamäspa
uka pachaxa?
Chhijchhixa
juyranaka ap
asi
Akatjamakiwa ri.
ju
Jupaxa thakip tiri.
a
chiqawa sarn
aq
Jani sinti juyra i.
naka
chhuxriñapata
kixa,
taqinisa
thakinakapa
uñt’apxañasa
wa.
Arunaka qhananchañani
chijñi = chhijchhi
sikht’awi = jiskt’awi
chhuxri = k’iri
17
K’atampi yatxatapxañani.
Chhijchhiru khitarpayaña
Jupha, siwara, jawasa alinaka suma puqurki uka pachaxa,
chhijchhiwa jutiri; mayakiwa jallu sarxipanxa juyranaka apthapiñäxi.
Jani ukaxa, chhijchhiwa
juyranaka apasispa. Ukaxa
janiwa khititakisa walikaspati.
Achachi sirakama
chhijchhixa wali
t’impusisawa juti, awila
chhijchhisti amukiwa
jutaraki. Uka achachi,
awila chhijchhisti wali
suma juyranaka munaraki,
ukatwa taqinisa yatiñasaxa
chhijchhiru arkarpayaña.
Kunaymanatwa
chhijchhi achachi awilaru,
aymara jilatanakaxa arkarpayapxi. Tiqi Tiqi ayllu chiqanxa thantha
isinaka phichkatasisawa chhijchhiruxa khitarpayapxi. Kunaymana
sutichasisa, warurt’asisa, qunchu umanakampi ch’alltasisa. Jani ukaxa,
phukt’asisa, ukhamrakiwa maysa chiqanakanxa khitarpayapxi. Jichha
pachanxa qhun qhun sirimpiwa maraninakasti arkarpayapxaraki.
Amuyt’apxañani, ukatha qillqañani.
a. ¿Kunapachasa chhijchhixa juti?
ch. ¿Kuna yaqhha chhuxrinakasa utjaraki?
Aymara mark
anxa
satawa:
“Chhijchhitaki
manq’apaxa
uñacht’ayaña
wa.
Maya jutixa,
ukawjaki apa
sixa”.
Arunaka qhananchañani
chijñi = chhijchhi
18
k’atampi = juk’ampi
Qhananchasisa yatiqapxañani:
‡&KXxXxD ‡&K·XTLVDWDxD ‡-X\SKLSDFKD ‡$QDWDSKD[VL
‡.KXQXQWLUL ‡-DWKDNDWX
‡$FKXQDNDDSWKDSLxD
‡:DMDZDMDxD
‡8\ZDQDNDPDUNKDFKDxD
A
l u kha
rir m
ik
sn an
a ak
ar
ak
i
A
ya kan
na ak
pa am
sir p
ik iw
sn a
a
Aymara markanakasanxa paya pachawa utjaraki: jallu pacha, awti
pacha; wali qhananchawsina yatiqapxañani.
Aymara pacha chimpu
jallu pacha
awti pacha
¿Kunanakampisa arxatiriksna aymara pacha chimputha?, ukanaka
qillqañani.
19
1
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Arumpiki arxatapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma
jakañataki?
¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa?
¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa
ch’ullqichasipxtanxa?
JJichhaxa qillqapxarakiñani.
¿Jiwaskama kunanaksa
yatiqañataki
yanapasipxtanxa?
¿Kuna lurawinakansa jani
yanapasipktanxa?
¿Kunanakasa wakisispa
yanapt’asiñaxa?
Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani.
¿Kunanakasa
khusa yatiqatajaxa?
¿Kunanakarakisa jani
askipacha yatiqatajaxa?
Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani.
Maya t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa?
¿Jumaxa kunanasksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki?
20
2
Yapunaka
apthapipxañani
T’AQA
A
¿Kunjamsa yapunakasa apthapisipxtanxa?
¿Kunjamsa yapunakasa apthapisiñäspaxa?
Chakana phunchawi
5
YATIQA
Uñanchirinaka
Chakana
phunchawi tuqitha
aruskipapxañani.
Phunchawina
apxatanakatha
amuyt’apxañani.
Awki taykaru
jiskt’awsina,
juk’ampi
yatxatapxañani.
Chakana phunchawita
amuyt’apxañani.
J
Jichhaxa,
amuyt’asisa, aruskipapxañani
ukata qillqapxañani.
¿Kuna thuquñanaksa uka phunchawina
utjataynaxa?
¿Kunatsa chakana phunchawina
thuqupxpachaxa?
¿Khininakasa phunchäwinakaru sarapxi?
¿Jichha pachanakanxa, kuna jani wali
luratanakasa utjaraki?
Arunaka qhananchañani
ch’ujuki = amuki = qarwaki
22
Taqi phuncha
wirusa
suma chuyma
npiwa
saraña.
Taqiniru
arustaskakiña
wa;
janiwa ch’uju
ki
sarnaqañati.
Ukhamarusa ja
niwa
inaki uñch’uki
ñäkiti,
kunsa luraska
kiñawa;
ukatpi aynisiñ
axa
utjixa.
Awkina arupa:
Chakanana phunchawipa
Wankani markanxa chakana
phunchayañatakixa
marpachawa phuncha
irpirinakaxa wakichasipxixa. Wali
jach’apuniwa uka phunchawixa.
Phisqa uruwa chakanaru
phunchayapxi. Taqinpachawa
mayanchasipxi, ukhamaraki
piqt’iri jila kullakaru, kunaymana
yänakampi apxatapxaraki.
Alaqa pachana warawara chakanaru phunchayatayrinawa nayrja
pachanakaxa. Jichakiwa tatituna chakanaparu phunchayatäxi.
Walja mathapita siku phusirinakawa marka masinaka thuquyiri
purintanipxi. Ukhampi munata chakanaru uruqayapxi.
JJichhaxa, aski amuyt’asisa, jiskht’awinakaru jaysañani.
a. ¿Alaqa pachankiri warawara chakana uñtt’ati? ¿Kunjamasa?
ch. ¿Kuna sansa muni sapa mayni chakanaxa?
Alaqa
pachankiri
warawara
chakana
Tatituru
yupaychaña
chakana
Arunaka qhananchañani
phuncha = phista
23
Jichhaxa, wawanakana aruskipawipa ullasina amuyt’añani:
Awkinakaxa sapxiriwa:
“kawkinsa, khitinikarusa
aruntaskakiñawa, janiwa
ch’ujuki pasakipätati”.
Nayaruxa ukhama sarakituwa
“kawki ch’iqansa, janiwa inakiñatï.
Kunanaksa luraskakiñawa,
ukhamatwa jaqinakampi wali
munayasiña”.
Achachilanakajaxa akhama
iwxawitu: “kuna apnaqatasa
kikiparuwa uchaña, janiwa
yaqhanakana yänakapa
apnaqañati”.
Nayaruxa akhama sasiriwa: “kuna
iwxatasa suma chuymampi katuqt’
asiskakiñawa. Janiwa jilanakamaru
kutkatasintasa, nuwasintasa;
juchaniwsinxa ch’ujukiwa
ist’asiña; jumataki wakisiriwa kuna
iwxatasa”.
Uka iwxatanaka phuqañataki ¿kuna kamachinaka
amtañasa wakisi?
phunchawinakataki amtata
kamachinaka
yatiqaña utana amtata kamachinaka
24
1
1
2
2
3
3
4
4
5
5
Ch’uqi llamayuña
6
YATIQA
Uñanchirinaka
Ch’uqi yapu utjipanxa,
mayni jaqi thiya,
llamayuña yanapiri
sarañawa wakisi.
Kunjamasa llamayupxi,
kuna yänakampisa,
ukanakatha suma
amuyt’apxañani.
Kunaymana
lurawinakxata
llamayuñana
aruskipapxañani.
Awki taykaru jiskht’asina,
juk’ampi yatxatapxañani.
Llamayuñana kunaymana
yanapt’asiña tuqitha amuyt’apxañani
Taqini aruskipxañani ukatha sikht’awinakaru jaysasa
qillqapxañani.
¿Kunjamasa yatiñaxa, kunawrasa ch’uqi llamayu wakisiritapa?
¿Kuna urunakasa jani ch’uqi llamayuñaxa?
Achachilana arupa:
Ch’uqi llamayu
Suma ch’uqi yapu llamayuña qalltañatakixa,
luqtapxapuniwa, yaqhipanakaxa, ch’allt’asisa,
k’intusisa. Ukaxa wali suma ch’uqi llamaysuñatakiwa.
Llamayuñatakixa lijwananaka, kustalanaka,
kupunaka wakichañawa. Ukhamarusa
llamayurinakataki, warminakaxa wali suma
ququnaka wakichañapawa. Llamayuñanxa jach’a ch’uqinaka
achupanxa t’inkayañataki, jamp’att’asisawa, iraqapxi.
25
Ch’uqi llamayuñana wajasiña
Ch’uqi llamayuñansti, chika
uru ququsiñataki wajasiñawa.
Ukatakixa, wali yaransa
llamayuta ch’uqinaksa ajlliñawa.
Waja putukuxa khulanakampi
pirqañawa. Yaqha
chiqanakanxa, qalampisa
pirqapxarakiwa. Uka waja
putuku wali suma q’uliyaña, waja
qhatiyañapataki.
Wali q’uliyätaxipanxa ukjaxa allintañawa. Manqharuxa jach’pacha
ch’uqinaka irantaña, patxaruxa jisk’apachanaka, ukhamarusa
apillanaka, chujllu, jawasanaka chaqallunpacha, ukhama.
Uka suma waja, phasallampi, kisumpi, jani ukayaxa, yaqha
muxsachirinakampi manq’añarakiwa. Ukhamawa llamayuñana waja
wajasiña.
Jichhaxa amuyt’asisa phuqachañani, ¿kunanakasa
munasi wajasiñataki?
Arunaka qhananchañani
putuku = phutuku
lawkhaña = pirqaña
26
yaransa = jach’a ch’uqi
phasalla = ch’aqu
Ch’uqi llamayuñanxa
sapamayniwa lurapxi; yaqhipaxa
ch’uqi llamayu, yaqhipanakasti
pallarapxi. Ukhama taqimayniwa
llamayupxtanxa.
J
Jichhaxa
amuyt’asisa qillqañani, kunsa luraspaxa
ssapa mayni ch’uqi llamayuwina, ukanakatha.
awki
tayka
jilïri yuqa
jilïri phucha
sullka wawanaka
Yatichirimpi aruskipasisa amuyt’añani.
Yaqha jaya markanakana, aynisiña, khuyapayasiña, yanapasiñaka utjarakpachati?
¿Kunatsa?
27
7
Apthapita achunaka imaña
YATIQA
Uñanchirinaka
Ch’uqi phinaña
yanapiri sarañawa
wakisi.
Kunjamasa ch’uqi
phinkataña
ukanaka wali suma
uñjanipxañani.
Ch’uqi phinañataki
yänakatha
aruskipañani.
Jilïrinakaru
jiskht’asisawa
juk’ampi
yatxatañani.
Ch’uqi llamayuta taqi chuyma
phinkatañxatha yatxatapxañani.
Akïri jiskht’awinakaru kutt’ayapxañi.
A
¿Kunjamsa utjawimana manq’aña achunaka
imapxi?
¿Kuna yaqha manq’anakarakisa jaya pacha
imaña
ima
aña?
Warminakapu
niwa
ch’uqi ajlliñap
axa,
jupanakawa
junt’u
amparanïpxi.
Ukhamarusa,
janiwa
urt’a phaxsina
ch’uqi
ajlliñati, nakha
ririwa.
Awichana arupa
“Ch’uqi phinañataqixa, nayraqataxa maya q’ipi waych’awa
jant’akuña, ukjaruxa ch’illiwampi janxataña. Ch’uqi warkatata
pataruxa awina alimpiwa imxataña jani ch’uxñantañapataki”.
Arunaka qhananchañani
waych’a = muña = q’uwa
28
Ch’uqi phinaña
Aymara ayllunakanxa warminakapuniwa ch’uqinaka
phinkati, wali suma yäqasisa. Ukhamarusa, janiwa kawkharusa
ch’uqixa phinkatañäkiti: maya sumachatawjaruwa wakisi. Uka
phinkatatanwa ispallanakaxa wali samarani. Warminakasti uta
junt’uchirinakawa, ukatwa achunakxa wali suma uywapxi, ukata
jupanakapuniwa ch’uqinakxa phinkatapxi. Chachanakasti ukana
yanapaki yanapasi.
Nayraqata sixsupxañani, ukatha qillqapxañani.
a. Pusi kasta achunaka imañxata qillqapxañani.
ch. Yaqha jaya markanakanxa, ¿kunjamasa chuqinaka imapxpachaxa
marpachataki?
Arunaka qhananchañani
janikuchaxa = janukaxa
29
Uka jamuqa uñxatasina, qillqañani.
a. Jichhaxa ch’uqi phinañxata amuyt’apxañani.
¿Kunjama phinañasa?
¿Qhawqha pachatakisa uka
ch’uqinakaxa imaña?
¿Khitinakasa phinapxi? ¿Kunata?
¿Kamsasasa ch’uqiru arxayt’aña?
ch. ¿Yaqha suyunakana kunjamsa achunaka imapxpacha?
chh. ¿Kuna achunanakasa imaña
jani wakiski? ¿Kunatsa?
30
8
YATIQA
Qhatuna chhalaña
Uñanchirinaka
Mayni mama
jawsaniñani, jupawa
chhalañxata
yatiychistani.
Kunaymana
chhalañanakatha
amuyt’asina
aruskipapxañani.
Awki taykaru
chhalañxata
sikt’asisa juk’ampi
yatxatapxañani.
Qhaturu apanita chhalañanakatha
amuyt’asisa yatiq’apxañani.
Aruskipasina jiskht’awinakaru kutt’ayañani.
¿Kamsisa jilïri tataxa chhalañxatxa?
¿Kunanaksa chhalañataki qhaturu apaña?
¿Kunanakasa qhatutxa chhalanipxixa?
¿Kunatsa chhalasiñaxa utjpacha?
¿Jichha pacha jaqinakaxa chhalasipkiti?
Kunaymana
achunaka,
manq’añana
ka,
jathanaka,
yaqhanakam
pi
chhalaniwsinxa
jathanakapsa ,
xa
suma chuyma wali
m
utaru puriyañ piwa
a,
ukatxa, suma
arxt’ayt’asisa
wa
imxaña.
Arunaka qhananchañani
jiskt’awi = sikht’awi
axsaraña = jasq’araña
31
Jichhaxa amuyt’asisa phuqachañani.
¿Jiwasana kuna utjirinakasasa
chhalañataki qhaturu apaña
wakisi?
¿Kuna yänakasa qhatutha
chhalaniña ukaya alaniña wakisi?
Jichhaxa ullapxañani.
Wakisïriniwa,
ukhamäpanaya.
¿Aka chuwatxa
llumch’iskiri jawasa
churitasmati?
Jani ukhamamti,
yapxatanmalla.
Khaya phukumatxa
chikakama wali
suma ch’uqi
churamama.
Chanipakiwa.
¿Ukhamapunïpachati taqi chiqansa? ¿Kunatsa?
Arunaka qhananchañani
llumch’iski = phuqa
32
chani = ala
¿
¿Kunanaksa Mallku jilataxa juyranakapampi
c
chhalanispaxa? Ukanakatha qillqañani.
Chhalaña
Jani qullqimpi alasiña utjirina ukjaxa, jilatanaka kullakanakasti,
kuna yänaksa chhalasipxïrinwa. Khitinakatixa suni chiqana utjasipki,
jupanakasti apanipxiriwa uywa aycha, t’awra, chalunanaka;
ukhamaraki yunkasa chiqatxa apanipxarakiwa tunqu, yaqha
achunakampi.Ch’umi taypitxa apanipxirïna kunaymana
muxsa achunaka; ukhamaraki quta chiqatpacha kunaymana
chawllanaka, ukampi chhalasiñataki.
Jichha pachanakaxa, jaya markanakampi kunaymana
achunaka, manq’añanaksa turkasipxapuntanwa, ukaxa phuqata
janchisatakisa, uywasatakisa, utasatakisa utjañapatakiwa.
a. ¿Kunanaksa yaqha suyunakatha apanipxi?
Ch’umi suyutha apanitanaka
Ch’alla sututha apanitanaka
ch. Chhalañanxa, ¿kuna aski wakisirinakasa utji? ¿Kuna jani
walinakarakisa utji?
chh. ¿Kunanakasa jani chhalañaxa?
33
2
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Arumpiki arxatapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisiritayna suma
jakañataki?
¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqaptanxa?
¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqaptanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa
ch’ullqhichasiptanxa?
JJichhaxa qillqapxarakiñani.
¿Jiwaskama kunanaksa
yatiqañataki
yanapasipxtanxa?
¿Kuna lurawinakansa jani
yanapasipktanxa?
¿Kunanakasa wakisispa
yanapt’asiñaxa?
Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani.
¿Kunanakasa
khusa yatiqatajaxa?
¿Kunanakarakisa jani
askipacha yatiqatajaxa?
Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani:
Paya t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa?
¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki?
34
3
Juyphina
kamachinakapa
yäqapxañani
T’AQA
A
¿Kunjamsa juyphiru katuqasipktana?
¿Kunjamsa juyphipachaxa waliki jakasipxsna?
Juyphi sank’awi
9
YATIQA
Uñanchirinaka
Yatiri jilata
yatiqaña utaru
jawsayapxañani
jupaxa juyphi tuqita
arxaysitani.
Awki taykasaru
juyphi pachata
jiskht’añani.
Awki taykasampi
maya aruma
unch’ukiwsina
phaxsina
sarawipatha
aruskipapxañani.
Yatirina arupa ist’asinxa, phaxsina
sarawipatha uñt’apxañani.
Aruskipawsina qillqapxañani.
¿Kunxatsa yatiri jilataxa arxati?
¿Kuna uñañchanakasa juyphiñapataki uñstani?
Pacha jawira
xa
uñch’ukiñapu
niwa,
jupaxa alaqa
pachatha sum
a
utjasiñataki
kunaymana
yatiysitu.
¿Urt’a aruma juyphiti, jayri aruma juyphicha wali juyphispa?
Phaxsixa ¿sarnaqiti?, ¿jitnaqicha?, ¿muynaqicha? ¿Kunatsa?
36
Achachilana arupa:
“Kunawrasatixa phaxsisti, wali suma janq’uki, wali k’ajti,
ukhamarusa, wali thaytani, uka arumaxa wali juyphintani.
Ch’uqisa, apillanakasa thiyatha apatatañawa. Janiwa
jachapkaniti”.
¿Juyphixa wakisirïpachati? ¿Kunanakatakisa?
Phaxsina sarnaqata sutinakapa qillqapxañani: Jayri , sunaqi, wawa
phaxsi, urt’a.
37
Aymara markasana amuyupanxa, ¿kunjamsa phaxsixa sarnaqi?
Jichhaxa, kunati
uka ajllita, jachapacharu sixsuñani.
chiqa sariri
muytaniri
a. ¿Kunatsa phaxsiruxa taykarjama uñtapx?
Phaxsi satarakiwa:
Warminakana
chaxmi wilapa.
Paya tunka
kimsaqallquni uru.
ch. ¿Kuna phunchawinakasa phaxsi tuqitha utji?
Jaqinakana
sutipasa ukhama
satarakiwa
Kimsa tunka uruni
pacha.
chh. Sapa phaxsina lurañaka phuqachapxañani.
Jallu pacha
lapaqa
jallu qallta
chinuqa
willka kuti
mara t’aqa
anata
taypi sata
sata qallta
llumpaqa
Awti pacha
Arunaka qhananchañani
jukpacha = ujtpacha
38
llamayu
achuqa
qasawi
10
YATIQA
Juyphi sarayiri warawaranaka
Uñanchirinaka
Awkimpi taykampi
chikawa arumanakasti
warawaranaka
uñch’ukipxañasa.
Jupanakaru qutu
warawarana yatiyatapatha
sikht’anipxañani.
Qutu warawaranakana
yatiyawipatha
amuyapxañani.
Jilïrinakaru jiskht’asisa
juk’ampi warawaranakxata
yatxatanipxañani.
Juyphiñapataki qutu warawarana
jutawipatha yatiqapxañasawa.
Jichhaxa warawaranakatha amuyt’asisa, aka
sikt’awinakaru kutt’ayapxañani.
¿Awkinakaxa kamsasasa warawaranakatha
yatiychistu?
¿Kuna warawaranakana sutinakapsa
yatxatanipxtanxa?
¿Warawaranakaxa kunanakatakisa yatiychistu?
Alaqa pa
cha,
Aka pac
ha,
Manqha
pa
ukhaman cha
akawa u
tji.
Nayra pa
ch
Jichha pa a,
cha,
Qhipa pa
ch
ukhaman a.
aka
satarakiw
a.
Arunaka qhananchañani
alaqa pacha = alaxa pacha
39
Ullapxañani.
Warawaranaka
Ch’ixi.- Aka warawaratixa 21 uru, mara t’aqa phaxsina, nayraqata
jalsuni ukjasti satañanakaxa nayrt’aniwa. Uka uru jalsunchi ukjaxa taypi
marakïniwa. Qhipt’añchi ukjasti qhipa maräniwa. Kuna arumatixa
jalsuni ch’ixi warawara uka arumaxa walipuniwa juyphinti.
Qhantati Ururi
Jayp’u Ururi
Aka warawararuxa,
uñjaraksnawa. Yapu
apthapi, llamayu, mara
t’aqa phaxsinakana
sarnaqi. Paya jisk’a wawani
ukjaxa, wali maräniwa.
Aka warawaratixa
jach’ata, wali k’ajtani
ukjaxa suma maräniwa;
jani ukjaxa, pisi
marakiniwa.
warawaranaka
Chakana
Qarwa Nayra
Aka warawaraxa
kunawrasatixa chiqaru
sari ukjaxa, wali
maräñapatakiwa
uñañchayasi. Janitixa
chiqaru sarki ukjasti jani
wali maratakiwa.
kunawrasatixa aka
warawara jalanti
qinaya taypiru ukjaxa,
jallu maräniwa. Ch’usa
pacharu jalanti ukjasti,
waña marakïniwa.
¿Kuna lurañanakatakisa sarnaqatamana
warawaranaka uñch’ukipxi?, ukanaka qillqañani.
w
Arunaka qhananchañani
ch’ixi = qutu warawara
40
qawra = qarwa
Achachilana arupa:
“Aymara jaqinakasti, kunawrasatixa yapunaka wali jilatatki
ukjanakaxa jayp’u arumanakasa, warawaranakatha aruskipapxi.
“Yaqhipa warawaranakaxa qharayawa jalsuni; jayp’urakiwa
yaqhipaxa wali qhantani; ukanakawa aymara jaqinakana
sarnaqawipa wali uñanchi.
“Warawaranakasti, intimpi, phaxsimpi chikawa alaqa
pachankapxi.”
Warawaranaka sixsuñani, ukatha kunsa yatiyarakchistuxa
uka qillqapxañani.
...................................
..................................
...................................
.....................................
....................................
Arunaka qhananchañani
qhayara = qhantati
ayphu = jayphu
41
Mara t’aqa katuqaña
11
YATIQA
Uñanchirinaka
Apunakaru
luqtañaru sarañataki
wakichasipxañani.
Wali suma willka
tataru yäqasisawa;
luqtañanakatha
ist’apxañani.
Kunanakampisa
luqtixa ukanakatha
aruskipañani.
Wali suma
amuyt’asisa
yatiqapxañani.
Awki taykasaru
mara t’aqatha
jiskt’apxañani.
Mara t’aqana pachamamaru, inti
tataru luqtaña yatiqapxañani.
Aruskipañani.
¿Kunjamsa mara t’aqana yatirixa luqti?
¿Kuna yänakampi wakichatasa uka luqtañaxa?
¿Kunatakisa mara t’aqana luqtaspacha?
¿Khitinakarusa mara t’aqana yatirixa luqti?
Juyphi pach
asti
wali suyataw
a;
ch’unu, ch’a
rki,
kaya, thayac
ha
unakana
lurañataki.
¿Kunjama arxatasisasa yatirixa luqti?
¿Khitisa luqtakispati? ¿Kunatsa?
¿Yaqha markanakana mara t’aqana luqtapxarakpachati?
42
Mara t’aqana luqtaña
Mara t’aqa luqtañanxa, Mallku achachilaxa akhama arsu:
“Munañani Apu achachilanaka, munata Kunturi, Mamani
uywasiri, wali munata Inti tata, wali jakasiñataki, jani
juchanakarusa puriñataki, taqinpacha khitinakaruti uywasipkista,
ch’amanchapxakitaya. Taqpacha munasiña chuymampi
wali puniwa jumanakaru yuspajaranipxsma. Ukhamaraki, jani
wali sarnaqatanakatsa pampachanipxita. Taqinpachawa
mayt’asinipxsma, jichha marasti wali sumakiya jakasipxañani”, sasa.
J
Jichhaxa,
¿kunjamsa jumanakaxa mara t’aqa
luqtañanxa arsupxasmaxa?, ukanaka qillqañani.
43
Jichhaxa istalla patxaru sixsma, kunanakasa munasi mara t’aqa luqtañataki
ukanaka.
Jamuqata unxatasina, jiskt’awiranakaru kutt’ayapxañani.
21 uru achuqa
phaxsi
21 uru mara
t’aqa phaxsi
22 uru jallu
qallta phaxsi
23 uru sata
qallta phaxsi
¿Kunatsa mara t’aqa phaxsisata sutinïpacha?
¿Kuna urusa mara tukuya, mara qallta? ¿Taqi chiqanti ukhamäpacha?
¿Kunatsa?
Arunaka qhananchañani
qallta phaxsi = qalla phaxsi = chinuqa phaxsi
44
Ch’uqi ch’uñuña
12
YATIQA
Uñanchirinaka
Ch’uñuri tata,
mamaru sarañataki
yatiyapxañani.
Kunjamasa ch’uñu takiña
ukanaka yatiqapxañani.
Ch’uñuristi chuñuñxata
yatiychistani.
Juk’ampi yatiñataki
ch’unuñxata awki
taykaru sikht’anipxañani,
yaqhanakatha
yatiyañataki.
Qachu ch’uñu takiña, ukhamaraki,
aycha ch’arkiña yatiqapxañani.
Aruskipañani.
¿Kunanaksa ch’uñuñana uñjtanxa?
¿Kunanakasa ch’uñuñataki wakisirïtayna?
¿Kunjamasa qhach’u ch’uñu lurañaxa?
¿Kunatakisa ch’uñu takiña?
¿Yaqha markanakana ch’uñu lurapxpachati?
Marat’aqa p
haxsi
Paya tunka m
ayani uru
saraqata ma
rat’aqa
phaxsinxa, ya
punanaka
apthapiñasa
tukusxiwa;
ukatha nayra
ruxa
mayampi ma
chaqatha
yapu lurañata
kiwa
wakichasiña
qalltxi.
¿Yaqha marka jaqinakasti ch’uñu manq’apxpachati?
Utjasitamana ¿ch’uñu lurapxiti? ¿Kunjamsa?
Arunaka qhananchañani
qach’u ch’uñu = qachu ch’unu = jach’u ch’unu
45
Wali ch’uñuñataki yatiñanaka
Janira ch’uqi
ch’uñuwiru apkawsinxa
sumawa luqtaña
maya k’intumpi, jani
jachañapataki.
Ch’uqinakaxa janiwa
ina ina juyphirayañati;
ispallapawa jachasisa
saraqaspa.
Jani ch’uñuña
ch’uqiru saxranaka
uñjañapataqixa,
wayk’ampi jayumpiwa
uskuña.
Ch’uqi juypsutxa
q’arakiwa takiña, wali
suma machaqa ch’unu
phayasiñataki.
Aychanaka ch’arkiña
Suni chiqansti mara t’aqa
phaxsinxa uywa kharita
aychanaka ch’arkintapxi. Aycha
ch’arkiñatakisti, nayraqataxa
taranuqañawa, ukatxa
kharinuqataru jayumpi ikintayaña,
juyphi arumawa apsuwsina uta
p
y
patanakaru wañarayaña.
46
¿Yaqha markanakana
kunarusa aycha
imasipxpacha?
Sixsuwsina ukanakatha
qillqapxañani.
Ch’uñu manq’añana wakisitapa
Ch’uñu manq’axa wali
ch’amanchiriwa. Ukhamasa
ususiri warminakarusa yanqha
usunakatsa jark’aqarakiwa.
Sutinakapa uchasisa, qillqantapxañani.
¿ Kunjama manq’anaksa ch’uñumpi utjasitamanxa phayapxi?
¿Kunanaksa?
Chayru
Chuq’i q’alluta
Ch’uñu ch’axita
Uwija jiphilla
Ch’uñu tuntxa, jaya jach’a markanakana mayja mayja askichata
aljapxaraki. ¿Ukaxa walïpachati?, ¿janicha?
Arunaka qhananchañani
phuyata = phayata
uskuña = uchaña
ch’arki = chaluna
47
3
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Arumpiki arxatapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma
jakañataki?
¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa?
¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa
ch’ullqichasiptanxa?
JJichhaxa qillqapxarakiñani.
¿Jiwaskama kunanaksa
yatiqañataki
yanapasipxtanxa?
¿Kuna lurawinakansa jani
yanapasipktanxa?
¿Kunanakasa wakisispa
yanapt’asiñaxa?
Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani.
¿Kunanakasa
khusa yatiqatajaxa?
¿Kunanakarakisa jani
askipacha yatiqatajaxa?
Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani:
phaxspacha yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa?
¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki?
48
4
K’umara
janchisataki
wakichasipxañani
T’AQA
A
¿Kunjamsa isisipxtana thaya usunakatha
jark’aqasiñatakixa?
¿Kunjamsa thaya pachanxa k’umaraki
jakasipxsnaxa?
Usunaka khitarpayaña
13
YATIQA
Uñanchirinaka
Mayni qulliri yatiña utaru
jawsayañani.
Qulliri tatarusti
amuyt’asisa qura
qullanakxata
sikht’añani.
Taqpachanisa jakawisa
usunakata aruskipañani.
Usunakataki qura
qullanakata arxatañani.
Awki taykaru usunaka
tuqitha jiskt’apxañani.
Kunaymana usunakataki, qura qullanaka
wakichawsina, umaña yatiqapxañani.
Jichhaxa usunakatha amuyt’asisa, aka
sikt’awinakaru kutt’ayañani.
¿Kamsisa qulliristi qura qullanakatxa?
¿Kuna usunakasa thayapachana sarnaqixa?
¿Kunjamsa uka usunakatha qullasipxixa?
¿Kuna qulla quranaksa uñt’taxa?
¿Usu kattama ukjaxa kuna qullanaksa umirïtaxa?
¿Kuna yaqha marka qullanaksa umirïtaxa?
¿Yaqha markanaka qullaxa wakisispati umaña?
Usunakaxa
jutiri saririwa
.
Jupanakaxa
jaqinakampi
chikawa
purinipxi. Yaq
hipa
usunakaxa ja
ya
markatha juta
ra
Jupanakaruxa ki.
maypitawa
sumatha
khitarpayxañ
a.
¿Kunanakatakisa marka qullaxa wakisispa? ¿Kunanakatakirakisa qura
qullaxa wakisirakispa? ¿Kunatsa?
Arunaka qhananchañäni
sikt’aña = jiskt’aña
50
Achachilana arupa:
“Apunakasaxa wali sumapuniwa sallqa chiqanakana
qura qullanaka uywapxi. Uka qura qullanakaxa janiwa
aliqa apthapiñäkiti, jani ukaxa, wali llamp’u chuymampi,
uywasirinakasatsa mayt’asisa, apthapiñawa. Jani uka
qullanakatha yatipxirinakaxa markankiri qulla utatha alasirikiwa
sarasipkaraki”.
Thaya phaxsi usunaka
Jamuqanaka uñxatawsina usunakana sutipa qillqapxañani: ch’uxu usu,
wich’u usu, puraka k’ichi, pisti usu, thayjayasita usu, ukanaka.
51
¿
¿Aka usunakxa kuna qura qullanakampisa
qullasiriksnaxa?, ukanaka phuqachañani.
q
pisti usu
thayjayasita usu
p’iqi usu
ch’uxu usu
puraka k’ichi
wich’u usu
J
Jichhaxa
kuna yaqha usunaksa uñt’taxa, ukatxa kuna
qura qullanakampisa kullasismaxa; ukanaka qillqañani.
q
yaqha usunaka
qullanakapa
Amuyañani: ¿jaqinakakiti usnaqapxpacha? ¿Kunatsa?
52
14
Sawuñataki wakichaña
YATIQA
Uñanchirinaka
Sawuri mama yatiña
utaru jawsayapxañani.
Kuna isinaksa lurirïtayna
uka yatiychistani.
Sawuristi, qaputa,
k’antita ch’ankanaka
yatichañataki apanini.
Sawuñatha,
p’itañanakatha
yatiychistani.
Awki taykata
isi lurañanaka
yatiqapxañani.
Isinaka lurañataki wakichapxañani.
Sawutanaka, p’itakanaka uñakipañani.
Aruskipapxañani.
¿Kunanakxatsa sawuri kullakaxa arxati?
¿Kunatsa isinakxa sawupxi?
¿Kunjamasa sawuñataki ch’anka lurañaxa?
¿Taqi chiqanti ukhama lurapxpacha?
Utjasitamanxa, ¿kuna uywanakatsa t’arwa
llawipxi? ukanaka sixsuñani.
¿Uka t’arwanakampi, kunanaksa lurapxta?
Chusixa la
nk
ch’ankha hu
ta
sawuñaw
a.
Awayu,
wak’a, ph
ullu
ukanakay
risti
wich’usa
ch’ankata
kiwa.
Ukaxa ask
i
yatiñawa
.
Arunaka qhananchañani
wankasisa = warurt’asisa
sayuri = sawuri
yawipxi = llawipxi
wich’usa = juch’usa
53
Jamuqata uñxatawsina wakisiriru qillqañani: samichaña,
k’antaña, t’arwa t’isaña, qapuña, kisaña, khiwiña, ukanaka.
Ch’anka
qhiwitanakatha, aymara
jilata kullakanakaxa
p’itapxi. Ukhamasa,
kunaymana saltani
isinaka sawupxaraki. Uka
isinakaxa jila qullqiruwa
yaqha markawjaru sari.
Yaqhipanakaxa pisi
lantini isiki wali jani walsa
alasipxaraki.
Arunaka qhananchañani
k’antaña = k’antina
ch’anka muruq’u = ch’anka kisana
54
Isinakxata tantiyapxañani.
¿Kunjama luratasa isinakaxa? ¿Sawutati, p’itatacha?, ukampi
phuqachañani.
chusixa
awayuxa
chusi
awayu
punchuxa
ch’ulluxa
Chu’llu
punchu
Jichhaxa sikt’asisa phuqachañani: qillqampi. ¿Kuna nayra isinakasa
utjirïtayna?, ukatxa, ¿kuna isinakasa jichhaxa utji? ukanaka.
aylluna lurata isinaka
markatha alanita isinaka
¿Kawkirimpisa jumaxa isista? ¿Kunatsa?
¿Isinaka alasta,
ukapachaxa;
kunanaksa
tantiytaxa?
Chimpuñani.
chanipa
wali luratapa
wakisiripa
Arunaka qhananchañani
sawuta = sayuta
chimpuña = ch’ukulliña
55
15
YATIQA
Ayllusana lurawinakapa
Uñanchirinaka
Isinaka sawuña tuqitha
yatxatapxañasawa.
Yatxatañatakixa jilïri jaqinakaru
jiskht’añawa wakisispa.
Maymaya pankanaka ullawsina
amuyt’añasa aski wakisirirakiwa.
Jakxatatanaka mayninakaru
yatiyxañarakiwa.
jiskhisa jiskhisa
k’atampi
yatxatapxañasawa.
1ri. sartawi
Jani walt’awinaka uñakipaña
‡¿Kuna jani walt’awinakasa
utjaski? sasawa mayni mayni
jiskt’asiñasa.
‡8NDMLVNKLUX[DDPX\XQDNDPSL
jaysañäspawa.
1ri. sartawi.
Sawuta isinaka
pisipt’atapatha
yatxataña amuyapxañani.
Jumaxa yaqha
jani walt’awinaka
ajllirakismawa.
2ri. sartawi
Yatxatañanaka
‡¿Kunjamatsa yatxatapxañani?
¿Kawkinsa, kunawrasasa?
‡¿Khitirusa jiskt’añani?
3ri. sartawi
Qhansuyaña
‡¿Kamsisa yatirinakaxa?
¿Kamsarakisa pankanakanxa?
‡¿Nayraqata amuyt’ataxa
chiqapati?
‡¿Kunsa yatxatawtana?
4ri. sartawi
Yatiyxaña
‡¿Khitirusa yatiyapxañani?
‡¿Kunsa yatiyapxañani?
‡¿Kunjamsa yatiyapxañani?
56
jiskht’asipxañani.
¿Chiqati sawuta isinakaxa
markasana chhaqtirjamäxi?
¿Kunatsa?
¿
Jumaxa yaqha
jani walt’awinaka
ajllitamata
jiskht’asirakismawa..
?
Jisht’awiru kutiyapa
Chiqawa, janiwa sasa qillqañawa, ¿kunatsa? ukampina.
*
*
Amuyatama
qillqantaskakma.
Nayraru sarantaskakiñani.
2ri. sartawi.
¿Chiqati?, ¿janicha?, ¿kunatsa?, ukanaka yatxatañataki wakichañasawa.
¿Kunanakasa
wakisiri?
¿Kuna yänaksa
lurañani?
Lurañanaka
Wakisiri yänaka
Jilïri jaqinakaru
jiskhiña
Sawuri mamanakaru jiskhisa
yatxataña
Yatxatatanaka
qhansuyaña
¿Kawkinsa?
¿Kawki pachansa?
Jiskt’awinakani Yatiña uta manqillqata laphi
qhina
¿Kuna urusa?
¿Kuna pachansa?
phasi tukuyäspawa
Yatxatatasa
yatiyxaña
1ri.
Jichhaxa, jiskt’awinaka
wakichañani
phi __
iña la
ru
Jiskh pacha u
_
_
a
Suti_
nayr uasa
inak aka saw
it
h
K
1.¿ axa isin
h
pac ?
a
hha
pxirïn
a jic
akas usipki?
in
it
h
xa
2.¿K ana saw qinaka
ja
h
pac njamsa ipki?
u
s
3. ¿K apa lura
k
a
in
is
2ri.
Jilïri jaqinakaru
jiskt’añani
3ri.
Pankanakatha
yatxatañasarakiwa
Arunaka qhananchañani
jiskxataña = sikxataña
57
Yatxatatanaka tupt’ayapxañani.
3ri. sartawi
Qalltatarjama qillqasa phuqachapxañani.
Yatirinakana arupatha
yatxatatasa
Pankanakatha yatxatatasa
Intirnitata yatxatanitasa
Jichhaxa, jach’a amuyunaka qhansuyapxañani.
¿Chiqapuniti sawuta isinakaxa markasana chhaqtawxi?
¿Kunatsa?
¿kamachañasa wakisispa jani ukhama sarañapataki?
58
Yatiyapxañani.
4ri. sartawi
¿Khitirusa yatxatatasa yatiyapxañani?, ¿kawki chiqansa?, ¿kunjamsa?
Ukataki, maya jach’a laphiru, jani ukaxa jisk’a kumputaturaru rixsuwsina,
qillqawsina, arsusisa, yatiña utankiri masinakasaru yatiyapxaraksnawa.
Juk’ampina arxataña wakisiskakiwa.
¿Kamachañasa wakisispa jani sawuta isinaka
chhaqtañapataki?
Amtasintawa:
Jani walt’awinatha yatxatañaxa
thakiniwa, ¿kuna jani
walt’awinakasa utji? ¿kunatsa
ukhamäpacha? uka jiskhinakampi
qalltañawa wakisiri. Ukhamatha,
yaqha jani walt’awinakatha aski
yatxatasmaxa. Yant’amch’a.
59
4
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Arumpiki arxatapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma
jakañataki?
¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa?
¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa
ch’ullqichasiptanxa?
JJichhaxa qillqapxarakiñani.
¿Jiwaskama kunanaksa
yatiqañataki
yanapasipxtanxa?
¿Kuna lurawinakansa jani
yanapasipktanxa?
¿Kunanakasa wakisispa
yanapt’asiñaxa?
Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani.
¿Kunanakasa
khusa yatiqatajaxa?
¿Kunanakarakisa jani
askipacha yatiqatajaxa?
Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani:
Phasxpacha yatiqatanxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa?
¿Jumaxa kunanasksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki?
60
5
Jaqichasiritaki
utachapxañani
T’AQA
QA
¿Kunjamäskisa utanakasaxa?
¿Kunjamäñapasa utanakasaxa?
Phawata achunaka apthapiña
16
YATIQA
Uñanchirinaka
Juyra achunaka jawq’iri thiya
sarañawa wakisispa. Juparu
nayra urutha sarañataki
yatiyañawa.
Juyra jawq’irinakana arunakapa
ist’anipxañani, ukatha,
yatiqañani.
Kunaymana achunaka jawq’aña
tuqitha aruskipapxañani.
Utanakasana juyra apthapiña
jawq’añataki yanapapxañani.
Jani jawqaña juyra utjipansti,
mayninakuruwa jiskht’añani.
Kunaymana yapu apthapiñanaka
unt’apxañani.
Aruskipapxañani.
¿Kunanaksa jawq’añataki wakichañaxa?
¿Kuna juyranakasa jawq’añaxa?
¿Kunjamasa juyranaka jawq’añaxa?
“Jach’a yapuninakaxa tiriwu, arusa,
siwara uka achunaka jawq’aña
makinampiwa jichhaxa inaki
jawq’aqayapxi”.
Isinakxata tantiyapxañani.
Su
Suyusana achuqiri juyranaka
Arunaka qhananchañani
jupha = jiwra
62
Waña ach
unaka
jawq’aqaw
sinxa,
thayampiw
a
khuyuqaya
ña,
ukhamath
a
imxañatak
i, jani thaya
jutipanxa,
kukampi
llamp’unp
inwa
jawsaña.
Ch’alla suyuna, yunka suyuna
achuqirinaka
JJamuqanaka uñxatasa jani qillqatawjaru phuqachapxañani.
Jamuqa uñxatasina, phuqachapxañani, jani qillqataru.
Alinaka aski puqutäxipanxa
maypitawa yawsxaña.
Wañaratatxa uta chiqaruwa
apkataña, ukana jawq’añataki
wakichaña.
Juyra jawq’atxa aski
k’upsuwsina thayaruwa
khuysuyaña.
Arunaka qhananchañani
khuysuyaña = juysuyaña
yawiña = llawiña
chumpu = kalcha = challka
63
Y
Yatxataskakiñani.
Juyranaka jawq’añatakixa
taqinpachawa
mayanchasipxi. Aski suma
askichata lawanakampi
qutuchata juyraru wali
ch’amampi jawq’antapxi.
Yaqhawjanakanxa jawq’aña
juyra qutuchataruxa, asnumpi,
wakampiwa taksuyapxi.
¿Kunjamsa jumana jakawimana achunaka apthapipxi?
Jichha pachanxa yaqhipaxa tarakturampi, tirillarurampisa lurapxapxarakiwa.
64
Y
Yatxataskakiñani.
¿Kunsa achunaka apthapiñana sapa mayni lurapxaspa?
wawanaka
awkinaka
taykanaka
Juyra
jawq’añana
65
Aylluna jaqichasiña
17
YATIQA
Uñanchirinaka
Jaqichasiña phunchawiru
sarapxañani.
Jaqichawi yänakatha
yatxataniñani.
Yatxatathanakata
aruskipapxañani.
Jiskt’awinakaru
kutt’ayapxañani.
Ch’iki amuyumpi
qillqapxañani.
Jaqichasirinakatha
chiqa sarnaqañanaka
a
yatiqapxañani (wali
jakaña, wali luraña, wali
ali
yatiña, wali munaña)
Aruskipañani.
¿Kunanakasa jaqichasiñataki wakichañaxa?
¿Kunanakasa jaqichasiñanxa uñjtanxa?
¿Kunatakisa jaqichasiñäpachaxa?
¿Kunjamasa sartapxi jaqichasirinakaxa?
¿Khitinakasa jaqichasiñaru sarapxi?
¿Kunanaksa saririnakaxa apapxi jaqichasirinakataki?
Aski yatxatasa qillqapxañani.
A
¿Kunjamsa jumana markamana panichasipxi?
Arunaka qhananchañani
jikxatasi = jakxatasi
66
Chachampi
warmimpi
panichasiñaxa
maya janchiruki,
panïxata maya
jaqiru tukuñawa.
Jaqichasiña
Sarnaqatanakasanxa maya jilatampi maya kullakampi kunaymanatha
sarthapipxi, uñt’ata purasa munasiri purasa, awki taykana
munataparusa, ukhamanakatha.
Jaqichasiñatakixa katusiñawa maya arunchiri jila kullaka, chacha
tuqitsa ukhamaraki warmitsa. Jupanakawa machaqa jaqichasirinakaru
wali sarnaqañapataki uñañchayarakini.
Awkinakapaxa
jaqichasirinakaruxa
churapxarakiwa uraqi, uywa, isi,
juyranaka ukhama, wali suma
jakasipxañapataki.
Jaqichasiña urusti kunaymana
yänakampina apxatapxaraki.
Nayra pachanakanxa
uñjapxiriwa t’anta, juyra,
musq’a achunaka, ukhamawa
wali suma uruyapxirina
jaqichasirinakaru.
Utjawimana, jaqichasirinaka sixsuñani.
¿Kuna phaxsina
wasikirixa
jaqichasiñaxa?
¿Kunatsa?
Arunaka qhananchañani
musq’a = muxsa
ramara = lamara
67
Askipacha amuyt’asa lurapxañani.
a.
Willka jilataxa Phaxsi kullakampi jaqichasiña amtapxi. Jichhasti,
jiwasaxa ¿kunanaksa apxatiriksnaxa? ukanaka sixsuñani.
Jaqichasirinaka
ch. ¿Jicha pachanakaxa kunjamasa panichasipxi? ¿Kunatsa?
¿Kunjamasa utjawimana nayrapachaxa jaqichasipxirïtayna?
chh. Jaqichasirinakanxa, kuna wali sarnaqatanaksa, jani wali
sarnaqatanaka uñjtaxa, ukanaka qillqañani.
Wali sarnaqatanaka
68
Jani wali sarnaqatanaka
Wawanaka munata uywapxi.
Wawanakaru tuqisisa uywapxi.
K’uchiki jakasipxi.
Jupanaka pura jachayasisipxi.
Jaqichasiritaki utachaña
18
YATIQA
Uñanchirinaka
Utachawiru sarapxañani.
Kunaymana lurawinaka
uñjanipxañani.
Uñakipatanakatha
aruskipasa
amuyupxañani.
Utachawi yänakatha
yatxatapxarakiñaniwa.
Uta lurañanakatha
amuyt’apxañani.
Awki taykaru jiskhisina
juk’ampi yatxatapxañani.
Machaqa uta pirqañataki luqtaña
yatiqapxañasawa.
Aruskipañani.
¿Kunjamasa utachañataki qalltapxi?
¿Kuna luqtawinakampisa utachañataki qalltapxi?
¿Kunanakasa utachañataki wakisi?
¿Khitinakasa uta utachaña yanapapxi?
Utanakana
punkunakapaxa,
inti jalsu tuqi
uñtatkamawa
luraña, alwatha lupi
qatuqañataki.
¿Khitinakatakisa utachapxi?
¿Kunjamasa sapa utjatana utanakapaxa?
ukanaka sixsupxañani.
Ch’umi taypina
Suni chiqana
Quta lakana
Arunaka qhananchañani
mistuni = jalsuni
69
Utachaña
Utachañatakixa kunaymana yänakawa wakichaña, nayraqataxa
suma uraqi uñxataña, ukatxa suma laq’a apsuwsina aruwi luraña.
Yaqha chiqanakanxa qalanaka, ch’ampanaka wakichapxi
pirqañataki, ukatxa kalaminampi liq’isawa utachxataña. Yaqhipa
utanakaxa jichhunakampi t’irxatañarakiwa.
Utachañanxa luqtasiñapuniwa, ukhamarusa utachasiriruxa taqiniwa
yanapt’aña, kunaymana yänaka aynisisa.
Utachañana lurañanaka uñxatawsina qillqañani.
1.
2.
3.
¿Kunanakampisa luqtapxi utachañanxa?, ukanaka qillqapxañani.
Arunaka qhananchañani
tika = aruwi
70
jani kuchaxa = jani ukjaxa
Utachañataki yanapañani
Amarumpi Wartulinampi suma utachasipxani, ¿kunanakampisa yanapaña
wakisi?, ukanaka sutichasisa sixsuñani.
Kunaymana utanakawa utji.
suni uta
pampa uta
marka uta
ch’umi uta
Jichhaxa amuyt’asisa ¿kunjama uta utachañasa aski sumäspa? Uka sixsma.
¿Kunatsa utanakaxa
kunaymapacha?
¿Kawkïri utasa jumataki wali
amt’asima? ¿Kunatsa?
71
5
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Arumpiki arxatapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma
jakañataki?
¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa?
¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa
ch’ullqichasipxtanxa?
JJichhaxa qillqapxarakiñani.
¿Jiwaskama kunanaksa
yatiqañataki
yanapasipxtanxa?
¿Kuna lurawinakansa jani
yanapasipktanxa?
¿Kunanakasa wakisispa
yanapt’asiñaxa?
Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani.
¿Kunanakasa
khusa yatiqatajaxa?
¿Kunanakarakisa jani
askipacha yatiqatajaxa?
Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani:
Phisqa t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa?
¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki?
72
6
Yapu lurañataki
wakichapxañani
T’AQA
A
¿Kunjamäskisa yapu lurañataki yänakasaxa?
¿Kunanakampisa yapunakasa lurasixpsnaxa?
Uywanakaru amtaña
19
YATIQA
Uñanchirinaka
Uywanaka uywiri
yatiña utaru
irpaniñani.
Aski amuyumpi
iwxatanaka ist’añani.
Yatirimpi uywa
yänakatha
aruskipapxañani.
Jiskht’awinakaru
kutt’ayapxañani.
Uywanakaru aski yäqaña
yatiqapxañasawa.
Aruskipapxañani.
¿Kunsa uywanakxata uywirixa arxatchistu?
¿Kunjamsa wali suma uywanaka uywassna?
¿Kunanaksa lursnaxa wali suma uywa mirayañataki?
¿Kunatakisa uywanaka uywapxtanxa?
Achachilana arupa.
Sallqa uywasa
uywata uywasa
pachamamana
uywapawa,
jupanakaru aski
yäqañawa.
“Uywa suma uywañatakixa taqiruwa wali yäqaña;
ukhamarusa uywasirinakasaru taqi chuymawa arxayt’aña.
Apu achachilanakaru, pachamamaru, uywirinakaru,
ukanakaru, suma uywa amtasisawa luqtaña. Sallqa
uywanakarusa amtañarakiwa. Jupanakaxa apu
achachilanakana uywanakapawa. Ukhamawa suma
jakañataki uywanaka uywasiña”.
74
Uywanaka uywasiña
Aymara jaqinakaxa wali jakasiñatakixa, utjasitanakasana
uywanakxa uywasipxapuntanwa. Uka uywanakampi chikawa
jakasipxtanxa. Yaqhipa uywanakanxa t’arwapawa isinakataki
wakisiri; yaqhipaxa aychataki, ukhamarusa yaqhipa uywanakaxa
sapa uru lurañanakana yanapchistu. Ukhamawa wali suma
uywanakampi jakasipxtanxa.
JJichhaxa amuyt’asisa qillqma.
uywanaka
jakawipa
manq’apa
jaqiru yanapatapa
Yaqhipa uywanakaxa chhaqirjamäxiwa.
haqirjamäxiw ¿Kunathäpachasa? Qillqapxañani.
75
Perú suyuna uywanakapa
J
Jamuqatanaka
uñxatasina, chiqapa utjawiparu,
uywanaka, mä sichimpi jakisiyañani.
Ch
yu
su
u
uy
as
u
uy
ni s
lak
ta
qu
Su
ara
mi
’u
m
La
Amuyt’añani.
Uka uywanaka ¿yaqha suyunanaka uywasispati?
¿Sallqa uywanakaruxa yäqañapachati? ¿Kunasta?
76
20
YATIQA
Satañataki wakichaña
Uñanchirinaka
Satañataki wanu apsuña
yanapiri sarapxañasawa
wakisispa.
Wanu apnaqawinakatha
jiskht’anipxañani.
Wanu apnaqatanakatha
aruskipapxañani.
Jiskt’awinakaru
kutt’ayañani.
Achachilanakaru
jiskht’asisa k’atampi
yatxatanipxañani .
Kunaymana wanunaka apsusina
uñt’apxañani.
Aruskipañani.
¿Kunatakisa wakisi uywa wanuxa?
¿Kuna uywanakasa yapuru wanuchixa?
¿Kunatsa wanu yapuru uchtanxa?
Achachilana arupa.
Q’aya ch’araña
wanuxa,
laq’anakampi
ch’allxtata, kikipa
uywanakampi
taksuyata wali
junt’u phututiskiri
ukaxa wali
qullawa.
“Yapunakasana wali suma juyranaka achuñapatakixa
nayra maranakatpacha uywa wanunakampi
uskupxirina.Ukatwa sapa mara wali munata uywa
wanu uyunakatha apthapiña”.
77
Kunaymana wanunaka
Uywa uyunakanxa, marpachana, uywanakana thaxanakapa walja
tantachapxi.
Uka thaxanakasti kunaymana wanuruwa tukusixa. Patankiristi
lluji wanu sutiniwa, taypinkiri wanusti q’awa satarakiwa. Manqha
manqhankiri ukasti kunaymana sutiniwa: jamallach’i, jiri, ukaya,
ch’uxña jiri, sata. Uka wanunakwa wali wakichaña yapu tuqiru
apañataki. Ukhamarusa yatiñawa, kuna uywa wanusa wakisirixa
yapu satañataki, uka.
Yapu qullanaka
Jichha maranakanxa kunaymana yapu qullanakawa uñasini,
akhama sutininaka: urea, amonio, aldrin, fosfato, yaqhanakampi.
Jilatanakasaxa uka qullanaka alapxaraki.
Ukatwa jichha maranakanxa janikiwa achunakasa wali sumäxiti.
Laq’unakasa manq’anti; janirakiwa juyranakasa achuyxiti.
Ukhamakiwa jichha tuqinakanxa yapunaka luratäxi. Jaqinakaxa
alaskakiwa jani wali uñt’asa.
Sixsuñani, ukatxa, sutipa qillqañani, ¿kuna qullanaksa
yaputaki alapxixa?
JJichhaxa wali amuyt’asisa qillqapxañani.
¿Uka alata qullanakaxa wakisirïpachati yapu lurañataki? ¿Kunatsa?
Alata qullanakaxa, ¿jiwasanakataki wakisirïpachati? ¿Kunatsa?
78
Yaqha alata wanunaka
Utjawimana, ¿kuna yaqha alata wanunaka apnaqapxi?
¿Kunatakisa uka alata wanunakaxa wakisirïpacha?, ¿kunanakrakisa jani
walt’aypacha?, uka qillqapxañani.
wakisitanakapa
jani wakisirinakapa
alinaka wali jilarayi
Jani wakisiri
Wakisiri
uraqi usuntayi
¿Kamachapxañasasa?
79
Nayra sata
21
YATIQA
Uñanchirinaka
Yatiña utaru maya
yatiri, jani ukaxa,
jilïri awki irpaniñawa
wakisispa.
Jupaxa nayra
satañxatha
yatiychistani.
Juk’ampi kunanakasa
uñanuqasiña
pachaparuki
satañataki,
ukanakatha
aruskipapxañani.
K’atampi yatxatañani
ayllusana.
Nayra sataru uma qarpañatha
yatxatapxañani.
Aruskipañani.
¿Kunasa milli sataxa?
¿Kawkharusa milli sataña?
¿Kunjama wakichañasa milli satañatakixa?
¿Kuna juyranaksa milli sataña wakisi, ukanaka
sutipankama sixsma.
Satañaru,
wawanakaxa
irpañapuniwa;
ukaxa yapuna
k’uchiki
jilañapatakiwa,
ukhamarusa
jani jupanakaru
jachayañati.
80
Milli sata
Jaqi masinakasaxa
janiwa taqpacha
mayaki satapkiti, jani
ukaxa, uraqitjama,
juyratjama satixa.
Milli sataxa, nayra
satawa. Ukaxa quta
lakanakaru, jawira
lakanakaru, uma
jalsu jak’anakaru,
qarpani yapunakaru
ukhamawa wakisi.
Yaqha chiqanakanxa
milli yapuruxa paya
kutiwa satapxi maya marana.
Ch’uqi, jawasa, tunqu ukanakawa, milli sataña, nayraqata
achuqañapataki. Ukhamawa sarnaqatanakana wali jakasiñataki
yapunaka lurasiña. Janiwa aliqaki kuna urusa satañäkiti. Lumasanakasa,
kunaynama pacha uñañchirinakasa askipachawa uñanuqt’asiña.
Suni patana milli satampixa marana paya kutiwa achunaka
achuqayapxtanxa, ukaxa aski wakisiriwa.
Utjasitamanxa, ¿kunanaksa nayraqataxa satapxi?,
ukanaka sixsma; ukatha jumana amuyatama qillqarakma.
81
Perú suyuna yapunakapa
J
Jamuqata
uñxatasina chiqaparu yapu
yapuchatanaka, sich’impi jakisiyañani.
y
Ch
yu
i su
’um
u
suy
u
uy
as
lak
ta
qu
ni
Su
ara
m
La
Amuyt’apxañani
¿Junt’u suyu, ch’umi suyu achunaka; Qullasuyu yapunakaru
phawiriksna ukjaxa, achuqaspati? ¿Kunatsa?.
82
Jupha phawaña
22
YATIQA
Uñanchirinaka
Jupha phawiri uñjiri
sarapxañasawa
wakisispa.
Phawirinakampi
jupha phawañataki
luqtawi askichañana
yanapasipxañani.
Kunaymana
phawañxata
jiskhipxañasarakiwa.
Jani phawaña
utjipanxa uywa
awatiñxata
yatxatanipxañani.
Qallpa uraqi phawañataki
wakichañxata yatxatañasawa.
Aruskipañani.
¿Kunjama uraqirusa jupha phawañaxa?
¿Kuna usunakasa jiwrana aliparu sarxatixa?
¿Kunatakisa jupha phawañaxa?
¿Qhawqha kutisa marana jupha phawañaxa?
Arunaka qhananchañani
jupha = jiwra
ayara = ajara= ära
Akhama jiwra
kastanakawa
phawaña: witulla,
quytu, saxama, ja
nq’u
jiwra, yaqhanakam
pi.
Ayara jiwraxa,
janiwa phawañati,
sapapakiwa uñstas
ina
jilisa achuqisa; ukat
ha
k’ita jiwra satawa,
jichhanakasa ukax
a
manq’añataki wal
i
thaqatawa.
83
Kunaymana jiwranaka jamuqata thaqanipxañani, ukatha
chuwanakaru llip’iyapxañani
witulla
ära/ayara
quytu jiwra
p’asanqalla jiwra
Kunaymana
jiwranaka
janq’u jiwra
Kuna manq’anaksa jiwratha phayapsna ukata qillqapxanani.
K
Yatipxarakiñani.
Jichhakiwa
jaqha jaya
markanakana
jupha suma
manq’atapa
yatxatasipki;
jichhaxa wali
jupanakaxa
alaña munapxi.
¿Kunjamsa jiwraxa jakawisana yanapsitu?
¿
84
JJiwra kasta manq’anakampi ch’axluta arunakatha katjañani.
juchhacha
l
q
u
y
t
u
y
a
i
j
k
l
v
a
p’
i
s
q
i
i
a
a
h
w
c
n
t
y
q
k
l
h
c
l
u
a
h
q
w
r
c
h
c
i
i
a
h
r
ñ
u
l
h
i
a
a
x
x
y
c
i
i
l
k
n
h
u
p
i
r
a
n
p
quytu
a
l
a
h
w
i
l
h
p
r
u
u
khuchi wila
a
a
c
m
q
u
y
t
u
a
p
n
ñ
u
a
a
y
a
p
m
a
q’
i
c
j
i
y
j
a
y
r
u
h
u
r
h
ayara
p
h
a
s
a
n
q
a
l
l
a
u
qanqulla
k
h
u
c
h
i
w
i
l
a
w
n
c
h
u
p
i
k
a
j
i
w
r
a
k’
a
t
l
r
a
l
l
u
t
i
w
m
h
w
h
n
k’
i
s
p
i
ñ
a
k’ispiña
p’isqi
thixi
chupika jiwra
phasanqalla
witulla
wari punchu
JJuk’ampi yatxatawsina qillqapxañani.
a.
Jichha pachanakanxa, ¿kuna manq’anakasa jani manq’atäxiti?
¿Kunatsa?
ch. Ayara jiwraxa, ¿Kunjama manqañäpachasa?
chh. ¿Kuna mayjt’ata manq’anakasa marka tuqitha purini? ¿Ukanakaxa
waliti, janicha? ¿Kunatsa?
ch’. ¿Kamachchistaspasa uka mayjt’ata manq’akamaki manq’ataxa?
85
6
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Arumpiki arxatapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma
jakañataki?
¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa?
¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa
ch’ullqichasipxtanxa?
JJichhaxa qillqapxarakiñani.
¿Jiwaskama kunanaksa
yatiqañataki
yanapasipxtanxa?
¿Kuna lurawinakansa jani
yanapasipktanxa?
¿Kunanakasa wakisispa
yanapt’asiñaxa?
Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani.
¿Kunanakasa khusa
yatiqatajaxa?
¿Kunanakarakisa jani
askipacha yatiqatajaxa?
Askipacha amuyt’asisa qillqantapxañani.
Suxta t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa?
¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki?
86
7
Suma satawina
qamarapxañani
T’AQA
A
¿Kunjamsa yapunakasa satasipxtanxa?
¿Kunjamsa yapunakasa satasipxiriksnaw?
Qacha qulla mallkiña
23
YATIQA
Uñanchirinaka
Qacha qullxatha
aruskipañani.
Kawki markanakansa
t’una qullanaka
yapuchapxi ukatha
yatxatañani.
T’una qullanakata
apthapiñata yatxatañani.
Aski yatxatañataki
awki taykasaruwa
jiskhipxañani.
Qacha qulla mallkiña, umampi irpantaña,
a,
yatiqapxañani.
Aruskipañani.
¿Kunjamasa qacha qulla mallkiñaxa?
¿Kunatsa uraqixa wali wakichaña?
¿Kunatsa qacha qulla mallkiñaxa?
¿Taqi chiqanti qacha qulla mallkispacha?
Kunanakasa qacha qulla mallkiñataki
wakisirinaka ukanaka sixsma.
Arunaka qhananchañani
jikxatasi = jakxatasi
88
Yapunaka
lurasinxa,
janipuniwa
jucha jakiñati,
thuthuñasa,
phiñasiñasa;
yapunakaxa
ukhamarakiwa
phiñasispa.
Qacha qulla mallkiña kamilaka markanxa, akhamawa:
“Qacha qullanaka mallkiñatakixa,
nayraqataxa suma uraki thaqaña:
ch’uqi qhanuna, ukaya, tunqu
apsuta uraqi. Ukaru nayraqataxa
umampi irpantañawa. Ukatxa maya
qutu qacha qulla p’atsusina niya
panqarsuski ukapacha jisk’atha
jisk’aruwa t’uqiyapxi. Maya chuntampi
niya paya chhiya ukch’atha ukch’aru.
Ukatxa umampirakiwa irpantaña.
Suma ch’uxñtañapataki wanumpisa
uchañarakiwa.
Qillqapxañani.
Amtapxañani.
¿Kuna lumasanakasa t’una
qulla mallkiñataki utji ?
¿Kunanakasa yatiña utana
mallkipxsna?
Ukataki, mallkiñatha
puquñapkama wakichapxañani.
Arunaka qhananchañani
qacha qulla = t’una qulla = ñut’u qulla
irpantaña = qarpantaña
ukch’a = jukch’a
p’atsuña = phat’suña
qhanuna = qallpa
89
¿
¿Kunatakisa qacha qullaxa walixa? Wali amuyt’asisa
qillqañani.
q
Qacha qullaxa ch’uxpacha siwara kalturu
jaquntañawa.
t’impuyaña.
Yatipxarakiñani:
“Tajna suyuna
uywata qacha
qullaxa aliqa
sumawa” sasawa
taqinisa sapxaraki.
Ukatha jaya marka,
jach’a suyunaktuqi,
alampi apapxi.
Jilapachaxa
Brasil, Chile uka
markanakana
alapxaraki. Uka
qacha qullaxa
aymara suyunakana
uywatawa.
¡K’uchisiñasawa!
JJichhaxa yanapt’añani yatiqiri masinakasaru, kawkha
c
chiqanakansa t’una qullaxa alispa, ukanaka qillqañani.
¿Kunatsa?
¿Alispati?
Ch’umi taypina
90
Suni chiqana
Quta lakana
24
Sataña lumasanaka
YATIQA
Uñanchirinaka
Yatiqaña utaru maya
yatiri irpapxañani, jupaxa
lumasanakatha yatiychistani.
Lumasanakatha
amuyapxañani.
Wakisirinakatha yatiriru
jiskt’apxañani.
Yatxatatanakatha
qillqapxañani.
Khusa amuyumpi
jiskt’awinakaru
kutt’ayapxañani.
Wali satañataki, uywa
pacha chimpuri uywanaka,
uñt’apxañasawa.
Aruskipapxañani.
¿Yatiri jilataxa kunatsa arxati?
¿Kuna uywanakasa yatiychistu wali uruna satañataki?
¿Kunatsa uka uywanakaru satañataki
uñjañawpachaxa?
¿Kuna uywanakasa yatiychistu jallu marataki,
waña marataki?. Jamuqa uñjasina qillqañani.
jallu marataki
K’isimiranakaxa
jani jallu
puriñapatakixa,
janq’u
chhiqankamakiwa
thuqunaqapxi.
waña marataki
Arunaka qhananchañani
pacha chimpu uywanaka = pacha sarayiri uywanaka.
lumasa = pacha sarayiri alinaka, panqaranaka.
k’ismira = k’usiwallu = qanlli
91
Kunaymana uñanchanaka
Waña mara, jallu mara, yatiñatakixa pachamamana pacha
chimpu uywanakawa uñch’ukiña. Pacha chimpu uywanakaxa
maya mayawa. Marpachatakixa yatiychistuwa: qarachi, qarwa,
pilpintu, liqiliqi, phichitanka, ukhamanaka. Jallu purxatañataqixa
yatiychistuwa: chiwanku, liqiliqi, wallpa, qarwa. Waña maratakisti
yatiychistuwa: ch’ixiriri jamach’i, pitu/ñaxtu, chiwanku, chhiqani
k’isimira, uka uywanaka.
J
Jichhaxa
qillqañani sapa uywaxa kunanaksa
y
yatiychistu, ukanaka.
Chiwanku
Liqiliqi
Jumana ajlliñamawa
Jumana ajlliñamawa
Pacha uñanchiri
uywanaka
92
Aruskipapxañani.
Ururi kullakasti, nayra marana walja jupha achuyatayna,
maymaraxa walja ch’uqi apthapitayna. Uka uñjasina akhama paya
warmixa aruskipapxi:
¡Ay,
Panqara!… pacha
chimpu uywanaka khusa
uñt’aña yatixa, ukhamarusa
wakisiri urunakarakiwa
yapunaka luri…
Antuka…Ururi mamaxa
sapamararakisa jupha,
ch’uqi suma achuyixa,
¿kunjamaraki yapu
lurpacha?...
Jupa thiya
sarma, nayaruxa
yatichawituwa.
Janiwa pacha
chimpu uywanaka,
uñaña yatiqawkti.
Amuyt’añani.
¿Kuna uñanchiri uywanakasa ch’uqi marataki yatiychistu? uka samichañani.
Uka uywa samichataxa ¿kumjansa ch’uqi utjañataki uñachayasi?
Arunaka qhananchañani
maymara = mimara
thuqunuqaña = jalnaqaña
93
Ch’uqi sataña
25
YATIQA
Uñanchirinaka
Sataña yapuru awki
taykasampi chika
sarañawa wakisxi.
Yapunxa sapa
mayniwa sataña
yänakampi
sarxatapxañasa.
Kunaymana sataña
wakisirinaka jiskhiñani.
Kunatakisa satañana
wanunchaña ukatha
yatxatanipxañani.
Ch’uqi satañana chiqaparu
wanunchaña yatiqapxañasawa.
Aruskipañani.
¿Kunasa yapu tuqinxa lurapxi?
¿Kunatakisa ch’uqi sataru wanu uskupxi?
¿Kuna uywa wanunakampisa wanuchapxi?
¿Kunjamasa ch’uqi sataru wanuchapxi?
¿Yaqha marka qullanakampi satapxiti?
¿Wakisirïpachati?
Ch’uqi sataña
takixa,
tawaqunakaw
a
mink’asiña.
Jupanakana
ch’amapa
qatuqasisawa
yapuxa
wali wakt’i.
J
Jichhaxa
¿kunjamasa utjasitamana ch’uqi satañana
w
wanupxi? uka tuqhita qillqapxañani.
94
Ch’uqi satañana uñayasiri uñanchanaka
“Ch’uqi jathati jilt’ani satañana, ukjaxa wali sumawa ch’uqisti achuni.
Jamp’atuti jach’a uñnaqani uñsti ukaxa walirakiwa”.
Ch’uqi satawina sapa maynina luratasatha sapa panqara laphiru
qillqapxañani.
Achachila
Awki
Tayka
Yuqa
Phucha
Yaqha
wilamasinaka
Amuyt’añani:
¿Yaqha markanakanxa chacha warmi paninpachati yapunaka
irnaqapxpacha? ¿Kunatsa?
95
Ch’uqi satañana wanunchaña
Wali suma ch’uqi achuñapatakixa satañana wanunchañawa.
Yaqhipanakaxa suka pataru wanumpi willikipapxi, ukatwa ch’uqi
jata iluntapxi. Yaqha chiqanakanxa uraqpacharuwa wanumpi
wichhikipapxi, ukatwa yuntampi sukachasina ch’uqi satapxi.
Yaqhawjanakanxa satasisawa sapa ch’uqi iluntana wanumpi
jach’intapxi. Ukhamawa ch’uqi satañansti wanunchaña.
Jichhaxa jist’awinaku phuqachañani.
¿Kunatpunsa
warminakaxa
satapxi?
¿Kunatpunsa
chachanakaxa
yuntampi chajrapxi?
Arunaka qhananchañani
suka = wachu
96
irantana = iluntaña
26
YATIQA
Tunu awkinakasa
Uñanchirinaka
Yatichirinakatha
aruskipapxañani.
Tunu yatichiri
achachilanakatha
yatxatañani.
Ch’iki amuyumpi
jiskt’awinakaru kutt’ayañani.
Awicharu achachilaru
jiskhiñani kunjamsa
jupanakasti lurawinakapa
yatiqapxi.
Ayllunakasana amuyt’anaka uñt’añani.
Telesforo Catacorana sarnaqawipatha
yatxatapxañani.
Aruskipañani.
¿Nayra pachaxa khitinakasa yatichirïpachäna?
¿Khiti jilatatsa yatichirixa arxati?
¿Khitinakatsa ayllusana yatiqtanxa?
¿Kunjamasa sarnaqawipaxa?
¿Kunanaksa sarnaqawipana lurataynaxa?
Kuna yänakasa
yatichasiskakiwa;
ukatha taqirusa
ist’añasa
wakisiskakiwa.
Awki taykanakaxa
sapa lurawina,
wali suma iwxasina
yatiychistu.
Jichhaxa ayllumana nayra yatichirinaka sutinakapa qillqantma.
97
Telésforo Catacora yatichiri tata
Jupa jilatasti yurirïtaynawa Juli markana.
Jupasti taqi jaqinakaru qillqaña, ullaña
yatichatayna.
Catacora jilataxa amuyt’atayna mä
yatiña uta uñasiyaña “wali suma
yatiqaña uta” ukhama sata. Uka
chiqanxa yatiqapxarakïnawa maya
maya lurañanaka ukatwa qhipa
urunakanxa wali sayt’asipxarakina
aymara markasa layku.
Aymara jaqinakaxa nayraqataru
sartañataki wali yatiñampiwa amuykipapxatayna.
Telésforo Catacora yatichirixa suma chuymampiwa masinakaparu
yatichrantäna.
K’atampi yatxatawsina jiskt’awinakaru jaysasa kutt’ayañani.
¿Kawkisa yuriwipa?
¿Kunjamsa
masinakaparu
yatichatayna?
¿Kunsa amuyatayna?
Telésforo
Catacora
yatichirina
sarnaqawipa
¿Kunatakisa
yatichäna?
98
¿Kunanaksa
luratayna?
¿
¿Sarnaqawisanxa
khitinakatsa yatiqtanxa?,
ukanaka qillqañani.
¿Kunanaksa achachilanakatha yatiqtanxa?
¿Kunanaksa uywanakatha yatiqtanxa?
¿Kunanaksa warawaranakatha yatiqtanxa?
“Taqpacha wawanakawa yatiña utaru sarapxañapa”.
¿Uka arsuwixa ayllumana phuqasiti?, ¿janicha? ¿Kunasta?
99
7
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Arumpiki arxatapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma
jakañataki?
¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa?
¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa
ch’ullqichasiptanxa?
JJichhaxa qillqapxarakiñani.
¿Jiwaskama kunanaksa
yatiqañataki
yanapasipxtanxa?
¿Kuna lurawinakansa jani
yanapasipktanxa?
¿Kunanakasa wakisispa
yanapt’asiñaxa?
Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani.
¿Kunanakasa
khusa yatiqatajaxa?
¿Kunanakarakisa jani
askipacha yatiqatajaxa?
Askipacha amuyt’asa jiskt’awinakaru jaysapxañani.
Paqallqu t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa?
¿Jumaxa kunanasksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki?
100
8
Taqinimpisa
sumaki
jakasipxañani
T’AQA
A
¿Kunjamäskisa uywanaksaxa?
¿Kunjamasa uywanakasa mirayasipxsnaxa?
Jiwirinakana urupa
27
YATIQA
Uñanchirinaka
Yatichirimpi alma
katuqaña tuqinakatha
aruskipapxañani.
Yatiqirinakaxa
jiwirinakana utaparu
q’uchuñataki
sarapxarakispawa.
Jiwirinakana urupatha
aruskipawsina
jupanakaru aski
yäqapxañasawa taqi
chiqansa.
Alma urupana purinipana
kunaymana wakichatanakampi
amtapxañasawa.
Amuyt’asisa aruskipañani.
¿Kuna manq’anaksa alma jant’akuna uchataxa?
¿Uka manq’anakaxa kunatha luratasa?
¿Uka manq’anakaxa kunataki wakisirisa?
Qawranaka, allpachunaka, kitulanaka, ¿kunataki
amtasasa wakichataxa?
Utjawimana kunanaksa almaru katuqañataki
wakichapxi, ukanaka sixsuñani.
102
Jiwiri jaqinakaxa
jiwasampi chikawa
sarnaqasipki;
jupanakaru aski
yäqapxañasawa.
Jani yäqt’ataxa
llakisipxaspawa,
ukata jiwasaxa
kuna llakirusa
puriraksnawa.
Almaru uruyañataki yänaka wakichaña
Sarnaqatasansti munata
almanakasaruxa
amtasipxapuntanwa. Urupana
amtañatakisti, kunaymana
yänaka tunu wila masinakapaxa
wakichapxi. Jupha aqallputha, jani
ukaxa, jak’utha t’ant’a wawanaka,
qarwanaka, kitulanaka lurapxi.
Uka uruxa almana wali munata
manq’anakapa phayapxi, kunaymana munata umanaka
wakichapxi. Ukhamawa jiwasana markanakasanxa almaru
uruyapxtana.
Yaqha markanakanxa jiwiri almanakaparu amtapxarakikiwa.
Kunaynamampiwa jupanakaxa katuqapxi. Ukanaka uñt’añaxa
aski wakisiriwa.
Amaya imatapa
samichaña
Utjasitamanxa, ¿kuna yänaksa almana urupa amtañataki
w
wakichapxixa?, ukanakatha qillqañani.
M
a
’a
nq
na
p
ka
ha
ñ
ya
a
Almana
urupa
amtaña
103
Kuna amuyasisasa utjasitasana kunaymana yänaka almaru
katuqañataki lurtana, ukanakxata qillqañani.
Qarwanakaxa almana wali yänaka
khumt’ata kutiñapatakiwa luraña.
“Yaqha markanakanxa janq’utha, ch’iyaratha isisipxi. Aymaranakaxa
warurt’apxi, thuqupxi, jachapxaraki, ukhamanakatha almaru amtapxi”.
104
28
Jalluru jawsaña
YATIQA
Uñanchirinaka
Yatichiriwa mayni yatiri
tata yatiña utaru irpanini.
Yatirimpi jallu pachatha
aruskipapxañani.
Jalluna wakisirinakapatha
amuyt’apxañani.
Jallu uywañatha
yatxatapxañani.
Kuna jani walt’awinakasa
utjaraki ukanakatha
amuyupxarakiñaniwa.
Jalluru kunaymana
luqtawinakampi jawsaña
yatxatapxañasawa.
Jichhaxa aruskipapxaañani.
¿Yatiri jilataxa kunanakatsa arxatixa?
¿Kunataki jallu wakisirisa?
¿Kunjamasa jallu jawsaña?
¿Kamachaspasa jani jallu purispa ukjaxa?
Ipi jallu, ukhamarak
i,
sulla jallusa,
inaki uraqinaka
qhachillayi.
Wali qarpanti
uka puniwa
manqhakama
ch’arañxatasina
uraqi jasaptayixa.
Jakasitamanxa wañamara utjipanxa, ¿kunjamsa jallu
puriyanipxi?, ukatha qillqapxañani.
105
Jallu jawsaña
Kunawrasatixa yapunakaxa wañsxi
utjama, uma jalsunakasa wañarxarakiwa.
Ukawrasawa jalluru jawsañaxa wakisi.
Marani jilataxa jilïrinakampi aruskipapxi jalluru
jawsañxatha. Ayllu jaqinakaru tantachi.
Ukhamawa, uka uruxa, wali alwatha qullu
sirkaru sarapxi.
Achachilanakawa nayraqataru sarapxi,
ukxaruxa taqpacha wawanaka,
chachanaka. Qhiparu warminakawa
sarapxaraki. Qullu pataru purisina
taqpachaniwa qunqurt’asipxi, ukatxa
yatiri jilataxa luqtaña wakichata unkunuqi,
ukhamatha t’inka aptasipxi. Jatirixa suma
pachamamaru ch’allt’i. Jisk’a wawanakaxa jachasisawa akhama
sapxi: “suma munata jallu, purxatanmaya, jani qunqasipxistati
manq’iri wawanakamaru; uywanakamataki, yapunakamatakisti
jallxatanikmaya”, sasawa jachasisa mayipxi. Yaqhipanakaxa
k’ayranaka, jallu jawsañapataki, ichunuqapxi, wali jacharapxi.
Ukhamawa qullu sirkatha kutt’anipxi, ukhampuniwa jayp’u tuqiruxa
qinaythapini, ukatxa jalluxa purxatani. Ukhama Chhujachi aylluna
jalluru jawsapxi, sasawa si Gerónimo Mamani Jilataxa.
Utjasitamanxa, ¿kunjamasa jalluru jawsapxi?, ukatha
ssixsuwsina qillqapxañani.
Arunaka qhananchañani
qunqusiña = armasiña
106
Utjasitamanxa, ¿kunatakisa jalluxa wakisiri?, ukanakatha
qillqañani.
q
¿Kawkinakatsa umaxa jutixa?
¿Kunjamasa suma umaxa?
¿Kuna jani walt’awi
nakasa utji?
¿Kunjamsa jiwasaxa
umasipktanxa?
Jichhaxa amuyt’asisa qillqañani ¿Kunasa kamachaspaxa jani jallu purispa
ukjaxa?
¿Kunatsa jallu jawsaña?, ¿Kawkiru sarañasa?
¿Kunjamsa quta uma qullunakaru yapuchanataki apsna? ¿Wakisipati?
Jichha pachaxa umaxa sapa maratha mararuwa pisipt’xi sapxiwa.
Pisi umaxa t’aqisiñatakiwa. Jjaniwa umana chhaqtañapaxa
walïkaspati, taqiniwa uma uywaña amtapxañasa: jawiranakaru,
phujunakaru, qutanakaru, ukhama.
107
29
YATIQA
Markasatha sayt’asirinaka
Uñanchirinaka
Markasatha
sayt’asirinakapatha
yatxatapxañani.
Ch’iki amuyumpi
aruskipañani.
Jiskt’awinaka
kutt’ayañani.
Markasana
sayt’asirinakapatha
amuykipt’añani.
Wanchu Lima ch’axwañxata
yatxatapxañani.
Jichhaxa aruskipañani.
Kunatï jani wali
luratanakasa
¿Kunatsa Wanchu Lima jilatanakaxa ch’axwapxäna? utji, ukhamaraki
janipuni ist’asiñ
¿Khiti jilatanakasa p’iqt’apxatayna uka ch’axwawinxa?munapkiti, uk a
atwa
sa
yt
’a
siñ
as
a,
¿Khitinakampisa ch’axwapxatayna?
thuqtasiñasa,
ku
tkatasiñasa
Jiskt’awinaka tuqitha amuyt’añani, ukatha
utjaraki.
qillqanani.
¿Yatiri jilataxa kunxatsa arxati?
¿Uñisiñaxa, nuwasiña, jucha jakina, jark’asiña wakisiripachati? Jani
ukanaka utjañapataki, kamachiriksnasa, uka tuqitha qillqañani.
Arunaka qhananchañani
ch’axwa = ch’awxa
108
Wanchu Lima jaqinakana sayt’asithapa
Nayra maranakana
wali suma jakasiñawa
nayraru saraskirïtayna. Uka
qhipanakaruxa yaqha
jaqinakawa, “misti wiraxucha”
sasa sutichatha purinipxatayna.
Uka maranakatha tata intisa
wali llakitakiwa jaqxatasitayna.
Misti wiraxuchanakaxa
jaqi masinakasaru q’ala
utjatanakapa aparapxirïtayna,
yapunaksa, uywanaksa,
juyranaksa, ukhama.
Jupanakaxa Wankani markana
p’iqtiri wiraxuchanakaru
atinita sintipuniwa jaqinakaru
llamintasipxirïtayna. Kunasa
jupanakataki lurañakïskirïnawa.
Ukhamanakaxa, 1900 maratha
qhipakamasa utjaskakitaynawa.
Ukata aymara jaqinakaxa,
1915 maratpacha, wali
sayt’asipxritayna. “Jiwasaxa jani ullasirïpxtanti, jani qillqasirïpxtansa,
ukatha jupanakaxa sinti t’aqisiychistu” sasawa yatiña utanaka
jamasatha ayllunakaru mirantayapxäna. Mistinakaxa uka
yatxatawsina aliqawa phiñasipxäna. Aymara yatichiri tatanaksa
jiwsuyapxäna, yatiña utanaksa ñakhantayapxäna, p’iqtirinakaparusa
jiwayañatakiwa arknaqapxäna. Ukhampuniwa, 1923 marana,
Wanchu Lima Marka nakhantayapxatayna. Uka markaxa Aymara
Qhichwa jaqinakana qhispita jilïri markänawa. Carlos Condorena,
Mariano Paqu, Rita Puma, Mariano Luque Qurimaywa, Antonio F.
Luque, jupanakawa p’iqtapxirïtayna.
Intirnitatha, pankanakampitha yatxatasipkakiñani.
¿ Kawkïri suyunkisa Wanchu Lima
markaxa?
¿Kunjamarusa uka sayt’asiwixa
tukt’aypacha?
109
Utjasitamanxa ¿kuna sayt’asitanakapasa utjpachäna?, uka yatxatawsina
qillqañani.
¿Kamachiriksnasa jani
chaxwaña utjanapataki?
¿Kuna maransa sayt’asipxäna?
¿Kunatsa ch’axwapxäna?
¿Uka
sayt’asiwinakaxa
wakisiriti? ¿Janicha?
¿kunatsa?
Markasana
sayt’asitapa
¿Khitinakasa
p’iqt’irinakaxa?
Yatipxarakiñani:
Paulina Arpasi sutini
kullakaxa, Jach’a
markanakasana
tupañapa utana
jani p’inqt’asisawa
aymara arutha
arsusirakïna.
Jupaxa
aymara aru jani
pisipañapataki
arsusiskarakïnawa.
Amuyt’asisa qillqañani ¿Kuna lurañanakasa wakisiri?
¿kunanakasa jani wakisiraki?
wakisirinaka
110
jani wakisirinaka
30
YATIQA
Uywa ch’uwa
Uñanchirinaka
Kawkintixa uywa
ch’uwa utji, uka uñjiri
sarapxañasawa wakisi.
Ukana yatirimpi uywa
ch’uwanakatha,
aruskipapxañani.
Uywa ch’uwanaka
wakisitapatha
yatxatapxañani.
Amuyt’asisa
jiskt’awinakaru
kutt’ayapxañani.
Uywa ch’uwaru sarawsina
uywanakana illanakapa jawsaña
yatiqapxañasawa.
Jichhaxa aruskipapxañani.
¿Yatiri jilataxa kunanakatsa arxatixa?
¿Kunjamawa uywa ch’uwaña sisa?
¿Kunatakisa uywa ch’uwa luraña?
¿Khitinakasa uywa ch’uwa luraspa?
¿Jani uywa ch’uwa lurksna, kamachaspasa?
Anata phaxsi
urunakawa
uwijanakaru
ch’uwaña wakisi.
Allpachunaka,
qawranakaru
uruqayañaxa
jilapacha jallu qallta
phaxsinkiwa.
J
Jichhaxa
awkinakasaru sikt’awsina, ¿kuna yänakampisa
uywa ch’uwa lurapxi? uka sutinakapa qillqapxañani.
111
Uywa ch’uwañxata
Willka jilata, ¿kunjamasa utjasitamana uywa
ch’uwa lurasipki?
Ay kullaka, ukanakaxa aski amuykañawa.
Qarqa Pirqa ayllujanxa, yatiri achachilawa
nayraqata pachamamaru luqtixa.
Uka uruxa wali suma manq’a phayapxi, “k’ili manq’a
sata”. Ukatxa maya jach’a uyuruwa taqpacha
allpachunakaru anantapxi. Uka taypitha maya qachu
maya urqu puñta qallunaka ajllipxi.
¿Kunasa puñta
qallunakaxa?
Puñta qallunakaxa wali suma
allpachunakawa.
Ukatxa taqisa killpirt’atkamaki jawsayañawa. Apu
achachilanaka, llawllaninaka, phuju awichanaka,
kunturi mamanaka, qamaqi tiwulanaka, jawsayañawa,
pachamamaru ukhamaraki mama qutarusa.
¿Kunatsa ukhama
allpachunakaru lurapxi?
Uka paya allpachunakaruxa suma kunaymana
yänakampi ch’allapxi, ukhamarusa paya allpachuru
wali thuqusisa, wankasisawa, muyuntapxi.
Ukaxa wali suma uywanakasaxa mirañapatakiwa, ukhamarusa
wali jupanakampi jakasiñataki, ukhamawa, kullaka.
¿Jumana ayllumana kunjamsa uywanakaru ch’uwapxi? Amuyt’ma.
Arunaka qhananchañani
killpt’aña = qunqurt’aña
ch’uwañaxata
112
phuyaña = phayaña
ch’allaña = ch’aluña
Kunjamasa utjasitamana uywaru ch’uwachapxi, uka
qillqañani.
q
Suni chiqana
Quta lakana
Ch’alla suyuna
Ch’umi suyuna
J
Jichhaxa,
¿kawkïri sixsutasa wali sarnaqañataki wakisirixa?
Uka samichañani.
¿Kunatsa ukayri samichta?
113
8
Yatiqatanakasa uñakipapxañani
Arumpiki arxatapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma
jakañataki?
¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa?
¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa
ch’ullqxichasipxtanxa?
JJichhaxa qillqapxarakiñani.
¿Jiwaskama kunanaksa
yatiqañataki
yanapasipxtanxa?
¿Kuna lurawinakansa jani
yanapasipktanxa?
¿Kunanakasa wakisispa
yanapt’asiñaxa?
Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani.
¿Kunanakasa
khusa yatiqatajaxa?
¿Kunanakarakisa jani
askipacha yatiqatajaxa?
Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani.
Kimsaqallqu t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa?
¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki?
114
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA