3 Pachamamampi chika sarnaqaña Chikpachaki yatiqapxañani PACHA Yanapt’irimpi yatiqaña panka Sutija Yatiña utajana jakhuwipa Aylluja/markaja Yatichirijana sutipa 3ri T’AQANKIRINAKATAKI PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQANCHIRI Yatiña Chiqanchawi P’iqtiri Jaime Saavedra Chanduví Yatichawinaka Irpiri Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra Yatiña Utanaka Irpiri Juan Pablo Silva Macher Arunaka Jakawinaka Yatichaña Uñanchiri Elena Antonia Burga Cabrera Paya aruta purapa yatiña yatichaña Uñanchiri Manuel Salomón Grández Fernández JIWASPACHAKI YATIQAÑA PANKA: 3ri PACHAMAMAMPI CHIKA SARNAQAÑA - CHIKPACHAKI YATIQAPXAÑANI Luriri Angel Arturo Mamani Cayo Suyunakatha uñakipaña yanapirinaka Juan Choquehuanca Mamani, Anselmo Valencia Aracayo, Froilán Giraldo Ramos Flores, Delfín E. Ponce Centeno, Crisóstomo Maquera, César Machaca Escobar, María Dora Ccalluari Chana, Néstor Astete Barrientos, Vicenta Mamani Lorenzo, Ismael Chambilla Cauna, Alan Ever Mamani Mamani Panka askichaña yanapirinaka Wilfredo Barrientos Quispe, Néstor Astete Barrientos Chiqaparu luraña yanapirinaka Leoncio Sejje Mamani, Jaime Barrientos Quispe, José Antonio Vásquez Medina, Moisés Suxo Yapuchura Pankaptayiri Georgina Mamanchura Sardon Sixsuri Olga Doris Castro Fernández Yanapasiri Care Perú- Coordinación Regional Puno 2014 marana payïri mirayata. Uñakipasa askichirinaka Leoncio Sejje Mamani , Wilfredo Barrientos Quispe Payïri mirayawi uñjaña yanapirinaka Rosa María Mujica Barreda, Roger Ricardo Gonzalo Segura Mirayatawa: xxxxxxxxxxxxxxxxx pankanaka Corporación Gráfica Navarrete. Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita - Lima 43 RUC: 20347258611 sutinina mirayata Perú jach’a suyuna pankanaka imaña utaru yatiyata: BNP: N° 2013-11199 © Perú suyuna yatiña chiqañchiri 193 jakhuni uta, Comercio sutini, San Borja markallana thakipana Lima Perú Jawsaña jakhuwipa: 615-5800 www.minedu.gob.pe Akïri pankankiri qillqatanapaxa janiwa khitisa luririnaka jamasapata mirayañapati. Impreso en el Perú / Printed in Perú / Perú suyuna mirayata 8xDQFKW·D\DWD Suma munata yatiqiri wawa: Aka yatiqaña pankaxa jumatakiwa, jupasti yatiña utamana aski yatiqañamataki sumapacha yanapt’antamxa. Mayaru mathapita yatichiri jamawt’anakawa, jumana yatiqasa yatiqasa nayraru sartañamataki suma munasiña chuymampi luranipxtha. Ukaxa yatichirimampi, awki taykamampi, achachilanakamampi ukhamarusa maynïri wilamasinakamampisa yanapt’ayasisa yatiqañamatakiwa. Yaqhipa lurawinakaxa yatiqiri masinakamampi lurañatakiwa, jumanakpura yanapt’asiñsa chuymachantamwa. Pankankiri lurawinakasti, markamana yatiwinakapa lurawinakapsa askipacha yatxatañamataki, ukhamaraki, aymara aru arsuwima, qillqawimsa ch’amanch’asiñamataki, jakawisana Pachamamarusa, Uywirinakasarusa yäqañasatakiwa. Ayllumana, markamansa, yatiña utamansa, utjawimansa jaqi masinakasampi suma sarnaqaña yanapt’arakïtamwa. Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa anatt’asintasa, warurt’asintasa, saminchantasa, rixsuntasa, uñakipt’asintasa, tupayantasa ukhamawa, sapa mayni t’aqanakana maymaya yatiqawinaka ch’amanchasirakinta. Suma wakisirinaka wakiyawinakampi yatiqantaxa, jumaru munasiskanatpawa. Aka pankaxa jumana masimjamawa juparu uñjapunintawa. ¡Suma chuymampi qallantapxañani! ¡Khusäskaniwa! Perú markasana yatiña irpirinaka 1 T’AQA Pankankirina uñanchayiripa Yapunakasa tumpasipxañani Yatiqa 1 Puruma uraqi qhulliña 8 2 Yapunaka uñxataña 11 3 Qura qullanakasa 14 4 Yapu chhuxrinaka jark’aña 17 2 T’AQA Yatiqatanakasa uñakipapxañani 3 T’AQA 20 Yapunaka apthapipxañani Yatiqa Jalja 5 Chakana phunchawi 22 6 Ch’uqi llamayuña 25 7 Apthapita achunaka imaña 28 8 Qhatuna chhalaña 31 Yatiqatanakasa uñakipapxañani 34 Juyphina kamachinakapa yäqapxañani Yatiqa Jalja 9 Juyphi sank’awi 36 10 Juyphi sarayiri warawaranaka 39 11 Mara t’aqa katuqaña 42 12 Ch’uqi ch’uñuña 45 Yatiqatanakasa uñakipapxañani 4 T’AQA Jalja 48 K’umara janchisataki wakichasipxañani Yatiqa Jalja 13 Usunaka khitarpayaña 50 14 Sawuñataki wakichaña 53 15 Ayllusana lurawinakapa 56 Yatiqatanakasa uñakipapxañani 60 5 T’AQA Jaqichasiritaki utachapxañani Yatiqa 16 Phawata achunaka apthapiña 62 17 Aylluna jaqichasiña 66 18 Jaqichasiritaki utachaña 69 6 T’AQA Yatiqatanakasa uñakipapxañani 7 T’AQA 72 Yapu lurañataki wakichapxañani Yatiqa Jalja 19 Uywanakanaru amtaña 74 20 Satañataki wakichaña 77 21 Nayra sata 80 22 Jupha phawaña 83 Yatiqatanakasa uñakipapxañani 86 Suma satawina qamarapxañani Yatiqa Jalja 23 Qacha qulla mallkiña 88 24 Sataña lumasanaka 91 25 Ch’uqi sataña 94 26 Tunu awkinakasa 97 Yatiqatanakasa uñakipapxañani 8 T’AQA Jalja 101 Taqinimpisa sumaki jakasipxñani Yatiqa Jalja 27 Jiwirinakana urupa 102 28 Uywanakataki phawaña 105 29 Jalluru jawsaña 108 30 Uywa ch’uwa 111 Yatiqatanakasa uñakipapxañani 114 1 Yapunakasa tumpasipxañani T’AQA ¿Kunjamäskisa yapunakasaxa? ¿Kunjamsa yapunakasa apthapipxasnaxa? Puruma uraqi qhulliña 1 YATIQA Uñanchirinaka Puruma uraqi qhulliñataki luqtañanakatha yatxatanipxañani. Luqtañanakana yänakapa wakichaña yanapapxañani. Qhullina tuqitha yatirinakaru ist’apxañani. Awki taykaru jiskt’asina juk’ampi yatxatapxañani. Puruma uraqi qhulliña qalltañataki, pachamamaru luqtaña yatxatapxañani. Aruskipapxañani. ¿Kunjamasa qhullirinakaxa qhulliña qalltapxi? ¿Kunanaksa wakichapxi qhulliña qalltañataki? ¿Ukhamapuniti kuna luraña qalltañatakisa luqtasipxtanxa? ¿Kuna pachasa jani qhulliñäkiti? Jiwasa wawanakaxa, ¿kunjamsa kuna lurañanaksa qalltapxiriksnaxa? Janiwa kunaw rasasa uraqixa yana ñäkiti. Jallupacha tu kuyxi, uraqisa jasäskipana u khamarusa manq’anaka utjaskipanwa qhulliñaxa qa lltaña. Uysuwa wali w akisiri, ukanaka lurañ ataki. Ukhamarusa u raqiruxa jaqirjama wali yäqañawa. Arunaka qhananchañani uysu = wiri 8 sikt’aña = jiskt’aña Jichhaxa k’atampi yatxatapxañasataki: Uraqi qhullina qalltañataki. Ullaraya U l aylluna, uraqi qhulliña qalltañataki, jilïri tatanakaxa q k u kunaymana luqtañanaka wakichapxri’tayna, wali w m munasiña chuymampi, uraqi qhulliñaru suma ch’alltañataki. q U Uka luqtañaxa wakichatarakiwa: kukampi, w p panqaranakampi, llamp’umpi, a alkulampi, ukhama. Achachilana arupa: “Uraqi suma achuñapataki, wara uruna qhulliña qalltaña. Uka uruwa tata intixa uraqiru wali junt’uchixa. Ukhamarusa kunaymana luqtawinakawa utji: ch’alla, k’intu, wilancha, iñsiñsu astaña, yaqhanakampi kuna” ¿Kunatsa uraqiru luqtañäpachaxa? ¿Utjasitamanxa kunjamasa uraqi qhulliña, ukaya yaqha lurañanaksa qalltapxi? Arunaka qhananchañani wara uru= mirkulisa uru 9 Taqichiqana uraqiru luqtañanakatha ullapxañani. Nayaxa Willi sutïnitwa, Ch’alla suyuna sarnaqastha. Yaqhipa jaqinakaxa janiwa Pachamamaru amtapkiti. Nayana sutixaja Wartulina. Suni chiqana sarnaqastha. Ukanxa uywa awatiña uraqinakaruwa luqtasipxtha. Willka sutinïtwa, nayaxa quta lakanwa utjasta. Uka chiqanxa wali jakasiñataki uraqiru luqtasipxaraktwa. Nayaxa Kintimari sutinïtwa, ch’umi yuriwijana sarnaqasta. Uka chiqanxa kunaymana alinaka mallkiñatakixa pachamamaru luqtasipxaraktwa. JJichhasti, wakisiri arunakampi jiskt’awinakaru winakaru jjaysañani. ¿Jumasti kunjamsa luqtawinakana yanapasmaxa? ¿Kuna luqtawinaksa uñjiritaxa? ¿Kunatsa luqtawinaka utjapacha? ¿Wakisiripachati? ¿Kunatsa? Arunaka qhananchañani sikt’aña = jiskt’aña 10 2 YATIQA Yapunaka uñxataña Uñanchirinaka Yapunaka uñxatasa maya yatiri tatampi aruskipañawa wakisi. Yatirimpisti, yapu, uywa usunakatha, wali amuyt’apxañani. Awki taykaru jiskht’asina juk’ampi yatxatapxarakiñani. Yapunaka uñxatawsina achuqirinakatha aski amuyt’apxañani. Aruskipawsina jiskht’awinakaru kutt’ayapxañani. ¿Kuna juyra alinaksa yapu tuqina uñjtaxa? ¿Kuna usunakatsa yapuni jilataxa arxati? ¿Nayra maranakana uka yapu alina usunakapaxa utjapunpachänti? ¿Uka usunaka yapunakasatha jark’aqsnati? ¿Kunjamasa, kunampisa jark’aqapxna? Yapusa, uywa sa, pachamama na wawanakapja maxa, usuntarakispa wa. Jani ukaru puriñap atakixa, aski yäqañaw a, usunakatha jark’aqaña, q ullayaña, ukhama, wali mirañapataki . Arunaka qhananchañani jark’aqaña = jirk’aqaña juyra= uywata alinaka achunaka 11 Achachilana arupa: “Ch’uqi aliruxa katurakiriwa: llawa, laq’u, yaqha usunakampi. Jupha aliruxa thutha usuwa katuraki. Uka usunakxa qhillampi jach’ikipasisa, muña umampi ch’allakipawsina jark’aqaraksnawa. Uywanakaruxa kunaymana usunakawa katuraki: muyu usu, qarachi, wich’u usu”. Qillqapxañani. a. ¿Kuna usunakasa, jakawisana, yapunkiri alinakaru katu?¿Kunatsa? ch’uqi ali ch. ¿Kuna usunakasa jupha aliru katu? chh. ¿Kuna usunakasa qarwa, allphachu, uwija uywanakaru katuspa? ch’. Awki taykamampi yapu usunakata uywa usunakampita aruskipawsina, amuyt’apxmwa. Arunaka qhananchañani qarwa = qawra 12 muña = waych’a jupha=jiwra Ayllusana yapu usunaka qullaña Awki, taykaru jist’asina yapu usunakatha qullanakapampitha qillqapxañani. Uka mayayri, jumawa munatamaru phuqacharakinata. achunaka usunaka qullanakapa ch´uqi qasawi qhilla jupha thutha waych´a uma Suma jakaña: Jaqinakasa, yapunakasa, uywanakasa, taqinpachasa pachamamana uywatäpxtanwa ¿ukhampuniti?, ¿janicha? Ukhamaxa, akïri sixsuta, ch’usawjanakaru pkuqachasa phuqachasa pachamamana uywanakapa samichapxañani. samichapxa Arunaka qhananchañani jupha = jiwra qaqachilla = qamasaya 13 Qura qullanakasa 3 YATIQA Uñanchirinaka Qulliri kullaka yatiqaña utaru irpaniñani. Qulliritha qura qullanakxata ist’apxañani. Qura qullanaka ajllisina: junt’u, thaya qulla tuqitha amuyt’añani. Kunaymana usunaka qura qullanakampi qullasiñxata yatxatapxañani. Junt’u, thaya qura qullanaka aski uñt’apxañasawa. ¿Kuna quranakasa qullaskakispati? ¿Kunjamsa yatsnaxa kuna quranakasa qullixa ukxa? ¿Khitisa qura qullampi qullaskakispati? ¿Kuna qura qullanaksa utji aka ayllusana?. Jichha pacha nakanxa, jiwasa qura qullanakawa wali thaqata. Kun atixa, jani janchisaru usuchasisawa kuna yanqha usuna ksa apaqasi. Q Qullirina arupa ist’awsina, qulla q quranakana sutinakapa lakipxañani. junt’u qullanaka Arunaka qhananchañani ist’awsina = ist’äsina 14 thaya qullanaka J Jichhaxa unt’apxañani qura qullanaka, ukhamaraki wakisirinakapsa. Anu ch’api umaxa phuti usu apaqiriwa, ukhamarusa wali janchisana wila sarañapatakiwa yanaparaki. Qhanachu qura qullaxa kulira usutakiwa wali. Wallaqiyawsina, jani ukaxa, ch’axsusina chirwsuta umañawa. Wirawira qura qullasti, ch’uxu usutha qullasiñatakiwa, uka suma qullaxa umaru wallaqiyasina umañaraki. Waych’a suma junt’u qura qullarakiwa. Ukasti puraka k’ichi qulliriwa. Ukhamarusa waych’a chaxsutaxa ususiri warminakaru qaquñataki walirakiwa. Wali amuyt’asina qillqapxañani. W a. ¿Uka qura qullanakasti, imañaspati? ¿Kunanakatakisa imañäspaxa? ch. Jumana utjawimana, ¿kunjamsa qullanaka imasipxi? chh. ¿Kuna qullanaksa jani aliqa apthapiñakïpacha? ¿Kunatsa? Arunaka qhananchañani qhanapaqu = qhanachu muña = waych’a = q’uwa anu ch’api = anuqara ch’api 15 Qhananchasisa yatiyañani. Suma yatiqiri: Juliku, Wartulina, Amaru, Martina sutini wawanakaxa usutawa jakxatasi. Kunatha usutatixa sapa mayni, ukhamarjama waliptañapataki qura qullanaka wakichaña yapapt’apxañani. Ayayaw… purakawa usutu. ¿Kunasa walïpachaxa? Juliku Nayaruxa p’iqiwa usutu. ¿Kunasa qullitaspa? ina Martina Nayaruxa ch’uxu usuwa katutu. ¿Kunasa walïpachaxa? ulina Wartulina aru Amaru Ayyy, nayaruxa junt’u usuwa sarxatitu. ¿Kuna qullasa walïpachaxa? Nayja pachanakatpachsa, ch’umi suyutha kunaynama qura qullanaka apanipxi. Ukanakaxa, ¿kunataki wakisirisa? Jumaxa amuyt’arakma. kuka ayawaska wampu Arunaka qhananchañani ch’uxu = uju = q’apa usu = kustaru 16 Jichha maranakanxa, jiwasa qura qullanakasaxa qulla aljaña utanakankiwa. Uka chiqanxa, kapsularu, jarawi umaru, ukhamanakaruwa sutininpiwa uñstayapxaraki. 4 Yapu chhuxrinaka jark’aña YATIQA Uñanchirinaka Jilïri tatampi chhijchhi tuqitha aruskipañawa wakisi. Jilïrina arupa aski ist’awsina chhijchhina thakinakapa uñt’apxañani. Kunaymana chhijchhi khitarpayañxata yatxatapxarakiñani. Chhijchhi jaya tuqiru khitarpayaña yatiqawsina, yapunakasa uñjapxañasawa. Jichhaxa aruskipapxañani. ¿Kunatsa chhijchhixa yapu achuqaski ukawrasaxa jutpacha? ¿Kunatsa chhijchhi achachi, chhijchhi awila sata sutichatäpacha? ¿Kunjamanakatsa suma juyranakata chhijchhiru jark’aqapxsnaxa? ¿Jumaxa kamachasmasa chhijchhi jutirjamäspa uka pachaxa? Chhijchhixa juyranaka ap asi Akatjamakiwa ri. ju Jupaxa thakip tiri. a chiqawa sarn aq Jani sinti juyra i. naka chhuxriñapata kixa, taqinisa thakinakapa uñt’apxañasa wa. Arunaka qhananchañani chijñi = chhijchhi sikht’awi = jiskt’awi chhuxri = k’iri 17 K’atampi yatxatapxañani. Chhijchhiru khitarpayaña Jupha, siwara, jawasa alinaka suma puqurki uka pachaxa, chhijchhiwa jutiri; mayakiwa jallu sarxipanxa juyranaka apthapiñäxi. Jani ukaxa, chhijchhiwa juyranaka apasispa. Ukaxa janiwa khititakisa walikaspati. Achachi sirakama chhijchhixa wali t’impusisawa juti, awila chhijchhisti amukiwa jutaraki. Uka achachi, awila chhijchhisti wali suma juyranaka munaraki, ukatwa taqinisa yatiñasaxa chhijchhiru arkarpayaña. Kunaymanatwa chhijchhi achachi awilaru, aymara jilatanakaxa arkarpayapxi. Tiqi Tiqi ayllu chiqanxa thantha isinaka phichkatasisawa chhijchhiruxa khitarpayapxi. Kunaymana sutichasisa, warurt’asisa, qunchu umanakampi ch’alltasisa. Jani ukaxa, phukt’asisa, ukhamrakiwa maysa chiqanakanxa khitarpayapxi. Jichha pachanxa qhun qhun sirimpiwa maraninakasti arkarpayapxaraki. Amuyt’apxañani, ukatha qillqañani. a. ¿Kunapachasa chhijchhixa juti? ch. ¿Kuna yaqhha chhuxrinakasa utjaraki? Aymara mark anxa satawa: “Chhijchhitaki manq’apaxa uñacht’ayaña wa. Maya jutixa, ukawjaki apa sixa”. Arunaka qhananchañani chijñi = chhijchhi 18 k’atampi = juk’ampi Qhananchasisa yatiqapxañani: &KXxXxD &K·XTLVDWDxD -X\SKLSDFKD $QDWDSKD[VL .KXQXQWLUL -DWKDNDWX $FKXQDNDDSWKDSLxD :DMDZDMDxD 8\ZDQDNDPDUNKDFKDxD A l u kha rir m ik sn an a ak ar ak i A ya kan na ak pa am sir p ik iw sn a a Aymara markanakasanxa paya pachawa utjaraki: jallu pacha, awti pacha; wali qhananchawsina yatiqapxañani. Aymara pacha chimpu jallu pacha awti pacha ¿Kunanakampisa arxatiriksna aymara pacha chimputha?, ukanaka qillqañani. 19 1 Yatiqatanakasa uñakipapxañani Arumpiki arxatapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa? JJichhaxa qillqapxarakiñani. ¿Jiwaskama kunanaksa yatiqañataki yanapasipxtanxa? ¿Kuna lurawinakansa jani yanapasipktanxa? ¿Kunanakasa wakisispa yanapt’asiñaxa? Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani. ¿Kunanakasa khusa yatiqatajaxa? ¿Kunanakarakisa jani askipacha yatiqatajaxa? Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani. Maya t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa? ¿Jumaxa kunanasksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki? 20 2 Yapunaka apthapipxañani T’AQA A ¿Kunjamsa yapunakasa apthapisipxtanxa? ¿Kunjamsa yapunakasa apthapisiñäspaxa? Chakana phunchawi 5 YATIQA Uñanchirinaka Chakana phunchawi tuqitha aruskipapxañani. Phunchawina apxatanakatha amuyt’apxañani. Awki taykaru jiskt’awsina, juk’ampi yatxatapxañani. Chakana phunchawita amuyt’apxañani. J Jichhaxa, amuyt’asisa, aruskipapxañani ukata qillqapxañani. ¿Kuna thuquñanaksa uka phunchawina utjataynaxa? ¿Kunatsa chakana phunchawina thuqupxpachaxa? ¿Khininakasa phunchäwinakaru sarapxi? ¿Jichha pachanakanxa, kuna jani wali luratanakasa utjaraki? Arunaka qhananchañani ch’ujuki = amuki = qarwaki 22 Taqi phuncha wirusa suma chuyma npiwa saraña. Taqiniru arustaskakiña wa; janiwa ch’uju ki sarnaqañati. Ukhamarusa ja niwa inaki uñch’uki ñäkiti, kunsa luraska kiñawa; ukatpi aynisiñ axa utjixa. Awkina arupa: Chakanana phunchawipa Wankani markanxa chakana phunchayañatakixa marpachawa phuncha irpirinakaxa wakichasipxixa. Wali jach’apuniwa uka phunchawixa. Phisqa uruwa chakanaru phunchayapxi. Taqinpachawa mayanchasipxi, ukhamaraki piqt’iri jila kullakaru, kunaymana yänakampi apxatapxaraki. Alaqa pachana warawara chakanaru phunchayatayrinawa nayrja pachanakaxa. Jichakiwa tatituna chakanaparu phunchayatäxi. Walja mathapita siku phusirinakawa marka masinaka thuquyiri purintanipxi. Ukhampi munata chakanaru uruqayapxi. JJichhaxa, aski amuyt’asisa, jiskht’awinakaru jaysañani. a. ¿Alaqa pachankiri warawara chakana uñtt’ati? ¿Kunjamasa? ch. ¿Kuna sansa muni sapa mayni chakanaxa? Alaqa pachankiri warawara chakana Tatituru yupaychaña chakana Arunaka qhananchañani phuncha = phista 23 Jichhaxa, wawanakana aruskipawipa ullasina amuyt’añani: Awkinakaxa sapxiriwa: “kawkinsa, khitinikarusa aruntaskakiñawa, janiwa ch’ujuki pasakipätati”. Nayaruxa ukhama sarakituwa “kawki ch’iqansa, janiwa inakiñatï. Kunanaksa luraskakiñawa, ukhamatwa jaqinakampi wali munayasiña”. Achachilanakajaxa akhama iwxawitu: “kuna apnaqatasa kikiparuwa uchaña, janiwa yaqhanakana yänakapa apnaqañati”. Nayaruxa akhama sasiriwa: “kuna iwxatasa suma chuymampi katuqt’ asiskakiñawa. Janiwa jilanakamaru kutkatasintasa, nuwasintasa; juchaniwsinxa ch’ujukiwa ist’asiña; jumataki wakisiriwa kuna iwxatasa”. Uka iwxatanaka phuqañataki ¿kuna kamachinaka amtañasa wakisi? phunchawinakataki amtata kamachinaka yatiqaña utana amtata kamachinaka 24 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 Ch’uqi llamayuña 6 YATIQA Uñanchirinaka Ch’uqi yapu utjipanxa, mayni jaqi thiya, llamayuña yanapiri sarañawa wakisi. Kunjamasa llamayupxi, kuna yänakampisa, ukanakatha suma amuyt’apxañani. Kunaymana lurawinakxata llamayuñana aruskipapxañani. Awki taykaru jiskht’asina, juk’ampi yatxatapxañani. Llamayuñana kunaymana yanapt’asiña tuqitha amuyt’apxañani Taqini aruskipxañani ukatha sikht’awinakaru jaysasa qillqapxañani. ¿Kunjamasa yatiñaxa, kunawrasa ch’uqi llamayu wakisiritapa? ¿Kuna urunakasa jani ch’uqi llamayuñaxa? Achachilana arupa: Ch’uqi llamayu Suma ch’uqi yapu llamayuña qalltañatakixa, luqtapxapuniwa, yaqhipanakaxa, ch’allt’asisa, k’intusisa. Ukaxa wali suma ch’uqi llamaysuñatakiwa. Llamayuñatakixa lijwananaka, kustalanaka, kupunaka wakichañawa. Ukhamarusa llamayurinakataki, warminakaxa wali suma ququnaka wakichañapawa. Llamayuñanxa jach’a ch’uqinaka achupanxa t’inkayañataki, jamp’att’asisawa, iraqapxi. 25 Ch’uqi llamayuñana wajasiña Ch’uqi llamayuñansti, chika uru ququsiñataki wajasiñawa. Ukatakixa, wali yaransa llamayuta ch’uqinaksa ajlliñawa. Waja putukuxa khulanakampi pirqañawa. Yaqha chiqanakanxa, qalampisa pirqapxarakiwa. Uka waja putuku wali suma q’uliyaña, waja qhatiyañapataki. Wali q’uliyätaxipanxa ukjaxa allintañawa. Manqharuxa jach’pacha ch’uqinaka irantaña, patxaruxa jisk’apachanaka, ukhamarusa apillanaka, chujllu, jawasanaka chaqallunpacha, ukhama. Uka suma waja, phasallampi, kisumpi, jani ukayaxa, yaqha muxsachirinakampi manq’añarakiwa. Ukhamawa llamayuñana waja wajasiña. Jichhaxa amuyt’asisa phuqachañani, ¿kunanakasa munasi wajasiñataki? Arunaka qhananchañani putuku = phutuku lawkhaña = pirqaña 26 yaransa = jach’a ch’uqi phasalla = ch’aqu Ch’uqi llamayuñanxa sapamayniwa lurapxi; yaqhipaxa ch’uqi llamayu, yaqhipanakasti pallarapxi. Ukhama taqimayniwa llamayupxtanxa. J Jichhaxa amuyt’asisa qillqañani, kunsa luraspaxa ssapa mayni ch’uqi llamayuwina, ukanakatha. awki tayka jilïri yuqa jilïri phucha sullka wawanaka Yatichirimpi aruskipasisa amuyt’añani. Yaqha jaya markanakana, aynisiña, khuyapayasiña, yanapasiñaka utjarakpachati? ¿Kunatsa? 27 7 Apthapita achunaka imaña YATIQA Uñanchirinaka Ch’uqi phinaña yanapiri sarañawa wakisi. Kunjamasa ch’uqi phinkataña ukanaka wali suma uñjanipxañani. Ch’uqi phinañataki yänakatha aruskipañani. Jilïrinakaru jiskht’asisawa juk’ampi yatxatañani. Ch’uqi llamayuta taqi chuyma phinkatañxatha yatxatapxañani. Akïri jiskht’awinakaru kutt’ayapxañi. A ¿Kunjamsa utjawimana manq’aña achunaka imapxi? ¿Kuna yaqha manq’anakarakisa jaya pacha imaña ima aña? Warminakapu niwa ch’uqi ajlliñap axa, jupanakawa junt’u amparanïpxi. Ukhamarusa, janiwa urt’a phaxsina ch’uqi ajlliñati, nakha ririwa. Awichana arupa “Ch’uqi phinañataqixa, nayraqataxa maya q’ipi waych’awa jant’akuña, ukjaruxa ch’illiwampi janxataña. Ch’uqi warkatata pataruxa awina alimpiwa imxataña jani ch’uxñantañapataki”. Arunaka qhananchañani waych’a = muña = q’uwa 28 Ch’uqi phinaña Aymara ayllunakanxa warminakapuniwa ch’uqinaka phinkati, wali suma yäqasisa. Ukhamarusa, janiwa kawkharusa ch’uqixa phinkatañäkiti: maya sumachatawjaruwa wakisi. Uka phinkatatanwa ispallanakaxa wali samarani. Warminakasti uta junt’uchirinakawa, ukatwa achunakxa wali suma uywapxi, ukata jupanakapuniwa ch’uqinakxa phinkatapxi. Chachanakasti ukana yanapaki yanapasi. Nayraqata sixsupxañani, ukatha qillqapxañani. a. Pusi kasta achunaka imañxata qillqapxañani. ch. Yaqha jaya markanakanxa, ¿kunjamasa chuqinaka imapxpachaxa marpachataki? Arunaka qhananchañani janikuchaxa = janukaxa 29 Uka jamuqa uñxatasina, qillqañani. a. Jichhaxa ch’uqi phinañxata amuyt’apxañani. ¿Kunjama phinañasa? ¿Qhawqha pachatakisa uka ch’uqinakaxa imaña? ¿Khitinakasa phinapxi? ¿Kunata? ¿Kamsasasa ch’uqiru arxayt’aña? ch. ¿Yaqha suyunakana kunjamsa achunaka imapxpacha? chh. ¿Kuna achunanakasa imaña jani wakiski? ¿Kunatsa? 30 8 YATIQA Qhatuna chhalaña Uñanchirinaka Mayni mama jawsaniñani, jupawa chhalañxata yatiychistani. Kunaymana chhalañanakatha amuyt’asina aruskipapxañani. Awki taykaru chhalañxata sikt’asisa juk’ampi yatxatapxañani. Qhaturu apanita chhalañanakatha amuyt’asisa yatiq’apxañani. Aruskipasina jiskht’awinakaru kutt’ayañani. ¿Kamsisa jilïri tataxa chhalañxatxa? ¿Kunanaksa chhalañataki qhaturu apaña? ¿Kunanakasa qhatutxa chhalanipxixa? ¿Kunatsa chhalasiñaxa utjpacha? ¿Jichha pacha jaqinakaxa chhalasipkiti? Kunaymana achunaka, manq’añana ka, jathanaka, yaqhanakam pi chhalaniwsinxa jathanakapsa , xa suma chuyma wali m utaru puriyañ piwa a, ukatxa, suma arxt’ayt’asisa wa imxaña. Arunaka qhananchañani jiskt’awi = sikht’awi axsaraña = jasq’araña 31 Jichhaxa amuyt’asisa phuqachañani. ¿Jiwasana kuna utjirinakasasa chhalañataki qhaturu apaña wakisi? ¿Kuna yänakasa qhatutha chhalaniña ukaya alaniña wakisi? Jichhaxa ullapxañani. Wakisïriniwa, ukhamäpanaya. ¿Aka chuwatxa llumch’iskiri jawasa churitasmati? Jani ukhamamti, yapxatanmalla. Khaya phukumatxa chikakama wali suma ch’uqi churamama. Chanipakiwa. ¿Ukhamapunïpachati taqi chiqansa? ¿Kunatsa? Arunaka qhananchañani llumch’iski = phuqa 32 chani = ala ¿ ¿Kunanaksa Mallku jilataxa juyranakapampi c chhalanispaxa? Ukanakatha qillqañani. Chhalaña Jani qullqimpi alasiña utjirina ukjaxa, jilatanaka kullakanakasti, kuna yänaksa chhalasipxïrinwa. Khitinakatixa suni chiqana utjasipki, jupanakasti apanipxiriwa uywa aycha, t’awra, chalunanaka; ukhamaraki yunkasa chiqatxa apanipxarakiwa tunqu, yaqha achunakampi.Ch’umi taypitxa apanipxirïna kunaymana muxsa achunaka; ukhamaraki quta chiqatpacha kunaymana chawllanaka, ukampi chhalasiñataki. Jichha pachanakaxa, jaya markanakampi kunaymana achunaka, manq’añanaksa turkasipxapuntanwa, ukaxa phuqata janchisatakisa, uywasatakisa, utasatakisa utjañapatakiwa. a. ¿Kunanaksa yaqha suyunakatha apanipxi? Ch’umi suyutha apanitanaka Ch’alla sututha apanitanaka ch. Chhalañanxa, ¿kuna aski wakisirinakasa utji? ¿Kuna jani walinakarakisa utji? chh. ¿Kunanakasa jani chhalañaxa? 33 2 Yatiqatanakasa uñakipapxañani Arumpiki arxatapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisiritayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqaptanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqaptanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqhichasiptanxa? JJichhaxa qillqapxarakiñani. ¿Jiwaskama kunanaksa yatiqañataki yanapasipxtanxa? ¿Kuna lurawinakansa jani yanapasipktanxa? ¿Kunanakasa wakisispa yanapt’asiñaxa? Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani. ¿Kunanakasa khusa yatiqatajaxa? ¿Kunanakarakisa jani askipacha yatiqatajaxa? Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani: Paya t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa? ¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki? 34 3 Juyphina kamachinakapa yäqapxañani T’AQA A ¿Kunjamsa juyphiru katuqasipktana? ¿Kunjamsa juyphipachaxa waliki jakasipxsna? Juyphi sank’awi 9 YATIQA Uñanchirinaka Yatiri jilata yatiqaña utaru jawsayapxañani jupaxa juyphi tuqita arxaysitani. Awki taykasaru juyphi pachata jiskht’añani. Awki taykasampi maya aruma unch’ukiwsina phaxsina sarawipatha aruskipapxañani. Yatirina arupa ist’asinxa, phaxsina sarawipatha uñt’apxañani. Aruskipawsina qillqapxañani. ¿Kunxatsa yatiri jilataxa arxati? ¿Kuna uñañchanakasa juyphiñapataki uñstani? Pacha jawira xa uñch’ukiñapu niwa, jupaxa alaqa pachatha sum a utjasiñataki kunaymana yatiysitu. ¿Urt’a aruma juyphiti, jayri aruma juyphicha wali juyphispa? Phaxsixa ¿sarnaqiti?, ¿jitnaqicha?, ¿muynaqicha? ¿Kunatsa? 36 Achachilana arupa: “Kunawrasatixa phaxsisti, wali suma janq’uki, wali k’ajti, ukhamarusa, wali thaytani, uka arumaxa wali juyphintani. Ch’uqisa, apillanakasa thiyatha apatatañawa. Janiwa jachapkaniti”. ¿Juyphixa wakisirïpachati? ¿Kunanakatakisa? Phaxsina sarnaqata sutinakapa qillqapxañani: Jayri , sunaqi, wawa phaxsi, urt’a. 37 Aymara markasana amuyupanxa, ¿kunjamsa phaxsixa sarnaqi? Jichhaxa, kunati uka ajllita, jachapacharu sixsuñani. chiqa sariri muytaniri a. ¿Kunatsa phaxsiruxa taykarjama uñtapx? Phaxsi satarakiwa: Warminakana chaxmi wilapa. Paya tunka kimsaqallquni uru. ch. ¿Kuna phunchawinakasa phaxsi tuqitha utji? Jaqinakana sutipasa ukhama satarakiwa Kimsa tunka uruni pacha. chh. Sapa phaxsina lurañaka phuqachapxañani. Jallu pacha lapaqa jallu qallta chinuqa willka kuti mara t’aqa anata taypi sata sata qallta llumpaqa Awti pacha Arunaka qhananchañani jukpacha = ujtpacha 38 llamayu achuqa qasawi 10 YATIQA Juyphi sarayiri warawaranaka Uñanchirinaka Awkimpi taykampi chikawa arumanakasti warawaranaka uñch’ukipxañasa. Jupanakaru qutu warawarana yatiyatapatha sikht’anipxañani. Qutu warawaranakana yatiyawipatha amuyapxañani. Jilïrinakaru jiskht’asisa juk’ampi warawaranakxata yatxatanipxañani. Juyphiñapataki qutu warawarana jutawipatha yatiqapxañasawa. Jichhaxa warawaranakatha amuyt’asisa, aka sikt’awinakaru kutt’ayapxañani. ¿Awkinakaxa kamsasasa warawaranakatha yatiychistu? ¿Kuna warawaranakana sutinakapsa yatxatanipxtanxa? ¿Warawaranakaxa kunanakatakisa yatiychistu? Alaqa pa cha, Aka pac ha, Manqha pa ukhaman cha akawa u tji. Nayra pa ch Jichha pa a, cha, Qhipa pa ch ukhaman a. aka satarakiw a. Arunaka qhananchañani alaqa pacha = alaxa pacha 39 Ullapxañani. Warawaranaka Ch’ixi.- Aka warawaratixa 21 uru, mara t’aqa phaxsina, nayraqata jalsuni ukjasti satañanakaxa nayrt’aniwa. Uka uru jalsunchi ukjaxa taypi marakïniwa. Qhipt’añchi ukjasti qhipa maräniwa. Kuna arumatixa jalsuni ch’ixi warawara uka arumaxa walipuniwa juyphinti. Qhantati Ururi Jayp’u Ururi Aka warawararuxa, uñjaraksnawa. Yapu apthapi, llamayu, mara t’aqa phaxsinakana sarnaqi. Paya jisk’a wawani ukjaxa, wali maräniwa. Aka warawaratixa jach’ata, wali k’ajtani ukjaxa suma maräniwa; jani ukjaxa, pisi marakiniwa. warawaranaka Chakana Qarwa Nayra Aka warawaraxa kunawrasatixa chiqaru sari ukjaxa, wali maräñapatakiwa uñañchayasi. Janitixa chiqaru sarki ukjasti jani wali maratakiwa. kunawrasatixa aka warawara jalanti qinaya taypiru ukjaxa, jallu maräniwa. Ch’usa pacharu jalanti ukjasti, waña marakïniwa. ¿Kuna lurañanakatakisa sarnaqatamana warawaranaka uñch’ukipxi?, ukanaka qillqañani. w Arunaka qhananchañani ch’ixi = qutu warawara 40 qawra = qarwa Achachilana arupa: “Aymara jaqinakasti, kunawrasatixa yapunaka wali jilatatki ukjanakaxa jayp’u arumanakasa, warawaranakatha aruskipapxi. “Yaqhipa warawaranakaxa qharayawa jalsuni; jayp’urakiwa yaqhipaxa wali qhantani; ukanakawa aymara jaqinakana sarnaqawipa wali uñanchi. “Warawaranakasti, intimpi, phaxsimpi chikawa alaqa pachankapxi.” Warawaranaka sixsuñani, ukatha kunsa yatiyarakchistuxa uka qillqapxañani. ................................... .................................. ................................... ..................................... .................................... Arunaka qhananchañani qhayara = qhantati ayphu = jayphu 41 Mara t’aqa katuqaña 11 YATIQA Uñanchirinaka Apunakaru luqtañaru sarañataki wakichasipxañani. Wali suma willka tataru yäqasisawa; luqtañanakatha ist’apxañani. Kunanakampisa luqtixa ukanakatha aruskipañani. Wali suma amuyt’asisa yatiqapxañani. Awki taykasaru mara t’aqatha jiskt’apxañani. Mara t’aqana pachamamaru, inti tataru luqtaña yatiqapxañani. Aruskipañani. ¿Kunjamsa mara t’aqana yatirixa luqti? ¿Kuna yänakampi wakichatasa uka luqtañaxa? ¿Kunatakisa mara t’aqana luqtaspacha? ¿Khitinakarusa mara t’aqana yatirixa luqti? Juyphi pach asti wali suyataw a; ch’unu, ch’a rki, kaya, thayac ha unakana lurañataki. ¿Kunjama arxatasisasa yatirixa luqti? ¿Khitisa luqtakispati? ¿Kunatsa? ¿Yaqha markanakana mara t’aqana luqtapxarakpachati? 42 Mara t’aqana luqtaña Mara t’aqa luqtañanxa, Mallku achachilaxa akhama arsu: “Munañani Apu achachilanaka, munata Kunturi, Mamani uywasiri, wali munata Inti tata, wali jakasiñataki, jani juchanakarusa puriñataki, taqinpacha khitinakaruti uywasipkista, ch’amanchapxakitaya. Taqpacha munasiña chuymampi wali puniwa jumanakaru yuspajaranipxsma. Ukhamaraki, jani wali sarnaqatanakatsa pampachanipxita. Taqinpachawa mayt’asinipxsma, jichha marasti wali sumakiya jakasipxañani”, sasa. J Jichhaxa, ¿kunjamsa jumanakaxa mara t’aqa luqtañanxa arsupxasmaxa?, ukanaka qillqañani. 43 Jichhaxa istalla patxaru sixsma, kunanakasa munasi mara t’aqa luqtañataki ukanaka. Jamuqata unxatasina, jiskt’awiranakaru kutt’ayapxañani. 21 uru achuqa phaxsi 21 uru mara t’aqa phaxsi 22 uru jallu qallta phaxsi 23 uru sata qallta phaxsi ¿Kunatsa mara t’aqa phaxsisata sutinïpacha? ¿Kuna urusa mara tukuya, mara qallta? ¿Taqi chiqanti ukhamäpacha? ¿Kunatsa? Arunaka qhananchañani qallta phaxsi = qalla phaxsi = chinuqa phaxsi 44 Ch’uqi ch’uñuña 12 YATIQA Uñanchirinaka Ch’uñuri tata, mamaru sarañataki yatiyapxañani. Kunjamasa ch’uñu takiña ukanaka yatiqapxañani. Ch’uñuristi chuñuñxata yatiychistani. Juk’ampi yatiñataki ch’unuñxata awki taykaru sikht’anipxañani, yaqhanakatha yatiyañataki. Qachu ch’uñu takiña, ukhamaraki, aycha ch’arkiña yatiqapxañani. Aruskipañani. ¿Kunanaksa ch’uñuñana uñjtanxa? ¿Kunanakasa ch’uñuñataki wakisirïtayna? ¿Kunjamasa qhach’u ch’uñu lurañaxa? ¿Kunatakisa ch’uñu takiña? ¿Yaqha markanakana ch’uñu lurapxpachati? Marat’aqa p haxsi Paya tunka m ayani uru saraqata ma rat’aqa phaxsinxa, ya punanaka apthapiñasa tukusxiwa; ukatha nayra ruxa mayampi ma chaqatha yapu lurañata kiwa wakichasiña qalltxi. ¿Yaqha marka jaqinakasti ch’uñu manq’apxpachati? Utjasitamana ¿ch’uñu lurapxiti? ¿Kunjamsa? Arunaka qhananchañani qach’u ch’uñu = qachu ch’unu = jach’u ch’unu 45 Wali ch’uñuñataki yatiñanaka Janira ch’uqi ch’uñuwiru apkawsinxa sumawa luqtaña maya k’intumpi, jani jachañapataki. Ch’uqinakaxa janiwa ina ina juyphirayañati; ispallapawa jachasisa saraqaspa. Jani ch’uñuña ch’uqiru saxranaka uñjañapataqixa, wayk’ampi jayumpiwa uskuña. Ch’uqi juypsutxa q’arakiwa takiña, wali suma machaqa ch’unu phayasiñataki. Aychanaka ch’arkiña Suni chiqansti mara t’aqa phaxsinxa uywa kharita aychanaka ch’arkintapxi. Aycha ch’arkiñatakisti, nayraqataxa taranuqañawa, ukatxa kharinuqataru jayumpi ikintayaña, juyphi arumawa apsuwsina uta p y patanakaru wañarayaña. 46 ¿Yaqha markanakana kunarusa aycha imasipxpacha? Sixsuwsina ukanakatha qillqapxañani. Ch’uñu manq’añana wakisitapa Ch’uñu manq’axa wali ch’amanchiriwa. Ukhamasa ususiri warminakarusa yanqha usunakatsa jark’aqarakiwa. Sutinakapa uchasisa, qillqantapxañani. ¿ Kunjama manq’anaksa ch’uñumpi utjasitamanxa phayapxi? ¿Kunanaksa? Chayru Chuq’i q’alluta Ch’uñu ch’axita Uwija jiphilla Ch’uñu tuntxa, jaya jach’a markanakana mayja mayja askichata aljapxaraki. ¿Ukaxa walïpachati?, ¿janicha? Arunaka qhananchañani phuyata = phayata uskuña = uchaña ch’arki = chaluna 47 3 Yatiqatanakasa uñakipapxañani Arumpiki arxatapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasiptanxa? JJichhaxa qillqapxarakiñani. ¿Jiwaskama kunanaksa yatiqañataki yanapasipxtanxa? ¿Kuna lurawinakansa jani yanapasipktanxa? ¿Kunanakasa wakisispa yanapt’asiñaxa? Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani. ¿Kunanakasa khusa yatiqatajaxa? ¿Kunanakarakisa jani askipacha yatiqatajaxa? Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani: phaxspacha yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa? ¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki? 48 4 K’umara janchisataki wakichasipxañani T’AQA A ¿Kunjamsa isisipxtana thaya usunakatha jark’aqasiñatakixa? ¿Kunjamsa thaya pachanxa k’umaraki jakasipxsnaxa? Usunaka khitarpayaña 13 YATIQA Uñanchirinaka Mayni qulliri yatiña utaru jawsayañani. Qulliri tatarusti amuyt’asisa qura qullanakxata sikht’añani. Taqpachanisa jakawisa usunakata aruskipañani. Usunakataki qura qullanakata arxatañani. Awki taykaru usunaka tuqitha jiskt’apxañani. Kunaymana usunakataki, qura qullanaka wakichawsina, umaña yatiqapxañani. Jichhaxa usunakatha amuyt’asisa, aka sikt’awinakaru kutt’ayañani. ¿Kamsisa qulliristi qura qullanakatxa? ¿Kuna usunakasa thayapachana sarnaqixa? ¿Kunjamsa uka usunakatha qullasipxixa? ¿Kuna qulla quranaksa uñt’taxa? ¿Usu kattama ukjaxa kuna qullanaksa umirïtaxa? ¿Kuna yaqha marka qullanaksa umirïtaxa? ¿Yaqha markanaka qullaxa wakisispati umaña? Usunakaxa jutiri saririwa . Jupanakaxa jaqinakampi chikawa purinipxi. Yaq hipa usunakaxa ja ya markatha juta ra Jupanakaruxa ki. maypitawa sumatha khitarpayxañ a. ¿Kunanakatakisa marka qullaxa wakisispa? ¿Kunanakatakirakisa qura qullaxa wakisirakispa? ¿Kunatsa? Arunaka qhananchañäni sikt’aña = jiskt’aña 50 Achachilana arupa: “Apunakasaxa wali sumapuniwa sallqa chiqanakana qura qullanaka uywapxi. Uka qura qullanakaxa janiwa aliqa apthapiñäkiti, jani ukaxa, wali llamp’u chuymampi, uywasirinakasatsa mayt’asisa, apthapiñawa. Jani uka qullanakatha yatipxirinakaxa markankiri qulla utatha alasirikiwa sarasipkaraki”. Thaya phaxsi usunaka Jamuqanaka uñxatawsina usunakana sutipa qillqapxañani: ch’uxu usu, wich’u usu, puraka k’ichi, pisti usu, thayjayasita usu, ukanaka. 51 ¿ ¿Aka usunakxa kuna qura qullanakampisa qullasiriksnaxa?, ukanaka phuqachañani. q pisti usu thayjayasita usu p’iqi usu ch’uxu usu puraka k’ichi wich’u usu J Jichhaxa kuna yaqha usunaksa uñt’taxa, ukatxa kuna qura qullanakampisa kullasismaxa; ukanaka qillqañani. q yaqha usunaka qullanakapa Amuyañani: ¿jaqinakakiti usnaqapxpacha? ¿Kunatsa? 52 14 Sawuñataki wakichaña YATIQA Uñanchirinaka Sawuri mama yatiña utaru jawsayapxañani. Kuna isinaksa lurirïtayna uka yatiychistani. Sawuristi, qaputa, k’antita ch’ankanaka yatichañataki apanini. Sawuñatha, p’itañanakatha yatiychistani. Awki taykata isi lurañanaka yatiqapxañani. Isinaka lurañataki wakichapxañani. Sawutanaka, p’itakanaka uñakipañani. Aruskipapxañani. ¿Kunanakxatsa sawuri kullakaxa arxati? ¿Kunatsa isinakxa sawupxi? ¿Kunjamasa sawuñataki ch’anka lurañaxa? ¿Taqi chiqanti ukhama lurapxpacha? Utjasitamanxa, ¿kuna uywanakatsa t’arwa llawipxi? ukanaka sixsuñani. ¿Uka t’arwanakampi, kunanaksa lurapxta? Chusixa la nk ch’ankha hu ta sawuñaw a. Awayu, wak’a, ph ullu ukanakay risti wich’usa ch’ankata kiwa. Ukaxa ask i yatiñawa . Arunaka qhananchañani wankasisa = warurt’asisa sayuri = sawuri yawipxi = llawipxi wich’usa = juch’usa 53 Jamuqata uñxatawsina wakisiriru qillqañani: samichaña, k’antaña, t’arwa t’isaña, qapuña, kisaña, khiwiña, ukanaka. Ch’anka qhiwitanakatha, aymara jilata kullakanakaxa p’itapxi. Ukhamasa, kunaymana saltani isinaka sawupxaraki. Uka isinakaxa jila qullqiruwa yaqha markawjaru sari. Yaqhipanakaxa pisi lantini isiki wali jani walsa alasipxaraki. Arunaka qhananchañani k’antaña = k’antina ch’anka muruq’u = ch’anka kisana 54 Isinakxata tantiyapxañani. ¿Kunjama luratasa isinakaxa? ¿Sawutati, p’itatacha?, ukampi phuqachañani. chusixa awayuxa chusi awayu punchuxa ch’ulluxa Chu’llu punchu Jichhaxa sikt’asisa phuqachañani: qillqampi. ¿Kuna nayra isinakasa utjirïtayna?, ukatxa, ¿kuna isinakasa jichhaxa utji? ukanaka. aylluna lurata isinaka markatha alanita isinaka ¿Kawkirimpisa jumaxa isista? ¿Kunatsa? ¿Isinaka alasta, ukapachaxa; kunanaksa tantiytaxa? Chimpuñani. chanipa wali luratapa wakisiripa Arunaka qhananchañani sawuta = sayuta chimpuña = ch’ukulliña 55 15 YATIQA Ayllusana lurawinakapa Uñanchirinaka Isinaka sawuña tuqitha yatxatapxañasawa. Yatxatañatakixa jilïri jaqinakaru jiskht’añawa wakisispa. Maymaya pankanaka ullawsina amuyt’añasa aski wakisirirakiwa. Jakxatatanaka mayninakaru yatiyxañarakiwa. jiskhisa jiskhisa k’atampi yatxatapxañasawa. 1ri. sartawi Jani walt’awinaka uñakipaña ¿Kuna jani walt’awinakasa utjaski? sasawa mayni mayni jiskt’asiñasa. 8NDMLVNKLUX[DDPX\XQDNDPSL jaysañäspawa. 1ri. sartawi. Sawuta isinaka pisipt’atapatha yatxataña amuyapxañani. Jumaxa yaqha jani walt’awinaka ajllirakismawa. 2ri. sartawi Yatxatañanaka ¿Kunjamatsa yatxatapxañani? ¿Kawkinsa, kunawrasasa? ¿Khitirusa jiskt’añani? 3ri. sartawi Qhansuyaña ¿Kamsisa yatirinakaxa? ¿Kamsarakisa pankanakanxa? ¿Nayraqata amuyt’ataxa chiqapati? ¿Kunsa yatxatawtana? 4ri. sartawi Yatiyxaña ¿Khitirusa yatiyapxañani? ¿Kunsa yatiyapxañani? ¿Kunjamsa yatiyapxañani? 56 jiskht’asipxañani. ¿Chiqati sawuta isinakaxa markasana chhaqtirjamäxi? ¿Kunatsa? ¿ Jumaxa yaqha jani walt’awinaka ajllitamata jiskht’asirakismawa.. ? Jisht’awiru kutiyapa Chiqawa, janiwa sasa qillqañawa, ¿kunatsa? ukampina. * * Amuyatama qillqantaskakma. Nayraru sarantaskakiñani. 2ri. sartawi. ¿Chiqati?, ¿janicha?, ¿kunatsa?, ukanaka yatxatañataki wakichañasawa. ¿Kunanakasa wakisiri? ¿Kuna yänaksa lurañani? Lurañanaka Wakisiri yänaka Jilïri jaqinakaru jiskhiña Sawuri mamanakaru jiskhisa yatxataña Yatxatatanaka qhansuyaña ¿Kawkinsa? ¿Kawki pachansa? Jiskt’awinakani Yatiña uta manqillqata laphi qhina ¿Kuna urusa? ¿Kuna pachansa? phasi tukuyäspawa Yatxatatasa yatiyxaña 1ri. Jichhaxa, jiskt’awinaka wakichañani phi __ iña la ru Jiskh pacha u _ _ a Suti_ nayr uasa inak aka saw it h K 1.¿ axa isin h pac ? a hha pxirïn a jic akas usipki? in it h xa 2.¿K ana saw qinaka ja h pac njamsa ipki? u s 3. ¿K apa lura k a in is 2ri. Jilïri jaqinakaru jiskt’añani 3ri. Pankanakatha yatxatañasarakiwa Arunaka qhananchañani jiskxataña = sikxataña 57 Yatxatatanaka tupt’ayapxañani. 3ri. sartawi Qalltatarjama qillqasa phuqachapxañani. Yatirinakana arupatha yatxatatasa Pankanakatha yatxatatasa Intirnitata yatxatanitasa Jichhaxa, jach’a amuyunaka qhansuyapxañani. ¿Chiqapuniti sawuta isinakaxa markasana chhaqtawxi? ¿Kunatsa? ¿kamachañasa wakisispa jani ukhama sarañapataki? 58 Yatiyapxañani. 4ri. sartawi ¿Khitirusa yatxatatasa yatiyapxañani?, ¿kawki chiqansa?, ¿kunjamsa? Ukataki, maya jach’a laphiru, jani ukaxa jisk’a kumputaturaru rixsuwsina, qillqawsina, arsusisa, yatiña utankiri masinakasaru yatiyapxaraksnawa. Juk’ampina arxataña wakisiskakiwa. ¿Kamachañasa wakisispa jani sawuta isinaka chhaqtañapataki? Amtasintawa: Jani walt’awinatha yatxatañaxa thakiniwa, ¿kuna jani walt’awinakasa utji? ¿kunatsa ukhamäpacha? uka jiskhinakampi qalltañawa wakisiri. Ukhamatha, yaqha jani walt’awinakatha aski yatxatasmaxa. Yant’amch’a. 59 4 Yatiqatanakasa uñakipapxañani Arumpiki arxatapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasiptanxa? JJichhaxa qillqapxarakiñani. ¿Jiwaskama kunanaksa yatiqañataki yanapasipxtanxa? ¿Kuna lurawinakansa jani yanapasipktanxa? ¿Kunanakasa wakisispa yanapt’asiñaxa? Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani. ¿Kunanakasa khusa yatiqatajaxa? ¿Kunanakarakisa jani askipacha yatiqatajaxa? Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani: Phasxpacha yatiqatanxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa? ¿Jumaxa kunanasksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki? 60 5 Jaqichasiritaki utachapxañani T’AQA QA ¿Kunjamäskisa utanakasaxa? ¿Kunjamäñapasa utanakasaxa? Phawata achunaka apthapiña 16 YATIQA Uñanchirinaka Juyra achunaka jawq’iri thiya sarañawa wakisispa. Juparu nayra urutha sarañataki yatiyañawa. Juyra jawq’irinakana arunakapa ist’anipxañani, ukatha, yatiqañani. Kunaymana achunaka jawq’aña tuqitha aruskipapxañani. Utanakasana juyra apthapiña jawq’añataki yanapapxañani. Jani jawqaña juyra utjipansti, mayninakuruwa jiskht’añani. Kunaymana yapu apthapiñanaka unt’apxañani. Aruskipapxañani. ¿Kunanaksa jawq’añataki wakichañaxa? ¿Kuna juyranakasa jawq’añaxa? ¿Kunjamasa juyranaka jawq’añaxa? “Jach’a yapuninakaxa tiriwu, arusa, siwara uka achunaka jawq’aña makinampiwa jichhaxa inaki jawq’aqayapxi”. Isinakxata tantiyapxañani. Su Suyusana achuqiri juyranaka Arunaka qhananchañani jupha = jiwra 62 Waña ach unaka jawq’aqaw sinxa, thayampiw a khuyuqaya ña, ukhamath a imxañatak i, jani thaya jutipanxa, kukampi llamp’unp inwa jawsaña. Ch’alla suyuna, yunka suyuna achuqirinaka JJamuqanaka uñxatasa jani qillqatawjaru phuqachapxañani. Jamuqa uñxatasina, phuqachapxañani, jani qillqataru. Alinaka aski puqutäxipanxa maypitawa yawsxaña. Wañaratatxa uta chiqaruwa apkataña, ukana jawq’añataki wakichaña. Juyra jawq’atxa aski k’upsuwsina thayaruwa khuysuyaña. Arunaka qhananchañani khuysuyaña = juysuyaña yawiña = llawiña chumpu = kalcha = challka 63 Y Yatxataskakiñani. Juyranaka jawq’añatakixa taqinpachawa mayanchasipxi. Aski suma askichata lawanakampi qutuchata juyraru wali ch’amampi jawq’antapxi. Yaqhawjanakanxa jawq’aña juyra qutuchataruxa, asnumpi, wakampiwa taksuyapxi. ¿Kunjamsa jumana jakawimana achunaka apthapipxi? Jichha pachanxa yaqhipaxa tarakturampi, tirillarurampisa lurapxapxarakiwa. 64 Y Yatxataskakiñani. ¿Kunsa achunaka apthapiñana sapa mayni lurapxaspa? wawanaka awkinaka taykanaka Juyra jawq’añana 65 Aylluna jaqichasiña 17 YATIQA Uñanchirinaka Jaqichasiña phunchawiru sarapxañani. Jaqichawi yänakatha yatxataniñani. Yatxatathanakata aruskipapxañani. Jiskt’awinakaru kutt’ayapxañani. Ch’iki amuyumpi qillqapxañani. Jaqichasirinakatha chiqa sarnaqañanaka a yatiqapxañani (wali jakaña, wali luraña, wali ali yatiña, wali munaña) Aruskipañani. ¿Kunanakasa jaqichasiñataki wakichañaxa? ¿Kunanakasa jaqichasiñanxa uñjtanxa? ¿Kunatakisa jaqichasiñäpachaxa? ¿Kunjamasa sartapxi jaqichasirinakaxa? ¿Khitinakasa jaqichasiñaru sarapxi? ¿Kunanaksa saririnakaxa apapxi jaqichasirinakataki? Aski yatxatasa qillqapxañani. A ¿Kunjamsa jumana markamana panichasipxi? Arunaka qhananchañani jikxatasi = jakxatasi 66 Chachampi warmimpi panichasiñaxa maya janchiruki, panïxata maya jaqiru tukuñawa. Jaqichasiña Sarnaqatanakasanxa maya jilatampi maya kullakampi kunaymanatha sarthapipxi, uñt’ata purasa munasiri purasa, awki taykana munataparusa, ukhamanakatha. Jaqichasiñatakixa katusiñawa maya arunchiri jila kullaka, chacha tuqitsa ukhamaraki warmitsa. Jupanakawa machaqa jaqichasirinakaru wali sarnaqañapataki uñañchayarakini. Awkinakapaxa jaqichasirinakaruxa churapxarakiwa uraqi, uywa, isi, juyranaka ukhama, wali suma jakasipxañapataki. Jaqichasiña urusti kunaymana yänakampina apxatapxaraki. Nayra pachanakanxa uñjapxiriwa t’anta, juyra, musq’a achunaka, ukhamawa wali suma uruyapxirina jaqichasirinakaru. Utjawimana, jaqichasirinaka sixsuñani. ¿Kuna phaxsina wasikirixa jaqichasiñaxa? ¿Kunatsa? Arunaka qhananchañani musq’a = muxsa ramara = lamara 67 Askipacha amuyt’asa lurapxañani. a. Willka jilataxa Phaxsi kullakampi jaqichasiña amtapxi. Jichhasti, jiwasaxa ¿kunanaksa apxatiriksnaxa? ukanaka sixsuñani. Jaqichasirinaka ch. ¿Jicha pachanakaxa kunjamasa panichasipxi? ¿Kunatsa? ¿Kunjamasa utjawimana nayrapachaxa jaqichasipxirïtayna? chh. Jaqichasirinakanxa, kuna wali sarnaqatanaksa, jani wali sarnaqatanaka uñjtaxa, ukanaka qillqañani. Wali sarnaqatanaka 68 Jani wali sarnaqatanaka Wawanaka munata uywapxi. Wawanakaru tuqisisa uywapxi. K’uchiki jakasipxi. Jupanaka pura jachayasisipxi. Jaqichasiritaki utachaña 18 YATIQA Uñanchirinaka Utachawiru sarapxañani. Kunaymana lurawinaka uñjanipxañani. Uñakipatanakatha aruskipasa amuyupxañani. Utachawi yänakatha yatxatapxarakiñaniwa. Uta lurañanakatha amuyt’apxañani. Awki taykaru jiskhisina juk’ampi yatxatapxañani. Machaqa uta pirqañataki luqtaña yatiqapxañasawa. Aruskipañani. ¿Kunjamasa utachañataki qalltapxi? ¿Kuna luqtawinakampisa utachañataki qalltapxi? ¿Kunanakasa utachañataki wakisi? ¿Khitinakasa uta utachaña yanapapxi? Utanakana punkunakapaxa, inti jalsu tuqi uñtatkamawa luraña, alwatha lupi qatuqañataki. ¿Khitinakatakisa utachapxi? ¿Kunjamasa sapa utjatana utanakapaxa? ukanaka sixsupxañani. Ch’umi taypina Suni chiqana Quta lakana Arunaka qhananchañani mistuni = jalsuni 69 Utachaña Utachañatakixa kunaymana yänakawa wakichaña, nayraqataxa suma uraqi uñxataña, ukatxa suma laq’a apsuwsina aruwi luraña. Yaqha chiqanakanxa qalanaka, ch’ampanaka wakichapxi pirqañataki, ukatxa kalaminampi liq’isawa utachxataña. Yaqhipa utanakaxa jichhunakampi t’irxatañarakiwa. Utachañanxa luqtasiñapuniwa, ukhamarusa utachasiriruxa taqiniwa yanapt’aña, kunaymana yänaka aynisisa. Utachañana lurañanaka uñxatawsina qillqañani. 1. 2. 3. ¿Kunanakampisa luqtapxi utachañanxa?, ukanaka qillqapxañani. Arunaka qhananchañani tika = aruwi 70 jani kuchaxa = jani ukjaxa Utachañataki yanapañani Amarumpi Wartulinampi suma utachasipxani, ¿kunanakampisa yanapaña wakisi?, ukanaka sutichasisa sixsuñani. Kunaymana utanakawa utji. suni uta pampa uta marka uta ch’umi uta Jichhaxa amuyt’asisa ¿kunjama uta utachañasa aski sumäspa? Uka sixsma. ¿Kunatsa utanakaxa kunaymapacha? ¿Kawkïri utasa jumataki wali amt’asima? ¿Kunatsa? 71 5 Yatiqatanakasa uñakipapxañani Arumpiki arxatapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa? JJichhaxa qillqapxarakiñani. ¿Jiwaskama kunanaksa yatiqañataki yanapasipxtanxa? ¿Kuna lurawinakansa jani yanapasipktanxa? ¿Kunanakasa wakisispa yanapt’asiñaxa? Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani. ¿Kunanakasa khusa yatiqatajaxa? ¿Kunanakarakisa jani askipacha yatiqatajaxa? Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani: Phisqa t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa? ¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki? 72 6 Yapu lurañataki wakichapxañani T’AQA A ¿Kunjamäskisa yapu lurañataki yänakasaxa? ¿Kunanakampisa yapunakasa lurasixpsnaxa? Uywanakaru amtaña 19 YATIQA Uñanchirinaka Uywanaka uywiri yatiña utaru irpaniñani. Aski amuyumpi iwxatanaka ist’añani. Yatirimpi uywa yänakatha aruskipapxañani. Jiskht’awinakaru kutt’ayapxañani. Uywanakaru aski yäqaña yatiqapxañasawa. Aruskipapxañani. ¿Kunsa uywanakxata uywirixa arxatchistu? ¿Kunjamsa wali suma uywanaka uywassna? ¿Kunanaksa lursnaxa wali suma uywa mirayañataki? ¿Kunatakisa uywanaka uywapxtanxa? Achachilana arupa. Sallqa uywasa uywata uywasa pachamamana uywapawa, jupanakaru aski yäqañawa. “Uywa suma uywañatakixa taqiruwa wali yäqaña; ukhamarusa uywasirinakasaru taqi chuymawa arxayt’aña. Apu achachilanakaru, pachamamaru, uywirinakaru, ukanakaru, suma uywa amtasisawa luqtaña. Sallqa uywanakarusa amtañarakiwa. Jupanakaxa apu achachilanakana uywanakapawa. Ukhamawa suma jakañataki uywanaka uywasiña”. 74 Uywanaka uywasiña Aymara jaqinakaxa wali jakasiñatakixa, utjasitanakasana uywanakxa uywasipxapuntanwa. Uka uywanakampi chikawa jakasipxtanxa. Yaqhipa uywanakanxa t’arwapawa isinakataki wakisiri; yaqhipaxa aychataki, ukhamarusa yaqhipa uywanakaxa sapa uru lurañanakana yanapchistu. Ukhamawa wali suma uywanakampi jakasipxtanxa. JJichhaxa amuyt’asisa qillqma. uywanaka jakawipa manq’apa jaqiru yanapatapa Yaqhipa uywanakaxa chhaqirjamäxiwa. haqirjamäxiw ¿Kunathäpachasa? Qillqapxañani. 75 Perú suyuna uywanakapa J Jamuqatanaka uñxatasina, chiqapa utjawiparu, uywanaka, mä sichimpi jakisiyañani. Ch yu su u uy as u uy ni s lak ta qu Su ara mi ’u m La Amuyt’añani. Uka uywanaka ¿yaqha suyunanaka uywasispati? ¿Sallqa uywanakaruxa yäqañapachati? ¿Kunasta? 76 20 YATIQA Satañataki wakichaña Uñanchirinaka Satañataki wanu apsuña yanapiri sarapxañasawa wakisispa. Wanu apnaqawinakatha jiskht’anipxañani. Wanu apnaqatanakatha aruskipapxañani. Jiskt’awinakaru kutt’ayañani. Achachilanakaru jiskht’asisa k’atampi yatxatanipxañani . Kunaymana wanunaka apsusina uñt’apxañani. Aruskipañani. ¿Kunatakisa wakisi uywa wanuxa? ¿Kuna uywanakasa yapuru wanuchixa? ¿Kunatsa wanu yapuru uchtanxa? Achachilana arupa. Q’aya ch’araña wanuxa, laq’anakampi ch’allxtata, kikipa uywanakampi taksuyata wali junt’u phututiskiri ukaxa wali qullawa. “Yapunakasana wali suma juyranaka achuñapatakixa nayra maranakatpacha uywa wanunakampi uskupxirina.Ukatwa sapa mara wali munata uywa wanu uyunakatha apthapiña”. 77 Kunaymana wanunaka Uywa uyunakanxa, marpachana, uywanakana thaxanakapa walja tantachapxi. Uka thaxanakasti kunaymana wanuruwa tukusixa. Patankiristi lluji wanu sutiniwa, taypinkiri wanusti q’awa satarakiwa. Manqha manqhankiri ukasti kunaymana sutiniwa: jamallach’i, jiri, ukaya, ch’uxña jiri, sata. Uka wanunakwa wali wakichaña yapu tuqiru apañataki. Ukhamarusa yatiñawa, kuna uywa wanusa wakisirixa yapu satañataki, uka. Yapu qullanaka Jichha maranakanxa kunaymana yapu qullanakawa uñasini, akhama sutininaka: urea, amonio, aldrin, fosfato, yaqhanakampi. Jilatanakasaxa uka qullanaka alapxaraki. Ukatwa jichha maranakanxa janikiwa achunakasa wali sumäxiti. Laq’unakasa manq’anti; janirakiwa juyranakasa achuyxiti. Ukhamakiwa jichha tuqinakanxa yapunaka luratäxi. Jaqinakaxa alaskakiwa jani wali uñt’asa. Sixsuñani, ukatxa, sutipa qillqañani, ¿kuna qullanaksa yaputaki alapxixa? JJichhaxa wali amuyt’asisa qillqapxañani. ¿Uka alata qullanakaxa wakisirïpachati yapu lurañataki? ¿Kunatsa? Alata qullanakaxa, ¿jiwasanakataki wakisirïpachati? ¿Kunatsa? 78 Yaqha alata wanunaka Utjawimana, ¿kuna yaqha alata wanunaka apnaqapxi? ¿Kunatakisa uka alata wanunakaxa wakisirïpacha?, ¿kunanakrakisa jani walt’aypacha?, uka qillqapxañani. wakisitanakapa jani wakisirinakapa alinaka wali jilarayi Jani wakisiri Wakisiri uraqi usuntayi ¿Kamachapxañasasa? 79 Nayra sata 21 YATIQA Uñanchirinaka Yatiña utaru maya yatiri, jani ukaxa, jilïri awki irpaniñawa wakisispa. Jupaxa nayra satañxatha yatiychistani. Juk’ampi kunanakasa uñanuqasiña pachaparuki satañataki, ukanakatha aruskipapxañani. K’atampi yatxatañani ayllusana. Nayra sataru uma qarpañatha yatxatapxañani. Aruskipañani. ¿Kunasa milli sataxa? ¿Kawkharusa milli sataña? ¿Kunjama wakichañasa milli satañatakixa? ¿Kuna juyranaksa milli sataña wakisi, ukanaka sutipankama sixsma. Satañaru, wawanakaxa irpañapuniwa; ukaxa yapuna k’uchiki jilañapatakiwa, ukhamarusa jani jupanakaru jachayañati. 80 Milli sata Jaqi masinakasaxa janiwa taqpacha mayaki satapkiti, jani ukaxa, uraqitjama, juyratjama satixa. Milli sataxa, nayra satawa. Ukaxa quta lakanakaru, jawira lakanakaru, uma jalsu jak’anakaru, qarpani yapunakaru ukhamawa wakisi. Yaqha chiqanakanxa milli yapuruxa paya kutiwa satapxi maya marana. Ch’uqi, jawasa, tunqu ukanakawa, milli sataña, nayraqata achuqañapataki. Ukhamawa sarnaqatanakana wali jakasiñataki yapunaka lurasiña. Janiwa aliqaki kuna urusa satañäkiti. Lumasanakasa, kunaynama pacha uñañchirinakasa askipachawa uñanuqt’asiña. Suni patana milli satampixa marana paya kutiwa achunaka achuqayapxtanxa, ukaxa aski wakisiriwa. Utjasitamanxa, ¿kunanaksa nayraqataxa satapxi?, ukanaka sixsma; ukatha jumana amuyatama qillqarakma. 81 Perú suyuna yapunakapa J Jamuqata uñxatasina chiqaparu yapu yapuchatanaka, sich’impi jakisiyañani. y Ch yu i su ’um u suy u uy as lak ta qu ni Su ara m La Amuyt’apxañani ¿Junt’u suyu, ch’umi suyu achunaka; Qullasuyu yapunakaru phawiriksna ukjaxa, achuqaspati? ¿Kunatsa?. 82 Jupha phawaña 22 YATIQA Uñanchirinaka Jupha phawiri uñjiri sarapxañasawa wakisispa. Phawirinakampi jupha phawañataki luqtawi askichañana yanapasipxañani. Kunaymana phawañxata jiskhipxañasarakiwa. Jani phawaña utjipanxa uywa awatiñxata yatxatanipxañani. Qallpa uraqi phawañataki wakichañxata yatxatañasawa. Aruskipañani. ¿Kunjama uraqirusa jupha phawañaxa? ¿Kuna usunakasa jiwrana aliparu sarxatixa? ¿Kunatakisa jupha phawañaxa? ¿Qhawqha kutisa marana jupha phawañaxa? Arunaka qhananchañani jupha = jiwra ayara = ajara= ära Akhama jiwra kastanakawa phawaña: witulla, quytu, saxama, ja nq’u jiwra, yaqhanakam pi. Ayara jiwraxa, janiwa phawañati, sapapakiwa uñstas ina jilisa achuqisa; ukat ha k’ita jiwra satawa, jichhanakasa ukax a manq’añataki wal i thaqatawa. 83 Kunaymana jiwranaka jamuqata thaqanipxañani, ukatha chuwanakaru llip’iyapxañani witulla ära/ayara quytu jiwra p’asanqalla jiwra Kunaymana jiwranaka janq’u jiwra Kuna manq’anaksa jiwratha phayapsna ukata qillqapxanani. K Yatipxarakiñani. Jichhakiwa jaqha jaya markanakana jupha suma manq’atapa yatxatasipki; jichhaxa wali jupanakaxa alaña munapxi. ¿Kunjamsa jiwraxa jakawisana yanapsitu? ¿ 84 JJiwra kasta manq’anakampi ch’axluta arunakatha katjañani. juchhacha l q u y t u y a i j k l v a p’ i s q i i a a h w c n t y q k l h c l u a h q w r c h c i i a h r ñ u l h i a a x x y c i i l k n h u p i r a n p quytu a l a h w i l h p r u u khuchi wila a a c m q u y t u a p n ñ u a a y a p m a q’ i c j i y j a y r u h u r h ayara p h a s a n q a l l a u qanqulla k h u c h i w i l a w n c h u p i k a j i w r a k’ a t l r a l l u t i w m h w h n k’ i s p i ñ a k’ispiña p’isqi thixi chupika jiwra phasanqalla witulla wari punchu JJuk’ampi yatxatawsina qillqapxañani. a. Jichha pachanakanxa, ¿kuna manq’anakasa jani manq’atäxiti? ¿Kunatsa? ch. Ayara jiwraxa, ¿Kunjama manqañäpachasa? chh. ¿Kuna mayjt’ata manq’anakasa marka tuqitha purini? ¿Ukanakaxa waliti, janicha? ¿Kunatsa? ch’. ¿Kamachchistaspasa uka mayjt’ata manq’akamaki manq’ataxa? 85 6 Yatiqatanakasa uñakipapxañani Arumpiki arxatapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa? JJichhaxa qillqapxarakiñani. ¿Jiwaskama kunanaksa yatiqañataki yanapasipxtanxa? ¿Kuna lurawinakansa jani yanapasipktanxa? ¿Kunanakasa wakisispa yanapt’asiñaxa? Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani. ¿Kunanakasa khusa yatiqatajaxa? ¿Kunanakarakisa jani askipacha yatiqatajaxa? Askipacha amuyt’asisa qillqantapxañani. Suxta t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa? ¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki? 86 7 Suma satawina qamarapxañani T’AQA A ¿Kunjamsa yapunakasa satasipxtanxa? ¿Kunjamsa yapunakasa satasipxiriksnaw? Qacha qulla mallkiña 23 YATIQA Uñanchirinaka Qacha qullxatha aruskipañani. Kawki markanakansa t’una qullanaka yapuchapxi ukatha yatxatañani. T’una qullanakata apthapiñata yatxatañani. Aski yatxatañataki awki taykasaruwa jiskhipxañani. Qacha qulla mallkiña, umampi irpantaña, a, yatiqapxañani. Aruskipañani. ¿Kunjamasa qacha qulla mallkiñaxa? ¿Kunatsa uraqixa wali wakichaña? ¿Kunatsa qacha qulla mallkiñaxa? ¿Taqi chiqanti qacha qulla mallkispacha? Kunanakasa qacha qulla mallkiñataki wakisirinaka ukanaka sixsma. Arunaka qhananchañani jikxatasi = jakxatasi 88 Yapunaka lurasinxa, janipuniwa jucha jakiñati, thuthuñasa, phiñasiñasa; yapunakaxa ukhamarakiwa phiñasispa. Qacha qulla mallkiña kamilaka markanxa, akhamawa: “Qacha qullanaka mallkiñatakixa, nayraqataxa suma uraki thaqaña: ch’uqi qhanuna, ukaya, tunqu apsuta uraqi. Ukaru nayraqataxa umampi irpantañawa. Ukatxa maya qutu qacha qulla p’atsusina niya panqarsuski ukapacha jisk’atha jisk’aruwa t’uqiyapxi. Maya chuntampi niya paya chhiya ukch’atha ukch’aru. Ukatxa umampirakiwa irpantaña. Suma ch’uxñtañapataki wanumpisa uchañarakiwa. Qillqapxañani. Amtapxañani. ¿Kuna lumasanakasa t’una qulla mallkiñataki utji ? ¿Kunanakasa yatiña utana mallkipxsna? Ukataki, mallkiñatha puquñapkama wakichapxañani. Arunaka qhananchañani qacha qulla = t’una qulla = ñut’u qulla irpantaña = qarpantaña ukch’a = jukch’a p’atsuña = phat’suña qhanuna = qallpa 89 ¿ ¿Kunatakisa qacha qullaxa walixa? Wali amuyt’asisa qillqañani. q Qacha qullaxa ch’uxpacha siwara kalturu jaquntañawa. t’impuyaña. Yatipxarakiñani: “Tajna suyuna uywata qacha qullaxa aliqa sumawa” sasawa taqinisa sapxaraki. Ukatha jaya marka, jach’a suyunaktuqi, alampi apapxi. Jilapachaxa Brasil, Chile uka markanakana alapxaraki. Uka qacha qullaxa aymara suyunakana uywatawa. ¡K’uchisiñasawa! JJichhaxa yanapt’añani yatiqiri masinakasaru, kawkha c chiqanakansa t’una qullaxa alispa, ukanaka qillqañani. ¿Kunatsa? ¿Alispati? Ch’umi taypina 90 Suni chiqana Quta lakana 24 Sataña lumasanaka YATIQA Uñanchirinaka Yatiqaña utaru maya yatiri irpapxañani, jupaxa lumasanakatha yatiychistani. Lumasanakatha amuyapxañani. Wakisirinakatha yatiriru jiskt’apxañani. Yatxatatanakatha qillqapxañani. Khusa amuyumpi jiskt’awinakaru kutt’ayapxañani. Wali satañataki, uywa pacha chimpuri uywanaka, uñt’apxañasawa. Aruskipapxañani. ¿Yatiri jilataxa kunatsa arxati? ¿Kuna uywanakasa yatiychistu wali uruna satañataki? ¿Kunatsa uka uywanakaru satañataki uñjañawpachaxa? ¿Kuna uywanakasa yatiychistu jallu marataki, waña marataki?. Jamuqa uñjasina qillqañani. jallu marataki K’isimiranakaxa jani jallu puriñapatakixa, janq’u chhiqankamakiwa thuqunaqapxi. waña marataki Arunaka qhananchañani pacha chimpu uywanaka = pacha sarayiri uywanaka. lumasa = pacha sarayiri alinaka, panqaranaka. k’ismira = k’usiwallu = qanlli 91 Kunaymana uñanchanaka Waña mara, jallu mara, yatiñatakixa pachamamana pacha chimpu uywanakawa uñch’ukiña. Pacha chimpu uywanakaxa maya mayawa. Marpachatakixa yatiychistuwa: qarachi, qarwa, pilpintu, liqiliqi, phichitanka, ukhamanaka. Jallu purxatañataqixa yatiychistuwa: chiwanku, liqiliqi, wallpa, qarwa. Waña maratakisti yatiychistuwa: ch’ixiriri jamach’i, pitu/ñaxtu, chiwanku, chhiqani k’isimira, uka uywanaka. J Jichhaxa qillqañani sapa uywaxa kunanaksa y yatiychistu, ukanaka. Chiwanku Liqiliqi Jumana ajlliñamawa Jumana ajlliñamawa Pacha uñanchiri uywanaka 92 Aruskipapxañani. Ururi kullakasti, nayra marana walja jupha achuyatayna, maymaraxa walja ch’uqi apthapitayna. Uka uñjasina akhama paya warmixa aruskipapxi: ¡Ay, Panqara!… pacha chimpu uywanaka khusa uñt’aña yatixa, ukhamarusa wakisiri urunakarakiwa yapunaka luri… Antuka…Ururi mamaxa sapamararakisa jupha, ch’uqi suma achuyixa, ¿kunjamaraki yapu lurpacha?... Jupa thiya sarma, nayaruxa yatichawituwa. Janiwa pacha chimpu uywanaka, uñaña yatiqawkti. Amuyt’añani. ¿Kuna uñanchiri uywanakasa ch’uqi marataki yatiychistu? uka samichañani. Uka uywa samichataxa ¿kumjansa ch’uqi utjañataki uñachayasi? Arunaka qhananchañani maymara = mimara thuqunuqaña = jalnaqaña 93 Ch’uqi sataña 25 YATIQA Uñanchirinaka Sataña yapuru awki taykasampi chika sarañawa wakisxi. Yapunxa sapa mayniwa sataña yänakampi sarxatapxañasa. Kunaymana sataña wakisirinaka jiskhiñani. Kunatakisa satañana wanunchaña ukatha yatxatanipxañani. Ch’uqi satañana chiqaparu wanunchaña yatiqapxañasawa. Aruskipañani. ¿Kunasa yapu tuqinxa lurapxi? ¿Kunatakisa ch’uqi sataru wanu uskupxi? ¿Kuna uywa wanunakampisa wanuchapxi? ¿Kunjamasa ch’uqi sataru wanuchapxi? ¿Yaqha marka qullanakampi satapxiti? ¿Wakisirïpachati? Ch’uqi sataña takixa, tawaqunakaw a mink’asiña. Jupanakana ch’amapa qatuqasisawa yapuxa wali wakt’i. J Jichhaxa ¿kunjamasa utjasitamana ch’uqi satañana w wanupxi? uka tuqhita qillqapxañani. 94 Ch’uqi satañana uñayasiri uñanchanaka “Ch’uqi jathati jilt’ani satañana, ukjaxa wali sumawa ch’uqisti achuni. Jamp’atuti jach’a uñnaqani uñsti ukaxa walirakiwa”. Ch’uqi satawina sapa maynina luratasatha sapa panqara laphiru qillqapxañani. Achachila Awki Tayka Yuqa Phucha Yaqha wilamasinaka Amuyt’añani: ¿Yaqha markanakanxa chacha warmi paninpachati yapunaka irnaqapxpacha? ¿Kunatsa? 95 Ch’uqi satañana wanunchaña Wali suma ch’uqi achuñapatakixa satañana wanunchañawa. Yaqhipanakaxa suka pataru wanumpi willikipapxi, ukatwa ch’uqi jata iluntapxi. Yaqha chiqanakanxa uraqpacharuwa wanumpi wichhikipapxi, ukatwa yuntampi sukachasina ch’uqi satapxi. Yaqhawjanakanxa satasisawa sapa ch’uqi iluntana wanumpi jach’intapxi. Ukhamawa ch’uqi satañansti wanunchaña. Jichhaxa jist’awinaku phuqachañani. ¿Kunatpunsa warminakaxa satapxi? ¿Kunatpunsa chachanakaxa yuntampi chajrapxi? Arunaka qhananchañani suka = wachu 96 irantana = iluntaña 26 YATIQA Tunu awkinakasa Uñanchirinaka Yatichirinakatha aruskipapxañani. Tunu yatichiri achachilanakatha yatxatañani. Ch’iki amuyumpi jiskt’awinakaru kutt’ayañani. Awicharu achachilaru jiskhiñani kunjamsa jupanakasti lurawinakapa yatiqapxi. Ayllunakasana amuyt’anaka uñt’añani. Telesforo Catacorana sarnaqawipatha yatxatapxañani. Aruskipañani. ¿Nayra pachaxa khitinakasa yatichirïpachäna? ¿Khiti jilatatsa yatichirixa arxati? ¿Khitinakatsa ayllusana yatiqtanxa? ¿Kunjamasa sarnaqawipaxa? ¿Kunanaksa sarnaqawipana lurataynaxa? Kuna yänakasa yatichasiskakiwa; ukatha taqirusa ist’añasa wakisiskakiwa. Awki taykanakaxa sapa lurawina, wali suma iwxasina yatiychistu. Jichhaxa ayllumana nayra yatichirinaka sutinakapa qillqantma. 97 Telésforo Catacora yatichiri tata Jupa jilatasti yurirïtaynawa Juli markana. Jupasti taqi jaqinakaru qillqaña, ullaña yatichatayna. Catacora jilataxa amuyt’atayna mä yatiña uta uñasiyaña “wali suma yatiqaña uta” ukhama sata. Uka chiqanxa yatiqapxarakïnawa maya maya lurañanaka ukatwa qhipa urunakanxa wali sayt’asipxarakina aymara markasa layku. Aymara jaqinakaxa nayraqataru sartañataki wali yatiñampiwa amuykipapxatayna. Telésforo Catacora yatichirixa suma chuymampiwa masinakaparu yatichrantäna. K’atampi yatxatawsina jiskt’awinakaru jaysasa kutt’ayañani. ¿Kawkisa yuriwipa? ¿Kunjamsa masinakaparu yatichatayna? ¿Kunsa amuyatayna? Telésforo Catacora yatichirina sarnaqawipa ¿Kunatakisa yatichäna? 98 ¿Kunanaksa luratayna? ¿ ¿Sarnaqawisanxa khitinakatsa yatiqtanxa?, ukanaka qillqañani. ¿Kunanaksa achachilanakatha yatiqtanxa? ¿Kunanaksa uywanakatha yatiqtanxa? ¿Kunanaksa warawaranakatha yatiqtanxa? “Taqpacha wawanakawa yatiña utaru sarapxañapa”. ¿Uka arsuwixa ayllumana phuqasiti?, ¿janicha? ¿Kunasta? 99 7 Yatiqatanakasa uñakipapxañani Arumpiki arxatapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasiptanxa? JJichhaxa qillqapxarakiñani. ¿Jiwaskama kunanaksa yatiqañataki yanapasipxtanxa? ¿Kuna lurawinakansa jani yanapasipktanxa? ¿Kunanakasa wakisispa yanapt’asiñaxa? Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani. ¿Kunanakasa khusa yatiqatajaxa? ¿Kunanakarakisa jani askipacha yatiqatajaxa? Askipacha amuyt’asa jiskt’awinakaru jaysapxañani. Paqallqu t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa? ¿Jumaxa kunanasksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki? 100 8 Taqinimpisa sumaki jakasipxañani T’AQA A ¿Kunjamäskisa uywanaksaxa? ¿Kunjamasa uywanakasa mirayasipxsnaxa? Jiwirinakana urupa 27 YATIQA Uñanchirinaka Yatichirimpi alma katuqaña tuqinakatha aruskipapxañani. Yatiqirinakaxa jiwirinakana utaparu q’uchuñataki sarapxarakispawa. Jiwirinakana urupatha aruskipawsina jupanakaru aski yäqapxañasawa taqi chiqansa. Alma urupana purinipana kunaymana wakichatanakampi amtapxañasawa. Amuyt’asisa aruskipañani. ¿Kuna manq’anaksa alma jant’akuna uchataxa? ¿Uka manq’anakaxa kunatha luratasa? ¿Uka manq’anakaxa kunataki wakisirisa? Qawranaka, allpachunaka, kitulanaka, ¿kunataki amtasasa wakichataxa? Utjawimana kunanaksa almaru katuqañataki wakichapxi, ukanaka sixsuñani. 102 Jiwiri jaqinakaxa jiwasampi chikawa sarnaqasipki; jupanakaru aski yäqapxañasawa. Jani yäqt’ataxa llakisipxaspawa, ukata jiwasaxa kuna llakirusa puriraksnawa. Almaru uruyañataki yänaka wakichaña Sarnaqatasansti munata almanakasaruxa amtasipxapuntanwa. Urupana amtañatakisti, kunaymana yänaka tunu wila masinakapaxa wakichapxi. Jupha aqallputha, jani ukaxa, jak’utha t’ant’a wawanaka, qarwanaka, kitulanaka lurapxi. Uka uruxa almana wali munata manq’anakapa phayapxi, kunaymana munata umanaka wakichapxi. Ukhamawa jiwasana markanakasanxa almaru uruyapxtana. Yaqha markanakanxa jiwiri almanakaparu amtapxarakikiwa. Kunaynamampiwa jupanakaxa katuqapxi. Ukanaka uñt’añaxa aski wakisiriwa. Amaya imatapa samichaña Utjasitamanxa, ¿kuna yänaksa almana urupa amtañataki w wakichapxixa?, ukanakatha qillqañani. M a ’a nq na p ka ha ñ ya a Almana urupa amtaña 103 Kuna amuyasisasa utjasitasana kunaymana yänaka almaru katuqañataki lurtana, ukanakxata qillqañani. Qarwanakaxa almana wali yänaka khumt’ata kutiñapatakiwa luraña. “Yaqha markanakanxa janq’utha, ch’iyaratha isisipxi. Aymaranakaxa warurt’apxi, thuqupxi, jachapxaraki, ukhamanakatha almaru amtapxi”. 104 28 Jalluru jawsaña YATIQA Uñanchirinaka Yatichiriwa mayni yatiri tata yatiña utaru irpanini. Yatirimpi jallu pachatha aruskipapxañani. Jalluna wakisirinakapatha amuyt’apxañani. Jallu uywañatha yatxatapxañani. Kuna jani walt’awinakasa utjaraki ukanakatha amuyupxarakiñaniwa. Jalluru kunaymana luqtawinakampi jawsaña yatxatapxañasawa. Jichhaxa aruskipapxaañani. ¿Yatiri jilataxa kunanakatsa arxatixa? ¿Kunataki jallu wakisirisa? ¿Kunjamasa jallu jawsaña? ¿Kamachaspasa jani jallu purispa ukjaxa? Ipi jallu, ukhamarak i, sulla jallusa, inaki uraqinaka qhachillayi. Wali qarpanti uka puniwa manqhakama ch’arañxatasina uraqi jasaptayixa. Jakasitamanxa wañamara utjipanxa, ¿kunjamsa jallu puriyanipxi?, ukatha qillqapxañani. 105 Jallu jawsaña Kunawrasatixa yapunakaxa wañsxi utjama, uma jalsunakasa wañarxarakiwa. Ukawrasawa jalluru jawsañaxa wakisi. Marani jilataxa jilïrinakampi aruskipapxi jalluru jawsañxatha. Ayllu jaqinakaru tantachi. Ukhamawa, uka uruxa, wali alwatha qullu sirkaru sarapxi. Achachilanakawa nayraqataru sarapxi, ukxaruxa taqpacha wawanaka, chachanaka. Qhiparu warminakawa sarapxaraki. Qullu pataru purisina taqpachaniwa qunqurt’asipxi, ukatxa yatiri jilataxa luqtaña wakichata unkunuqi, ukhamatha t’inka aptasipxi. Jatirixa suma pachamamaru ch’allt’i. Jisk’a wawanakaxa jachasisawa akhama sapxi: “suma munata jallu, purxatanmaya, jani qunqasipxistati manq’iri wawanakamaru; uywanakamataki, yapunakamatakisti jallxatanikmaya”, sasawa jachasisa mayipxi. Yaqhipanakaxa k’ayranaka, jallu jawsañapataki, ichunuqapxi, wali jacharapxi. Ukhamawa qullu sirkatha kutt’anipxi, ukhampuniwa jayp’u tuqiruxa qinaythapini, ukatxa jalluxa purxatani. Ukhama Chhujachi aylluna jalluru jawsapxi, sasawa si Gerónimo Mamani Jilataxa. Utjasitamanxa, ¿kunjamasa jalluru jawsapxi?, ukatha ssixsuwsina qillqapxañani. Arunaka qhananchañani qunqusiña = armasiña 106 Utjasitamanxa, ¿kunatakisa jalluxa wakisiri?, ukanakatha qillqañani. q ¿Kawkinakatsa umaxa jutixa? ¿Kunjamasa suma umaxa? ¿Kuna jani walt’awi nakasa utji? ¿Kunjamsa jiwasaxa umasipktanxa? Jichhaxa amuyt’asisa qillqañani ¿Kunasa kamachaspaxa jani jallu purispa ukjaxa? ¿Kunatsa jallu jawsaña?, ¿Kawkiru sarañasa? ¿Kunjamsa quta uma qullunakaru yapuchanataki apsna? ¿Wakisipati? Jichha pachaxa umaxa sapa maratha mararuwa pisipt’xi sapxiwa. Pisi umaxa t’aqisiñatakiwa. Jjaniwa umana chhaqtañapaxa walïkaspati, taqiniwa uma uywaña amtapxañasa: jawiranakaru, phujunakaru, qutanakaru, ukhama. 107 29 YATIQA Markasatha sayt’asirinaka Uñanchirinaka Markasatha sayt’asirinakapatha yatxatapxañani. Ch’iki amuyumpi aruskipañani. Jiskt’awinaka kutt’ayañani. Markasana sayt’asirinakapatha amuykipt’añani. Wanchu Lima ch’axwañxata yatxatapxañani. Jichhaxa aruskipañani. Kunatï jani wali luratanakasa ¿Kunatsa Wanchu Lima jilatanakaxa ch’axwapxäna? utji, ukhamaraki janipuni ist’asiñ ¿Khiti jilatanakasa p’iqt’apxatayna uka ch’axwawinxa?munapkiti, uk a atwa sa yt ’a siñ as a, ¿Khitinakampisa ch’axwapxatayna? thuqtasiñasa, ku tkatasiñasa Jiskt’awinaka tuqitha amuyt’añani, ukatha utjaraki. qillqanani. ¿Yatiri jilataxa kunxatsa arxati? ¿Uñisiñaxa, nuwasiña, jucha jakina, jark’asiña wakisiripachati? Jani ukanaka utjañapataki, kamachiriksnasa, uka tuqitha qillqañani. Arunaka qhananchañani ch’axwa = ch’awxa 108 Wanchu Lima jaqinakana sayt’asithapa Nayra maranakana wali suma jakasiñawa nayraru saraskirïtayna. Uka qhipanakaruxa yaqha jaqinakawa, “misti wiraxucha” sasa sutichatha purinipxatayna. Uka maranakatha tata intisa wali llakitakiwa jaqxatasitayna. Misti wiraxuchanakaxa jaqi masinakasaru q’ala utjatanakapa aparapxirïtayna, yapunaksa, uywanaksa, juyranaksa, ukhama. Jupanakaxa Wankani markana p’iqtiri wiraxuchanakaru atinita sintipuniwa jaqinakaru llamintasipxirïtayna. Kunasa jupanakataki lurañakïskirïnawa. Ukhamanakaxa, 1900 maratha qhipakamasa utjaskakitaynawa. Ukata aymara jaqinakaxa, 1915 maratpacha, wali sayt’asipxritayna. “Jiwasaxa jani ullasirïpxtanti, jani qillqasirïpxtansa, ukatha jupanakaxa sinti t’aqisiychistu” sasawa yatiña utanaka jamasatha ayllunakaru mirantayapxäna. Mistinakaxa uka yatxatawsina aliqawa phiñasipxäna. Aymara yatichiri tatanaksa jiwsuyapxäna, yatiña utanaksa ñakhantayapxäna, p’iqtirinakaparusa jiwayañatakiwa arknaqapxäna. Ukhampuniwa, 1923 marana, Wanchu Lima Marka nakhantayapxatayna. Uka markaxa Aymara Qhichwa jaqinakana qhispita jilïri markänawa. Carlos Condorena, Mariano Paqu, Rita Puma, Mariano Luque Qurimaywa, Antonio F. Luque, jupanakawa p’iqtapxirïtayna. Intirnitatha, pankanakampitha yatxatasipkakiñani. ¿ Kawkïri suyunkisa Wanchu Lima markaxa? ¿Kunjamarusa uka sayt’asiwixa tukt’aypacha? 109 Utjasitamanxa ¿kuna sayt’asitanakapasa utjpachäna?, uka yatxatawsina qillqañani. ¿Kamachiriksnasa jani chaxwaña utjanapataki? ¿Kuna maransa sayt’asipxäna? ¿Kunatsa ch’axwapxäna? ¿Uka sayt’asiwinakaxa wakisiriti? ¿Janicha? ¿kunatsa? Markasana sayt’asitapa ¿Khitinakasa p’iqt’irinakaxa? Yatipxarakiñani: Paulina Arpasi sutini kullakaxa, Jach’a markanakasana tupañapa utana jani p’inqt’asisawa aymara arutha arsusirakïna. Jupaxa aymara aru jani pisipañapataki arsusiskarakïnawa. Amuyt’asisa qillqañani ¿Kuna lurañanakasa wakisiri? ¿kunanakasa jani wakisiraki? wakisirinaka 110 jani wakisirinaka 30 YATIQA Uywa ch’uwa Uñanchirinaka Kawkintixa uywa ch’uwa utji, uka uñjiri sarapxañasawa wakisi. Ukana yatirimpi uywa ch’uwanakatha, aruskipapxañani. Uywa ch’uwanaka wakisitapatha yatxatapxañani. Amuyt’asisa jiskt’awinakaru kutt’ayapxañani. Uywa ch’uwaru sarawsina uywanakana illanakapa jawsaña yatiqapxañasawa. Jichhaxa aruskipapxañani. ¿Yatiri jilataxa kunanakatsa arxatixa? ¿Kunjamawa uywa ch’uwaña sisa? ¿Kunatakisa uywa ch’uwa luraña? ¿Khitinakasa uywa ch’uwa luraspa? ¿Jani uywa ch’uwa lurksna, kamachaspasa? Anata phaxsi urunakawa uwijanakaru ch’uwaña wakisi. Allpachunaka, qawranakaru uruqayañaxa jilapacha jallu qallta phaxsinkiwa. J Jichhaxa awkinakasaru sikt’awsina, ¿kuna yänakampisa uywa ch’uwa lurapxi? uka sutinakapa qillqapxañani. 111 Uywa ch’uwañxata Willka jilata, ¿kunjamasa utjasitamana uywa ch’uwa lurasipki? Ay kullaka, ukanakaxa aski amuykañawa. Qarqa Pirqa ayllujanxa, yatiri achachilawa nayraqata pachamamaru luqtixa. Uka uruxa wali suma manq’a phayapxi, “k’ili manq’a sata”. Ukatxa maya jach’a uyuruwa taqpacha allpachunakaru anantapxi. Uka taypitha maya qachu maya urqu puñta qallunaka ajllipxi. ¿Kunasa puñta qallunakaxa? Puñta qallunakaxa wali suma allpachunakawa. Ukatxa taqisa killpirt’atkamaki jawsayañawa. Apu achachilanaka, llawllaninaka, phuju awichanaka, kunturi mamanaka, qamaqi tiwulanaka, jawsayañawa, pachamamaru ukhamaraki mama qutarusa. ¿Kunatsa ukhama allpachunakaru lurapxi? Uka paya allpachunakaruxa suma kunaymana yänakampi ch’allapxi, ukhamarusa paya allpachuru wali thuqusisa, wankasisawa, muyuntapxi. Ukaxa wali suma uywanakasaxa mirañapatakiwa, ukhamarusa wali jupanakampi jakasiñataki, ukhamawa, kullaka. ¿Jumana ayllumana kunjamsa uywanakaru ch’uwapxi? Amuyt’ma. Arunaka qhananchañani killpt’aña = qunqurt’aña ch’uwañaxata 112 phuyaña = phayaña ch’allaña = ch’aluña Kunjamasa utjasitamana uywaru ch’uwachapxi, uka qillqañani. q Suni chiqana Quta lakana Ch’alla suyuna Ch’umi suyuna J Jichhaxa, ¿kawkïri sixsutasa wali sarnaqañataki wakisirixa? Uka samichañani. ¿Kunatsa ukayri samichta? 113 8 Yatiqatanakasa uñakipapxañani Arumpiki arxatapxañani. ¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa? ¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqxichasipxtanxa? JJichhaxa qillqapxarakiñani. ¿Jiwaskama kunanaksa yatiqañataki yanapasipxtanxa? ¿Kuna lurawinakansa jani yanapasipktanxa? ¿Kunanakasa wakisispa yanapt’asiñaxa? Jiskt’awirjama qillqasina jaysapxañani. ¿Kunanakasa khusa yatiqatajaxa? ¿Kunanakarakisa jani askipacha yatiqatajaxa? Wali chuymampi amuyt’asisa qillqapxañani. Kimsaqallqu t’aqa yatiqawitxa, ¿kuna jani walt’awinakatsa yatxatapxtanxa? ¿Jumaxa kunanaksa lurasma uka jani walt’awinaka chiqaptayañataki? 114 CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
© Copyright 2025