1. No category

JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Zernahi (Ahoskera)
"-il" + bokala egokitzean, "elle" ahoskatu
Galdera:
Euskarazko hitzetan "il" ageri denean, "ll" (gaztelaniaz bezala) esan behar dugu ala "j
bustia"? Ez al da "elle"a erdalduna?
Erantzuna:
Egia da "elle" hotsa erdaraz ere badela (bereziki gaztelaniaz), baina horrek ez du esan
nahi erdalduna denik; izan ere, horrelaxe ahoskatu behar baitira euskarazko "-il" gehi
bokala duten hitzak: esate baterako, "bila, oilo, mila" eta abar.
Palatalizazio hori egiten ez dakienak "bi-la, oi-lo, mi-la, langi-le" eta abar ahoska beza,
eta ez, inola ere ez, "biya, oiyo, miya, langiye" eta abar.
Data: 20010625
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
"j" letra "y" ahoskatu
Galdera:
Egia al da "j" letra "y" ahoskatu behar dela?
Erantzuna:
Bai, batasuneko ahoskera zainduan "j" letra "y" ahoskatu behar da ia beti.
Euskaltzaindiaren 87. arauak, "Euskara Batuaren ahoskera zaindua" izenekoak dioenez,
"j" letraren euskarazko ahoskera oinarrizkoa "y" da, eta hori da hizkera zaindurako
hobesten den ahoskera:
"j" hitz hasieran gertatzen denean, "y" ahoskatuko da. Hala ere, salbuespentzat hartzen
dira Heg. marka daramaten "jertse, jipoi" edo "jira" bezalakoak, eta hitz horietan
onartzen da "j" ahoskera.
"j" hitz barruan gertatzen denean, "y" ahoskatuko da. Hala ere, gaurko egoera kontuan
izanik, Hegoaldeko "j" belarra (gazt. "jamón") eta Iparraldeko "Z" sabaiaurrekoa ere (fr.
"jambon") onartzen dira hizkera zainduan, "garaje" edo "ijito" bezalako hitzetan.
Data: 2001/11/27
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Ahoskera-eredua
Galdera:
a) Ahoskatze kontua, eta oro har, Euskara Batuaren Ortoepia arazo larria da oso. Zein
eredu irakatsi behar diegu gure ikasleei? Zer gertatzen da azentua eta kontsonante
2
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
multzoen ahoskerarekin? Gure ustez Euskaltzaindiak Euskara Batuaren Ortoepia Batua
ere bultzatu behar luke: ahozko kodearen arautzeari ekin behar lioke euskararen
irakaskuntzaren mesedetan.
b) Ahoskera: ez dago > eztago; ez gara > ezkara eta hil zen > hiltzen; omen zuen >
omentzuen?
c) Doinuak duen garrantzia jakinda, aditzen arau fonetikoak biltzen dituen txosten bat
lagungarri izango genuke.
Erantzuna:
a) Euskaltzaindiak, 1998ko ekainaren 26ko bileran onartu zuen 87. araua, ahoskera
zaindurako araua, eta urte horretan bertan argitaratu. Hor aipatzen da nola ahoskatu
behar genituzkeen bokalak eta kontsonanteak, bai eta kontsonante bilkurak ere.
b) Arau horretan gomendatzen denaren arabera, hauexek lirateke ahoskera zuzenak:
<eztago> / <ezkara> / <hiltzen> / <omentzuen>
c) Ahoskera lantaldeak jardun du ikastaroak ematen, eta aurrerantzean ere aztertuko du
arau hori osatu beharrik dagoen, eta hedatzeko biderik egokienak zein izan litezkeen.
Data: 1999
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
G edo J duten zenbait mailegu
Galdera:
Nola idatzi zenbait mailegu, eta nola ahoskatu. Bereziki, nola ahoskatu behar den "j".
magia/majia (nola ahoskatu?)
trajea (horrela idatzi, baina nola ahoskatu?)
agentzia/ajentzia
agenda/ajenda
Erantzuna:
Batetik, "g" hori, "e" eta "i" bokalen aurrean, beste bokalen aurrean bezalaxe ahoskatu
behar litzateke, ahoskera zainduan behintzat. Ikus 87. araua.
Bestetik, "j" letraren euskarazko ahoskera oinarrizkoa da, eta hori da hizkera zaindurako
hobesten den ahoskera. Hala ere, "j" hitz hasieran ahoskatuko da (salbuespentzat
hartzen dira Heg. marka daramaten jertse, jipoi edo jira bezalakoak. Horietan onartzen
da [x] ahoskera).
Baina "j" hitz barruan gertatzen denean, izango litzateke ahoskera zainduena. Hala ere,
gaurko egoera kontuan izanik, Hegoaldeko [x] belarra (gazt. jamón) eta Iparraldeko
sabaiaurrekoa ere (fr. jambon) onartzen dira hizkera zainduan garaje edo ijito bezalako
hitzetan.
Idatzi, "g" letrarekin idatziko dira oro har mailegu berriak. Eta hauen ahoskera
zainduena [g] da (magia, agente, etab.)
Data: 2000
Erantzulea: Araua
3
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data (Idazkera)
hamaika
Galdera:
Nola idatzi behar da: apirilaren 11a ala apirilaren 11 (alegia, hamaika A letraz
bukatzen denez, ipini behar da beste -a hori)?
Erantzuna:
Ez, hamaika a letraz bukatzen denez, ez zaio erantsi behar beste -ahori. Beraz,
apirilaren 11 da zuzena.
Data: 2001/05/04
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Data nola adierazi
Galdera:
Ondo al dago Durango, 1983ko martxoak 9 idaztea?
Erantzuna:
37. arauaren hasieran berean garbi asko esaten denez, forma hedatu eta erabilia da hor
ageri dena. Baina hori baino erabiliagoa izan da beste hau: Durango(n), 1983ko
martxoaren 7a(n). Hain zuzen ere, Euskaltzaindiak gomendatu duena.
Data: 1996
Erantzulea: Araua
Data nola adierazi: -garren
Galdera:
Euskaltzaindiaren 37. arauan, data nola adieraz daitekeen azaldu ondoren, arauaren
bukaerako data ematerakoan, bertan adierazitako egiturak erabili beharrean, -garren
atzizkiaren ordezko den puntuaren bidez ematen du data Euskaltzaindiak. Nola behar
du?
Erantzuna:
Ezin da -garrenen erabilera gaitzetsi, tradizioan erabili izan den egitura denez gero.
Arauan ere ez da gaitzesten, nahiz eta han bestelako eredua eman:
Durangon, 1995eko martxoaren 7an
edo
Durango, 1995eko martxoaren 7a
Nolanahi ere, Euskaltzaindiko Jagon saileko Corpus batzordeak erabaki du ondorengo
erabilera hau gomendatzea:
4
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
"Datari dagokion urtea idaztean, ez erabili -garren atzizkia (ez letraz eta ez puntuz),
salbu urte-kopuruaren ondoren urte hitza idazten denean (eta orduan, nahitaez erabili garren atzizkia)."
Adibidez, 1982an, 1664ko udaberrian, 2001eko abenduaren 13an, 1952. urtean,
1952an eta abar.
Urtearen digitoa bera punturik gabe idatzi behar da.
Data: 2002/06/15
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Data nola idatzi
Galdera:
Euskaldunon Egunkarian hau ikusi nuen: Igandea, 1997ko azaroaren 9a, baina barruko
orrialdeetan bertze hau: Igandea, 1997ko azaroak 9.
Arauak dio aposizioan bakarrik erabil daitezkeela azaroak 9 bezalakoak, eta Euskal
Gramatika Laburrak dio tituluetan ere erabil daitezkeela. Horien arabera, aipatu
adibidea ongi al dago?
Erantzuna:
Bai, adibidea zuzen dago. Arauan "aposizioan bakarrik" erabil daitezkeela esatean,
hauxe esan nahi zen: alegia, ondoren ezin zaiola kasu-markarik erantsi. Behar bada ez
zen hori adierazteko modurik egokiena, baina azaroak 9an ez dela zuzena adierazteko
modua zen.
Data: 1998
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Data: puntua
Galdera:
Data idaztean, urtea jartzerakoan, puntua jarri behar da ala ez?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du erabaki data jartzerakoan urtearen ondoren puntua idatzi behar
den ala ez. Euskaltzaindiak, datari buruzko 37. araua eman zuenean, batez ere dataren
barruan hilabetea nola jarri behar den argitu nahi izan zuen. Arau horren azalpenetan ez
da inolako aipamenik egiten urtearen atzean puntua jartzeaz edo besterik gabe izen
bezala deklinatzeaz.
Hala ere, Euskaltzaindiko Jagon saileko Corpus batzordeak erabaki du ondorengo
erabilera hau gomendatzea:
"Datari dagokion urtea idaztean, ez erabili -garren atzizkia (ez letraz eta ez puntuz),
salbu urte-kopuruaren ondoren urte hitza idazten denean (eta orduan, nahitaez erabili garren atzizkia)."
Adibidez, 1982an, 1664ko udaberrian, 2001eko abenduaren 13an, 1952. urtean,
5
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
1952an eta abar.
Urtearen digitoa bera punturik gabe idatzi behar da.
Data: 2002/06/15
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Dataren deklinabidea "ekainak 18 / ekainaren 18a"
Galdera:
Zuzena al da, adibidez, "2001eko ekainak 18" idaztea?
Erantzuna:
Bai, 37. arauak eta Euskaltzaindiaren Euskal gramatika laburra: Perpaus bakuna
liburuak (ikus 100. or.) diotenez, zuzena da "2001eko ekainak 18" idaztea; baina
tituluetan eta aposizioan bakarrik: alegia, deklinabide-atzizkirik erantsi gabe idaztea
dagokionean bakarrik. Beraz:
a) 2001eko ekainak 18 ZUZENA DA
b) 2001eko ekainak 18a OKERRA DA
c) 2001eko ekainak 18an OKERRA DA
d) 2001eko ekainak 18ko OKERRA DA
e) 2001eko ekainak 18tik OKERRA DA
f) 2001eko ekainaren 18a ZUZENA DA
g) 2001eko ekainaren 18ko ZUZENA DA
h) 2001eko ekainaren 18tik ZUZENA DA
Data: 2001/06/18
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Ordua: eta erdi (apostrofeaz)
Galdera:
35. arauan irakurri dut bost eta erdiak idatzi behar dela. Hala ere, zuzena al da
bost´erdiak edo bost t´ erdiak erabiltzea?
Erantzuna:
Arauan esaten den bezala, eta osorik idatzi behar da:
"Idazkerari dagokionez, t´erdi da Hegoaldean erabat hedatua; Iparraldean, ordea, eta
idazteko ohitura dago, eta oraingo erabileran et´erdi ere arrunta da. Horiek horrela,
batasuna etaren bidetik egin behar dela uste du Euskaltzaindiak. Ahoskerari dagokionez,
bakoitzak bere euskalkiko ohitura gorde beza".
Beraz, bost eta erdiak.
Data: 2001/04/23
Erantzulea: Araua
Orduak: 03:00etan, 04:00etan, 13:00etan
6
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Nola idatzi behar dira orduak "hiru" eta "lau" zenbakien deklinabidea dela eta:
03:00etan eta 04:00etan ala 03:00retan eta 04:00retan (betiere, "goizeko hiruretan..."
idaztekoak ez diren kasuetaz ari naiz). Eta 13:00ean ala 13:00etan? Jakin nahi nuke,
gainera, zelan irakurri behar dira hauek: 15:01ean, 15:02an, 15:01era, 15:01 arte,
15:02ra, 15:01etik, 15:02tik
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren 35. arauak hauxe dio 5. puntuan:
"5. Zifretan ematen direnean, bi punturekin bereizten dira orduak eta minutuak, eta
bakoitzeko bi zifra erabili behar dira beti: 00:12, 12:10, 09:25, e.a. Deklinatzen
direnean, orduei plurala erantsi, eta minutuei singular marka, dagozkien lotura
bokalekin: 15:00etan, 15:03an, 15:04an, 15:30ean, e.a. Irakurtzeko orduan hobe da, hala
ere, honela irakurtzea: hiruretan, hirurak eta hiruan, e.a. Erabilera formaletan ontzat
ematen dira, dena den, hamabostak eta bostean, hamabostak eta hamabostean, e.a."
Horren arabera:
- 13:00etan / hamahiruetan (formalean) ZUZENAK DIRA
- 13:00ean / hamahiruan (formalean) EZ DIRA ZUZENAK
Bestalde, honela irakurri behar dira erabilera formalean:
- 15:01ean hamabostak eta batean
- 15:02an hamabostak eta bian
- 15:01etik hamabostak eta batetik
- 15:02ra hamabostak eta bira
Ikus, horrez gainera, zer dioen Euskaltzaindiaren 35. arauak 6. puntuan:
"6. Egitarau, kartel eta horrelakoetan ez da eragozpenik erdiko bidea hartzeko:
arratsaldeko 5etan, goizeko 11,30etan, iluntzeko 8etatik 11k arte, arratsaldeko 3etatik
gaueko 12ak arte, e.a."
Seigarren puntuko adibideetan aipatzen den "3etatik" horren ildo beretik, hortaz,
"03:00etan" eta "04:00etan" da idazkera zuzena. Izan ere, Beñat Oihartzabalek adierazi
bezala, kontuan hartu behar da "hiruretan" hitzeko bigarren "r" letra zenbakiaren izenari
dagokiola (behinolako "hirur" izenari), ez atzizkiari.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "Orduak" sarrera.
Data: 2002/01/11
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Urtea
Galdera:
Data jartzerakoan, urtearen atzean puntua jarri behar da ala ez?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du erabaki data jartzerakoan urtea nola idatzi behar den, puntuarekin
ala punturik gabe: ikus37. araua. Datari buruzko arau hori bereziki hilabeteen idazkeran
zegoen erabilera okerra zuzentzera etorri da, nahiz eta data osoa jartzerakoan urtearen
idazkeraren aukera bat bakarrik erabili, hots, punturik gabekoa.
Nolanahi ere, Euskaltzaindiko Jagon saileko Corpus batzordeak erabaki du ondorengo
erabilera hau gomendatzea:
"Datari dagokion urtea idaztean, ez erabili -garren atzizkia (ez letraz eta ez puntuz),
7
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
salbu urte-kopuruaren ondoren urte hitza idazten denean (eta orduan, nahitaez erabili garren atzizkia)."
Adibidez, 1982an, 1664ko udaberrian, 2001eko abenduaren 13an, 1952. urtean,
1952an eta abar (urtearen digitoa bera punturik gabe idatzi behar da).
Beraz, data jartzerakoan, zilegi da bi eratan egitea:
Bilbon, 1996ko apirilaren 17an.
Bilbon, 1996. urteko apirilaren 17an.
Data: 2002/06/15
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Urtea ("-garren"en erabilera)
Galdera:
Euskaltzaindiaren 37. arauak, data adierazteko honako egitura hau hobesten du:
"Durango(n), 1983ko martxoaren 7a(n)".
Nire zalantza da ea zilegi den ordinala erabiltzea urtea adierazteko: "Durango(n),
1983.eko martxoaren 7a(n)". Badirudi baietz, arauaren datan egitura hau ageri baita:
"Euskaltzaindiak, Donostian, 1995.eko uztailaren 28an onartua". Hala ere, ez litzateke
egokiagoa izango "-garren"en erabilera gaitzestea digitoekin?
Erantzuna:
Gramatika batzordeak erabaki zuen ezin dela "-garren"en erabilera gaitzetsi, tradizioan
erabili izan den egitura denez gero. Arauan ere ez da gaitzesten, nahiz eta han bestelako
eredua eman: "Durangon, 1995eko martxoaren 7an" edo "Durango, 1995eko
martxoaren 7a". Baina Gramatika batzordeak esana du arauan bertan adierazten den
horixe dela errespetatu beharrekoa (adibideetako bi egitura horiek, alegia).
Horrez gainera, eta 37. arauaren osagarri, ondorengo jokaera hau hobetsi zuen Jagon
saileko Corpus batzordeak:
"Datari dagokion urtea idaztean, ez erabili "-garren" atzizkia (ez letraz eta ez puntuaz),
salbu urte-kopuruaren ondoren "urte" hitza idazten denean (eta orduan, nahitaez erabili
"-garren" atzizkia). Adibidez, 1982an, 1664ko udaberrian, 2001eko abenduaren 13an,
1952. urtean, 1952an, 1664. urteko udaberrian..."
Oharra:
Urtearen digitoa bera punturik gabe idatzi behar da, adibide horietan ikus dezakezunez.
Data: 2004/06/21
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Marratxoa (Idazkera)
audio: audio-liburua, audioliburua, audio liburua; audiometria
Galdera:
Nola idatzi behar da audio-liburua, audioliburua ala audio liburua?
8
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Audio hitzak oraindik ez dauka batasunik idazkeran; batzuek bereiz, beste batzuk,
loturik, eta beste batzuk marratxo batekin idazten baitute: audio gida, audiogida, audiogida, esaterako.
Hortik alde batera uzten dira, jakina, audiometria, audiologia bezalako hitzak,
zeintzuetan audio ez den aurrizkia, hitzaren osagai organikoa baizik, eta gu, bereziki,
audio-dokumentu, audio-seinale bezalakoez ari gara hemen. Horregatik, eta hitzak,
berak bakarrik, oraindik autonomia urria duela ikusita, hitz hori bere zerrendetan
oraingoz ez aipatzea erabaki zuen Euskaltzaindiak 2014-12-19an.
Horrek ez du esan nahi, noski, hitz hori ezin erabil daitekeenik; baina Euskaltzaindiak,
era horretako hitzetan, nahiago izaten du denbora pixka bat itxarotea, eta askatasuna
uztea, idazleen artean kontsentsu edota erabiltzeko joera nagusia zein den antzeman
arte, gehiengoaren aurkako erabakirik ez hartzeko. Beraz, segurenetik, bideo hitzarekin
gertatu zen bezala, oraindik denbora pixka bat itxaron beharko dugu, datu gehigarri
nahikorik eskuratu arte.
Bitartean, zerorrek ondoen deritzozun eran idazteko askatasun osoa duzu, zalantzazko
era horretan aurkitzen diren gainerako hitzetan bezala.
Data: 20150608
Erantzulea: Xabier Kintana
Hitz elkartuen idazkera: marratxoa Euskaltzaindiaren hiztegietan
Galdera:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan, unitate sarreran (ikus 787.
or.), hor ageri da luzera unitatea adibidea marratxorik gabe idatzia. Horrek zer esan nahi
du, luzera-unitatea marratxoz lotuta idaztea okerra dela?
Erantzuna:
Idazkera biak zuzenak dira; izan ere, Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan, luzera sarreran,
hor ageri baita luzera-jauzia adibidea (marratxo eta guzti). Hiztegi horretako
´´Argibideak´´ atalean (2010, 13. or.), azalpen orokor hau ageri da, besteak beste:
´´Adierak ezaugarritzeko, adibideak erabili ditugu beste kasu batzuetan. Esan behar da
adibide horietan -eta gorago aipatu diren definizio eta adierazgarrietan-, marratxoa,
Euskaltzaindiaren arauaren arabera aukerakoa denean, batzuetan ipini dugula eta
besteetan ez, aukerako izate hori errespetatzeko eta adibideok marratxo parentesidunez
ez betetzeko. Sarreretan, aldiz, marratxoaren erabileraren arauak zilegitzat jotzen dituen
idazkera guztiak eman ditugu. Kontuan izan behar du irakurleak haize(-)oihal-ek haize
oihal eta haize-oihal idazkerak biltzen dituela´´.
Hemen adibide pare bat (ikus Hiztegi Batua):
gernu-debeku edo gernu debeku: gernu debekutik operatu dute.
izerdi-lika edo izerdi lika: izerdi-likak eta odola darizkio.
Gauza bera gertatzen da hiztegi-sarrerako formaren atal bat aukerakoa denean: lehen,
parentesi artean jasotzen zen, eta gaur bikoiztuta ematen da; baina adibide bakarra
jasotzen da. Hemen adibide pare bat (ikus Hiztegi Batua):
adio esan edo adioak esan: aberastasunei adio esan.
egunero... -ago edo egunero eta... -ago g.er.: egunero eta maiteago dute elkar.
Data: 20121210
9
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Marratxoa, hitz elkartuetan
Galdera:
Jarraian datozen hitz hauek nola idatzi behar dira, marratxoarekin ala marratxorik gabe?
Pila Daniell
Pila Leclanché
Sulfato de cobre
Atomo de cobre
Dioxido de carbono
Pentacloruro de fósforo
Fósforo de aluminio
Oxido de plata
Angulos consecutivos
Aproximadamente
Erantzuna:
Aurreneko biak Daniell pila eta Leclanché pila idatzi behar dira; beraz, marratxorik
gabe, "aposizioak" baitira.
Hurrengoak, berriz, kobre sulfatoa, kobre atomoa, karbono dioxidoa, fosforo
pentakloruroa, aluminio fosforoa eta zilar oxidoa "eguzki-lore" motakoak dira; beraz,
marratxoarekin nahiz bereiz idatz daitezke. Baina kimikan, marratxorik gabe erabili ohi
dira.
Beste biak honela idatzi behar dira:
ondoz ondoko angeluak (kasu-marka desberdineko "bikoiztapena" delako) eta gutxi
gorabehera (ikus Hiztegi Batua).
Data: 1998
Erantzulea: Araua
Marratxoa, hitz elkartuetan
Galdera:
Argi ikusten dugu zenbait kasutan marratxoaren erabilerak esanahia argitzen lagun
diezagukeela (esaterako ume-biltzailea eta ume biltzailea adibidearen kasuan). Baina era
horretako kasuak bereizi beharrak, esaterako, kimikaren arloa marratxoz jostera
garamatza. Orain arte ondo konpondu gara jakintzagai horretan marratxorik erabili
gabe, ez dugu beharrezkoa ikusten.
Erantzuna:
Marratxoaren erabilera aukeran utzi zen hainbat kasutan, hala nola eguzki-lore izenaz
"bataiatu" genuen motan eta elkarte sintetikoetan (ikus Hitz elkartuen osaera eta
idazkera). Horrelakoetan, norberak erabakitzen du marratxoa erabili ala ez.
Euskaltzaindiak, gainera, Hiztegi Batuan beti adierazten du hitz elkartu horiek
marratxoarekin nahiz gabe idatz daitezkeela (ikus 13. araua).
10
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2000
Erantzulea: Araua
Marratxoa, hitz elkartuetan
Galdera:
Konposagaien artean noiz erabil daiteke marratxoa eta noiz ez? Zuzena da, esate
baterako, barne- eta kanpo-alarmak marratxo eta guzti idaztea?
Erantzuna:
Bai, jakina (ikus 13. araua).
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Marratxoak nola jarri lerroz aldatzean
Galdera:
Euskaltzaindiak, 13. arauean, hitzak silabaka zatitzea gomendatzen du. Baina, silabaka
zatitzean, egokia litzateke lerro-amaieran bokal-multzorik ez haustea. Adibidez, ez duela, gau-ean; baizik due-la, gauean.
Beraz, lerro-hasierako hitz hautsia beti kontsonantez hastea egokiagoa litzateke
("h"letradunak barne: be/rre/hun, le/hia), bai begietarako bai irakurtzeko, lerroaren
bukaeran beti egin ohi den pausatxoa bideratzeko.
Bestalde, nola jokatu hitz elkartuko osagai bat lerro-amaieran gertatzen denean, eta
bestea hurrengo lerroaren hasieran? Errepikatu egin behar al da marratxoa?
Erantzuna:
Lerroz aldatzean marratxoa nola jarri aztertu zuenean, Euskaltzaindiak ez zuen ikusi
arautu zuena baino gehiago arautu beharrik. Hala ere, aztertuko du arau hori osatu ala
ez.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Marratxoaren erabilera
Galdera:
Noiz erabili behar da marratxoa?
Uda oporrak
Uda-oporrak
Erantzuna:
Kasu horretan, bietara idatz daiteke, marratxoa aukeran dago, Euskaltzaindiaren 25.
arauan adierazten den bezala (eguzki-lore bezalako menpekotasunezko izen-elkarteak).
11
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Nolanahi ere, badugu gure artean hedatuagoa eta erabiliagoa den forma bat: udako
oporrak.
Data: 1999/05/05
Erantzulea: Gramatika batzordea
Zenbakiak (Idazkera)
bat zenbakia
Galdera:
Euskaltzaindiaren 7. araua betez gero, fakturak egiterakoan, adibidez, ez dugu inolako
arazorik kopurua "bat" ez beste edozein denean. Baina kopurua "bat" edo unitate osoa
ez denean, aldatu egiten da ordena. Beraz, argitu egin beharko diguzue nola idatzi eta
nola irakurri horrelakoak. Esaterako, dendako testu hau:
Idatzi: 1 metro soka Irakurri: metro bat soka
Idatzi: 2 kilo mandarina Irakurri: bi kilo mandarina
Idatzi: 1,5 kilo madari Irakurri: kilo t´erdi madari
Erantzuna:
Euskara Batuko batzordeak aztertuko du arazotxo hori, araua osatu behar den ala ez
ikusteko.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Txekeak betetzeko idazkera-eredu batua
Galdera:
Txekeak nola bete euskaraz?
Erantzuna:
Euskaltzaindiko Jagon saileko Corpus batzordeak, txekeak euskaraz betetzeko orduan
zegoen nahaspila kaltegarria ikusirik, erabaki zuen euroari egokitutako "Txekeak
betetzeko idazkera-eredu batua" prestatzea, herritarren esku jarri behar denerako.
Horretarako, kutxa eta bankuetako ereduak bildu eta aztertu zituen, eta eredu berria
landu, hizkuntza-arauak eta legezkotasunari dagozkionak betez. Horrelaxe sortua dugu
"Txekeak betetzeko idazkera-eredu batua".
Data: 2004/01/07
Erantzulea: Jagon saila - Corpus batzordea
Dokumentua: Txekeak betetzeko idazkera-eredu batua (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/txekea.pdf
12
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Zenbakien idazkera: 1.200.000
Galdera:
Nola idatzi behar da 1.200.000?
Erantzuna:
Milioi bat eta berrehun mila da egokia, eta ez milioi eta berrehun mila.
Data: 1999/01/07
Erantzulea: Gramatika batzordea
Zernahi (Idazkera)
A zer (...)! / Hara zer (...)!
Galdera:
"A ze(r)" idatz daiteke edo beti "Hara zer" idatzi behar da? Ez baitu inork horrela
esaten, baizik eta "A ze(r)" entzuten da.
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du esan "A ze(r) etxea!" modukoak erabil daitezkeen ala ez; hori bai,
Hiztegi Batuan "Hara" bakarrik agertzen da (eta, sarrera horren barruan, "hara han",
"hara hemen", "hara hor" esapideak). Bestea ("A zer") ez da Hiztegi Batuko lehen
bueltan sartu, eta uste izatekoa da ez dela aurrerantzean ere sartuko, ontzat ematekotan
(edo txartzat) biak aldi berean sartzekoak diruditenez gero.
Gainera, hizkuntzen berri eta hizkuntzen idazkeren berri duen orok badaki ahoskeraren
argumentua ez dela beti erabil daitekeen irizpidea; ez baita beti, zorionez edo
zoritxarrez, ahoskatzen den bezala idazten (ala "eztakit" idatzi beharko genuke, hala
esaten dugulako?).
Hortaz, erregistro jaso samarrean "Hara zer" erabiliko nuke. Besterik litzateke adiskide
bati-edo egindako gutunean.
Data: 2002/01/08
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Agintera: ez ezazu / *etzazu
Galdera:
Aginteran, ezezko perpausetan etzazu idaztea onartzen da ala soilik ahozko forma da?
Erantzuna:
Euskara batuan, ahozkoan bakarrik onartzen da etzazu forma. Idazkera formal zuzen
bakarra eta ahoskera zaindua ez ezazu da. Gainera, ikus datu-base honetako agintera eta
aditz trinkoak sarrerak.
Data: 2008/05/21
13
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
agur t`erdi
Galdera:
Nola idatzi behar da agur t`erdi esamoldea?
Erantzuna:
Zeure galderan ondo idatzita daukazu. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta
adibideak delako liburuan (ikus 12. or.), hauxe da agur t`erdi azpisarreran datorrena:
- agur t`erdi Agur egiteko erabiltzen den adeitasun esapidea. Agur t`erdi, ongi etorri,
jauna. Agur, Jon Arrospide, agur, agur t`erdi, zeru goienetan atsedendu bedi.
OHARRA
Arazo informatiko batek beharturik, t` ageri da hemen, kakotxa eskuinera begira duela;
baina, bere izatez, t letraren alboko kakotx hori ezkerrera begirakoa da (edo bertikala),
eta horrela idatzi beharrekoa, ez hemen ageri den bezala.
Data: 20141120
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
guzti: hau guztiau, hori guztiori, honek guztionek
Galdera:
Zuzena al da honek guztionek idazkera erabiltzea?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan begiratzen baduzu, adibide hauek aurkituko dituzu, besteak beste, guzti
sarreran: hau guztiau; hori guztiori. Beraz, bi idazkera horiek ere arautu ditu
Euskaltzaindiak batasunerako: bi forma horiek ere zuzenak dira. Hortaz, uste izatekoa
da honek guztionek erabiltzea ez dela okerra izango; nahiz eta oraindik ageri ez Hiztegi
Batuan.
Data: 20140918
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Hitz elkartuak: bideo (bideo-arte, bideo-instalazio...)
Galdera:
Badakit batasunerako zuzenak direla bideo-joko eta bideo joko; bideokamera;
bideokasete; bideoklip; bideoklub; bideoteka; bideozaintza idazkerak. Baina zuzenak al
dira bideo-arte eta bideo-instalazio formak?
Erantzuna:
Dudarik gabe, bideo aurrizki/hitza gaur egun hitz osotzat ere har daiteke. Erdaraz, egia
esan, nolabaiteko anarkia dago hitz horren erabileran, kasu batzuetan bereiz, beste
batzuetan marrarekin loturik eta beste batzuetan elkarturik idazten baita. Erdararen
erregela, nolabait, elkarketaren luzeran oinarritzen dela esango nuke, hots, zenbat eta
14
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
bigarren elementua laburragoa izan, are arrazoi gehiago elkarturik idazteko.
Horrez gainera, jakina, bistan da bigarren elementuak -zain edo -teka atzizkiak edo gisa
horretakoak direnean, normalagoa dela erabat loturik idaztea. Ene ustez, erabiltzaile
askoren eredua erdararena da, eta erdaraz nola, euskaraz ere halaxe idazten dute.
Euskararako orain arte eman diren arauekin bat, ene ustez, bideo-arte edo bideo arte
idatz liteke; baina arte hitz polisemiko honen kasuan, argiago litzateke bideo-arte,
marratxo eta guzti idaztea.
Data: 20140114
Erantzulea: Xabier Kintana
Hitz elkartuak: naturazale (natura/natur, kultura/kultur;
biologia/biologi...)
Galdera:
Zuzena al da naturzale forma erabiltzea, naturazale erabili ordez?
Erantzuna:
Galderako naturazale/naturzale eta gisako hitzez esan behar dizut egia dela hasieran -ia
eta -ura bukaerako berbak hitz eratorri eta elkartuetan azken -a hori gal zitekeela
Euskaltzaindiak berak esan arren (filologi, biologi, zoologi / kultur, natur, literatur...
gisako forma laburtuekin), azken urteotan nagusituz joan dela -a hori ez kentzeko joera,
eta horixe dela gaur indartuz doana.
Gogoan izan, Euskaltzaindiak ez duela inoiz esan azken -a hori nahitaez kendu behar
dela, baizik eta, ken zitekeela, oinarriz forma biak onartuz. Akademiak ez du iritzia
aldatu, baina azken urteotako aukera soziala ikusita, badirudi joera nagusia -a hori ez
kentzekoa dela. Hortaz, naturazale litzateke, nolabait, erarik gomendagarriena.
Data: 20140303
Erantzulea: Xabier Kintana
Idazkera: ç (c hautsia)
Galdera:
Antzinako euskal testuetako ç hizkiaren ordez, zein letra erabili behar da?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren 17. arauak hauxe dio, besteak beste: <ç (c hautsia), q, v, w eta y,
ohiko euskal hitzak idazteko erabiltzen ez diren arren, kanpotar izenak transkribatzeko
beharrezkoak direlarik, euskal alfabetoan sartzen dira>>.
Antzinako euskal testuetan agertzen den ç (c hautsia) egungo euskal grafian
ematerakoan, oro har, Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua hartu behar da eredutzat, aldian
aldiko baliokideak (z, tz, ...) erabiliz. Adibidez:
- XVI. mendeko Milia Lasturkoaren eresia delakoan ageri diren çauria, lur oça, doçu
grafien ordezkoak zauria, lur hotza, dozu dira.
- XVI. mendeko Joan Perez Lazarraga delakoaren testuetan ageri diren çara, çu, doçu,
naucaçu grafien ordezkoak zara, zu, dozu, naukazu dira.
- XVII. mendeko Axularren Gero delakoan ageri diren çatçaizquit, çait, çutçaz grafien
15
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
ordezkoak zatzaizkit, zait, zutzaz dira.
- Elizanbururen Ikusten duzu goizean abestian ageri diren heçurrik, çait, duçu grafien
ordezkoak hezurrik, zait, duzu dira.
Data: 20130214
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Idazkera: iparra, hegoa; Ipar Euskal Herria, Hego Amerika...
Galdera:
Minuskulaz idatzi behar al dira iparralde, hegoalde eta gainerako puntu kardinalak?
Erantzuna:
Bai, letra xehez hasita idazten dira ostertzeko puntuak (iparra, hegoa, ekialdea,
mendebaldea; ipar-ekialdea, ipar-mendebaldea... ); baina puntu horietakoren bat lekuizen berezi baten parte denean, letra larriz hasita idazten da (Ipar Euskal Herria =
Iparraldea, Hego Amerika, Ipar Irlanda... ).
Data: 20121015
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Idazkera: dela eta, dela-eta
Galdera:
Euskaltzaindiak onartzen du eta kausala marratxoarekin idaztea? Adibidez: Trenak ihes
egin dio, berandu ibili da-eta. Ezingo dizut eskura ordaindu, diru barik nago-eta.
Horrelako esaldiak marratxoz idaztea onartzen da? Edo idazlearen esku uzten da
marratxoaren erabilera? Edo erabat baztergarritzat jotzen da?
Erantzuna:
Araututako idazkera marratxorik gabea da: adibidez, dela eta. Salbuespen gisa eransten
zaio marratxoa, bestela testua nahasgarri gerta daitekeenean; adibidez: Galdezka hasi
zaio lanaldia dela-eta eta oporrak direla eta.
Beraz, hauek dira idazkera zuzen-egoki arruntak: Trenak ihes egin dio, berandu ibili da
eta. Ezingo dizut eskura ordaindu, diru barik nago eta.
Ahoskerari dagokionez, berriz, dela eta eta gisakoak ere osorik ahoskatzekoak dira
maila zainduan.
Data: 20120531
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Mendeak nola aipatu: XVIII. mendean, XVII. eta XVIII. mendeetan...
Galdera:
37. arauaren osagarri, mendeak aipatzeko onargarriak al dira XVIII.ean, XVII-XVIII.etan
eta antzeko idazkerak? Hau da, mende hitza erabiltzen ez bada, ez al dira motz
samarrak gertatzen XVIIIan, XVII-XVIIIetan bezalakoak? Zein da zure irizpena?
16
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Euskaltzaindiak arautu gabeko kontua dugu hau. Iritziak iritzi, ni ere zure iritzi berekoa
naiz: alegia, *XVIII.an eta gisako erabilerak motz geratzen direla, ez direla egokiak.
Hortaz, hauxe duzu nire proposamena:
- Ohiko testuetako erabilera arrunta: XVIII. mendean, XVII. mendean eta XVIII.
mendean, XVII. eta XVIII. mendeetan eta abar (egokiena da, beti ere eta aldiro-aldiro,
ordinalaren -garren atzizkia puntuaz ordeztea).
- Testu zientifikoetan mende hitzaren maiztasun handiko erabilera egokitzen den
testuguneetan, ordea, ez dago aldiro idatzi beharrik mende hitza: XVIII.ean, XVII.ean
eta XVIII.ean (beti ere marratxorik gabe erantsiz puntuaren ondorengo deklinabideatzizkia). Hala ere, ez zaizkit egokiak iruditzen beste idazmolde hauek: *XVIIan, *XVIIXVIIIetan, *XVII-XVIII.etan, *XVII.-XVIII.etan.
Data: 20120403
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
"elle" letra
Galdera:
Mantentzen al da "elle" letra hitz hauetan: tortilla, pastilla, bonbilla…?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan datoz, besteak beste, bonbilla Heg., pastilla eta tortilla Heg.
"arrautzopila".
Data: 2000
Erantzulea: Araua
bait
Galdera:
Ahoskera kontuan harturik eman omen duzue idaztaraua bait partikularen kasuan
(bainaiz, baikara, baitu…). Zergatik ez da horrela jokatu beste hainbatetan? Adibidez,
behinik behin, batik bat, -z gero, seietan/seiretan), alde/-kalde eta beste hainbatekin.
Erantzuna:
2. arauan behin eta berriz esaten den bezala, bait elkarturik idatzi behar dela
erabakitzeko arrazoia ez da ahoskera izan, mendetako tradizio idatzia baino (testu hitza
etengabe aipatzen da bigarren arau horretan).
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
batez beste eta batez besteko
17
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Hiztegi Batuan begiratu dut eta, batez beste eta batez besteko bereiz idatzita datoz.
Azkenaldi honetan, ordea, sarri-sarri ari naiz ikusten lotuta batezbesteko, era horretara
izenaren balioa omen duela eta. Zein da idazkera zuzena?
Erantzuna:
Hiztegi Batuak agintzen du. Beraz, batez beste eta batez besteko dira idazkera zuzen
bakarrak batasunean, Hiztegi Batuak arauaren indarra duenez.
Data: 2001/03/21
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
egun on / egunon
Galdera:
Zein da idazkera zuzena, egun on ala egunon? Edo biak zuzenak dira?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan egun on besterik ez dator; beraz, horixe da idazkera zuzena
batasunerako.
Data: 2001/04/04
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ez ezik
Galdera:
Nola idatzi behar dugu, ez ezik ala ezezik?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak argitaratutako Hiztegi Batuan begiratzen baduzue, berehala ikusiko
duzue batasunerako hobetsitako forma ez ezik dela.
Data: 2001/03/07
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ezta? ala ez da?
Galdera:
Nola idatzi behar da: ezta? ala ez da?
Etorriko zara, ezta?
18
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du araurik eman horretaz; beraz, ezta? nahiz ez da? idatz daiteke
oraingoz. Hala ere, Gramatika batzordekideok ezta? formaren aldekoak gara, honako
arrazoiak direla medio:
1) Literatur tradizioan biak erabili izan diren arren, forma fosildua, egina, (ezta?)
gehiagotan erabili izan da.
2) Gaur egungo erabileran ere forma hori (ezta?) nagusitu dela dirudi.
Baina forma zaharragoak erabili nahi izatera, orduan ezta hala? baino egokiagoak
lirateke bereiz idatzitakoak: ez da hala?, ez al da hala?, hala ez da? eta abar.
Data: 2001/02/06
Erantzulea: Gramatika batzortdea
Dokumentua: ..ezta / ez da? / beti(ko) legez (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Ezta-beti_legez.pdf
Aldaketak ortografian: -il-/-ill- eta h
Galdera:
Zergatik erabaki da hainbat aldaketa ortografian? Esaterako, -il-/-ill-, kontsonante
ondoko h letra eta abar.
Erantzuna:
Salbuespenak dira horiek, bide-aldaketarik markatzen ez dutenak. Lehen kasuan, -il-/ill- proposatzen da nazioarteko forma denean, eta, beraz, Iparraldean ere palatala
ahoskatzen dutenean: artilleria, gillotina... Bigarren kasuan, hitz gutxi batzuk onartuko
dira: Iparraldeko hitzak, h letrarik gabe erabat ulergaitz gertatzen direnak (ala/alha);
izan ere, kontsonante ondoko h letra onartzen ez bada, Iparraldekoek ez baitute hitz
horiek erabiltzeko aukerarik izango.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Atzizkiak / hitz elkartuak / hitz eratorriak
Galdera:
1. Euskaltzaindiaren 25.arauan, "Loturik idaztekoak diren hitz elkartuak" atalean, d)
puntuan aipatzen dira bigarren osagaia -dun, -gin, -gile, -zain, -zale... duten elkarteak;
eta e) puntuan, berriz, bigarren osagaia -aldi, -buru, -gizon, -(g)une... duten elkarteak.
Baina aipatutako -gin,-gile, -zain, -(g)une... horiek ez al dira atzizkiak? Atzizkiak baldin
badira, hitz eratorrien osagaiak izango dira, ez hitz elkartuenak. Horrela bada, nolatan
aztertzen dira hitz-elkarketari dagokion atalean? Zein da horren arrazoia? Nonbait
irakurri ere egin dut horietako batzuei erdi-atzizki izena ere ematen zaiela. Zergatik erdi
hori?
2. Bidenabar, nola idatzi behar dira Epelegain eta Arotzenea etxe-izenak: elkarturik ala
marratxoz loturik?
19
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
1. Egia da askotan atzizkitzat hartu direla d) puntuan ageri direnak eta, horrenbestez, ez
luketela agertu beharko hitz elkartuei buruzko arauan. Baina Hitz-Elkarketa/4 liburuan
egindako sailkapenean du oinarria erabaki horrek; izan ere, -gin, -gile eta abarrek badute
elkarte sintetikoen egitura (hau da, lehen osagaia objektu zuzentzat har daiteke).
Horrexegatik aztertu ziren horiek guztiak "Elkarte sintetikoak" atalean, Hitz-Elkarketa/3
liburuan. Bestetik, e) puntukoei dagokienez, euskal gramatikak begiratu baino ez dago
gramatikari batzuek hitz elkartuen artean aztertu dituztela ikusteko, eta beste batzuek,
berriz, atzizkien artean. Villasantek berak, Palabras vascas compuestas y derivadas
liburuan, behin baino gehiagotan esaten du "se emplea también como vocablo
independiente...", "empleado como sufijo o segundo elemento de composición..." eta
abar. Argi dago, beraz, horiek hitz elkartutzat zein eratorritzat har daitezkeela. Inguruko
hizkuntzetan ere badira horrelakoak (ikuspegi teorikotik aztertu nituen neure tesian, Hitz
elkartuak euskaraz liburuan argitaratutakoan).
2. Epelegain eta Arotzenea etxeen izen propioak diren neurrian, ez nuke inolako
zalantzarik izango elkarturik idazteko.
Data: 2001/05/04
Erantzulea: Miren Azkarate
azpiizenburu/azpizenburu (i + i)
Galdera:
Nola idatzi behar da "azpi + izenburu"? Izan ere, Euskaltzaindiaren Hitz elkartuen
osaera eta idazkera arauak zera dio: "lehen osagaia aurre-, azpi-, eta gain- duten izenelkarteak loturik idatzi behar dira".
Erantzuna:
Bai, Euskaltzaindiaren 25. arauak loturik idatzi behar direla dio, "azpiegitura",
"azpimarra" eta "azpimultzo" aipatuz adibidetzat.
Kontua da, ordea, "azpizenburu" ala "azpiizenburu" beharko lukeen. Euskaltzaindiak
erabaki beharreko kontua da hori, eta Hiztegi Batuan ez da horrelako kasurik ageri.
Beste aurrizki batekin badira, ordea, "i + i" saileko adibideak hiztegietan (ez Hiztegi
Batuan), eta horietan "ii" egiten da, eta ez "i"; adibidez, "antiinflamatorio",
"antiizoztaile" eta "antiinperialista".
Baina horiek datuak dira, Euskaltzaindiak ontzat ala txartzat eman beharrekoak.
Data: 20010925
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
El alfabeto occidental, ¿invento vasco?
Galdera:
En un foro de debate me he encontrado esta afirmación: "El alfabeto occidental es un
invento vasco, copiado por todas las naciones de esta parte del mundo, y además,
maltratado. En su origen, era un poco diferente del actual".
20
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
¿Hay algo de cierto en esa afirmación? (Quien lo dice no parece tener intención de
insultar o provocar, como suele ser habitual.)
Erantzuna:
Sería totalmente sorprendente que el alfabeto occidental fuera un invento vasco, habida
cuenta de que, hasta fechas relativamente recientes, el euskera ha sido, sobre todo,
idioma de transmisión oral.
Data: 2001/05/03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Eratorpena eta hitz elkarketa
Galdera:
Nola idatzi behar dira ondorengo hitzak?
Homogéneo
Aparato digestivo
Tornillo
Estanque
Centro
Químico
Científico
Detalle
Egipcio
Laboratorio
Disciplina
Dado
Prueba
Geratu/gelditu: badago alde garbirik?
Makal, itzel adjektiboak ezezkakoetan erabili behar dira beti edo ohiz?
Jarduera ala iharduera?
Erantzuna:
Zerrendako hitzak arau desberdinei dagozkien arren, galderan datozen bezalaxe
erantzun ditugu:
homogeneo (ikus Hiztegi Batua)
digestio(-)aparatu (ikus Hiztegi Batua)
torloju (ikus Hiztegi Batua)
urmael (ikus Hiztegi Batua)
zentro (ikus Hiztegi Batua eta maileguei buruzko erabakiak)
kimikari (ikus Hiztegi Batua)
zientzialari (ikus Hiztegi Batua) Izan ere, 49. arauan erabakitakoari jarraituz, -ia
bukaerako oinarrietan -a galdu gabe jokatuko da: ekonomialari, zientzialari,
historialari…
xehetasun (detaile edo detalle ez da onartu, oraingoz behintzat: ikus Hiztegi Batua)
egiptoar (herritarra), egiptoera (hizkuntza) (ikus Hiztegi Batua)
laborategi (ikus Hiztegi Batua)
diziplina (ikus Hiztegi Batua)
21
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
dado (ikus Hiztegi Batua)
froga (zerbait egia dela finkatzeko edo egiaztatzeko balio duena), proba besterik da
(inprenta-proba adibidez)
Geratu eta gelditu berdintsuak dira. Sarasolaren Euskal Hiztegian geratu sarreraren
definizio bakartzat gelditu ematen da.
Makal, "ahul" adierakoa ez dena, ezezko esaldietan edo harridurazkoetan erabiltzen da
(Makala da, bada, bera! edo Ez du errapea makala!).Baina itzel, ostera, baiezkoetan ere
oso normala da.
Jarduera da zuzena (ikus Hiztegi Batua).
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Erdaraz "x" idazten denean
Galdera:
Erdaraz "x" idazten denean, euskaraz nola idatzi behar da: extra ala estra?
Erantzuna:
Bokal artean, "x"; kontsonante aurrean "s". Beraz, estra. Gogoan izan, bestalde, erdal
extra- aurrizkia, askotan, "x + kanpoko" egituraz ordezka daitekeela; hala nola,
extrajudicial = judizioz kanpoko, estrajudizial.
Data: 1996
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Euskara batuaren sorrera
Galdera:
Non eta noiz gertatu zen, lehenengo aldiz eta ofizialki, euskera batuaren sorrera?
Erantzuna:
1968. urtean egin zen, Gipuzkoako Arantzazun, Euskaltzaindiaren VII. Biltzarra, eta
orduan hasi zen, lehenengo aldiz eta ofizialki, euskara batuaren bidea: hain zuzen ere,
idazteko arau gidari batzuk eman edo gomendatu zituenean Euskaltzaindiak (ikus
Euskera, XIII. alea, 1968).
Bide hura nola eta nora zihoan ikusteko, hamar urteko epea ezarri zion Euskaltzaindiak
bere buruari, eta hamar urteak bete zirenean, 1978an, Euskaltzaindiak, batasunaren
bilakaera aztertzeko, bere VIII. Biltzarra egin zuen Bergaran.
Jakitunago egoteko, irakur Euskaltzaindiaren Euskera aldizkaria, XXIV. alea, 1978
(bereziki 441.-477. or.).
Data: 2001/07/30
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Hitz elkartuak: gune
22
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Nola eratzen diren da gune hitza erabiliz sortzen diren elkarketak? Izan ere, Hiztegi
Batuko agerpen ia guztietan elkartuta agertzen da; baina salbuespenen bat agertzen da
(marratxoz lotuta). Hori dela eta, nola idatzi behar dira industria-gune eta horrelakoak?
Erantzuna:
Hitz elkartuen osaeraz eta idazkeraz emandako 25. arauan, Euskaltzaindiak adierazi
zuen bigarren osagaia gune dutenak elkarturik idaztekoak direla. Hala ere, hitzak
berriak direnean, oraindik guztiz lexikalizatu gabeak direnean, ez da harritzekoa izaten
marratxoa ikustea, hor aipatzen den industria-gune horren kasuan bezala. Izan ere,
horrelakoetan badirudi oraindik ere gune horren izen kategoria oso argi ikusten dela
(gaztelaniaz "zona industrial" izateak ere izango du eragina, noski). Nolanahi ere,
zerbitzugune elkarturik idazten den bezalaxe, uste izatekoa da azkenean industriagune
idaztera iritsiko garela.
Data: 2001/05/04
Erantzulea: Miren Azkarate
Hitz elkartuen erabilpen-eremua
Galdera:
Hiztegi-kontu batek kezkatzen gaitu aspaldian. Zein hobetsi behar dugu: arazo
ekonomikoa ala ekonomia-arazoa?; zergen aitorpena ala zerga-aitorpena?; foru-ogasuna
ala ogasun forala?
Erantzuna:
Arazo hori hiztegi-kontua baino zabalagoa da. Erantzuna aurkitzen hasteko, bi puntu
aipa litezke:
a) Kontua ez da "bata ALA bestea", baizik "noiz bata ETA noiz bestea".
b) Erantzun erabatekorik nekez izango du auzi horrek, baina argibideren bat edo beste
aurki liteke Euskaltzaindiaren arauetan:
b1) Ikus 25. arauan "Hitz elkartuen erabilpen-eremua" atala: "Baliabide indartsua da
hitz-elkarketa (...) Askotan eta egoki balia daitekeen hitz-elkarketak ere baditu, ordea,
bere mugak."
b2) Apustu zorrotzagoa egiten da 50. arauan: "Izenondoetan (...) ahal dela, maileguz
hartutako erdal izenondoen ordez, hobe euskal egituraren araberako ordainak
erabiltzea."
Ez dizkizut osorik idatzi arauetako testuak; baina eskueran dituzu, arauen karpetetan
nahiz Interneten.
Data: 2001/12/18
Erantzulea: Jose A. Aduriz, Hiztegi Batuko lantaldea
Hitz elkartuen osaera eta idazkera
Galdera:
23
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Oro har, konplikatuegia da 25. araua, eta errazteko modua eskatzen dugu. Baditugu,
halere, galdera konkretuak:
a) -ia letra-multzoez amaitutako hitzak lehen osagai direnean, bereziki laburrak
direnean (kopia, biblia, grafia...), -a galdu egiten da ala ez?
b) Soinu jole edo soinu-jole elkarketa agertzen da adibideetan; hiztegietan, ordea,
soinujole aukeratzen da, gehienetan. Guk denak bereiz idazten ditugu. Ongi ari al gara?
c) Parte hartu, eskua sartu eta horrelakoen nominalizazio eta eratorrietan nola jokatu?
Parte hartze ala partehartze, esku sartze ala eskusartze, parte hartzaile ala
partehartzaile…?
d) Izena+puska/pixka/apur/poxi/amini/mordo/pila/izpi/pare eta abar, nola idatzi?
Marratxoz? LEF batzordearen arabera, mugakizun bereziko menpekotasunezko hitzelkarteak dira, marratxoz zein bereiz idatz daitezkeenak. Marratxoa erabiltzea erabakiz
gero, lotsa-izpirik ez du idatzi behar genuke, edo jende-mordoa etorri zen, idi-parea,
etab. Baina ondoan bat hartzen dutenean, nolabaiteko "zenbatzaile zehaztugabe"-tzat jo
litezke, batzuk behintzak: pixka, poxi, amini, mordo, pila... (baina puska ez, adibidez).
Beraz, lasaitasun pixka bat behar dugu, gatz poxi batekin.
e) Marratxoa noiz erabili, letra larriz idatzitako hitz-elkarteetan. Hezkuntza Saila idaztea
gomendatzen da; baina, marratxoa erabiltzen dutenentzat, ez al da nahasgarri samarra,
letra larriak erabiltzerakoan izan ohi diren zalantzak kontuan hartuta? Hezkuntza-Saila
idaztea gaitzesten da?
Erantzuna:
25. araua dela eta:
a) Araua eman zenean, datuak ikusirik, askatasuna eman zen -ia amaierako bokalarekin
nola jokatu. Hala ere, Euskaltzaindiak Autonomia Erkidego erabakitzean, bide bat
markatu nahi izan du.
b) Berez, hitz elkartu mota horri buruzko arauak, elkarte sintetikoei buruzkoak, dioena
da horrelakoak bereiz nahiz marratxoarekin idatz daitezkeela. Beraz, zuzen ari zarete.
c) Marratxoz nahiz loturik, Hitz-elkarketa/4 liburuan ageri denez.
d) Erabat ados.
e) Letra larriz idazten diren hitz elkartuetan, LEF batzordeak ez zuen hain beharrezko
ikusten marratxoa. Horixe adierazi nahi izan zuen gomendio horren bidez. Berez, ez da
gaitzesten marratxoa erabiltzea; hori ez baita araua, gomendioa baino.
Data: 1996
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Kontsonante-multzoen idazkera
Galdera:
24
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Nola idatzi behar dugu postposisio ala posposizio, substantzia ala sustantzia? Eta -bszmultzoa dutenak? Abszesu eta abszisio hitz teknikoak, adibidez.
Erantzuna:
Hitz mailegatuek jatorriz hiru kontsonantezko multzoa dutenean bere baitan, euskarak
ere hiru kontsonanteak gordeko ditu: institutu, konstituzio… Ez, ordea, euskara idatzian
aspaldidanik erabili diren hitzek hizkera arrunteko esanahia dutenean: sustantzia…
Hala dio Euskaltzaindiaren erabakiak. Ez dirudi gaur idazleek darabilten substantzia
izenak esanahi "arrunta" duenik; beraz, ondo dago substantzia. Bestalde, hitz teknikoak
diren neurrian, ez dago abszesu edo abszisio erabili ezinik.
Data: 1996
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Latinezko esapideak: deklinabidea eta ortotipografia
Galdera:
Latineko esapideak deklina al daitezke euskaraz? Eta deklinatzekotan, zein da idazkera
zuzena: komatxoak, marratxoa...? Adibidez:
- Lantegi gehienetan "curriculum vitae" eskatzen dute.
- Almeriaraino joan ondoren, senideei "vis a vis"-a galarazi diete.
- "Modus vivendi" eskasa dago hor.
- Egiteko modu "sui generis" bat erabiltzen du Mikelek.
- Gutunaren azken aldean "nota bene" bat ezarri zidan.
Erantzuna:
Bai, latinezko esapideak deklina daitezke euskaraz, jakina; baina Euskaltzaindiak ez du
ezer erabaki horrelakoen ortotipografiari buruz. Beraz, aukeran daukazu marratxoa
erabiltzea edo kakotxak; nahiz eta egokiagoa izan, agian, letraketra etzana erabiltzea.
Besterik da latinezko esapideak erabiltzea komeni den ala ez: hori estilo-arazoa da,
norberak (edo enpresako estilo-liburuak) erabaki beharreko auzia. Bistan da, hala ere,
euskarazko testuetan arazo ugari sortzen duela erdarazko esapideak deklinatu beharrak;
beraz, zenbat eta gutxiago txertatu, hobe. Gainera, ez dira beharrezkoak izaten
gehienetan; eta, beharrezko direnean, deklinazio-atzizkirik gabe erabiltzea komeni da.
Zuk aipatutako adibideak, esate baterako, honela emango nituzke nik:
- Lantegi gehienetan, curriculum vitae eskatzen dute.
- Almeriaraino joan ondoren, senideei elkar ikustea (edo aurrez aurre egotea) galarazi
diete.
- Bizimodu eskasa daukate hor.
- Gauzak egiteko modu berezia dauka Mikelek.
- Gutunaren azken aldean ohar bat ezarri zidan.
Data: 2001/04/24
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Leku-izenak nola idatzi
25
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Gure herriko kaleko pasabide bati Arritarte esaten dio jendeak. Udalak plaka bat jarri
nahi du bertan, pasabidearen izena adieraziz; baina zalantza sortu zaigu izen hori nola
idatzi erabakitzeko orduan. Herrian badugu Arriarte izeneko baserri bat, baina pasabide
horren berri idatzirik ez dugu inon aurkitu. Hortaz, nola idatzi behar dugu: Harri tarte,
Harri-tarte, Harriarte edo Arriarte pasabidea?
Erantzuna:
Batetik, Euskaltzaindiak esana dauka H letraz eta palatalizazioaz hartutako erabakiak ez
direla erabili behar Onomastikan (horregatik Iruñea eta ez Iruinea, adibidez). Bestetik,
Euskaltzaindiak berak 2000. urtean argitara emandako Toponimia txikia normalizatzeko
irizpideen arabera, idatzizko lekukoei eman behar zaie lehentasuna (zaharregiak ez
badira, behintzat). Arau horiek kontuan harturik, Arriarte pasabidea idatzi behar da.
Data: 2001/04/02
Erantzulea: Mikel Gorrotxategi, Onomastika batzordeko idazk.
Letra larriak hitz konposatuetan
Galdera:
Hitz konposatuetan zilegi al da letra larriak bietan erabiltzea: Neba-Arrebak etorri dira?
Espainiako Errege-Erreginak etorri dira?
Erantzuna:
Letra larriak bietan erabiltzeko, bi osagaiek izan behar dute izen bereziak, eta zaila da
horrelako adibideak aurkitzea. Azken urteetan maiz samar ikusten ditugunak
Vitoria/Gasteiz bezalakoak dira, eta horietan biak idazten dira letra larriz. Euskal
literaturan badira Axular-Etxepareak edo Sakana-Burundak bezalako adibideak ere.
Galderan aipatzen diren kasuetan, puntu baten ondoren Anai-arrebak idatziko genuke,
hau da, lehen izena bakarrik letra larriz. Bigarren kasuan, Errege eta Erregina idatziko
genuke Euskaltzaindiaren gomendioaren arabera; beraz, Errege-Erreginak.
Data: 1998
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Maileguak: "-itis" bukaeradun hitzak eta beste
Galdera:
Nola erabili behar dira euskaraz grekozko "-itis, -osis" eta antzeko amaierak dituzten
hitzak?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak honako hauek dakartza, besteak beste: "tetanos;
flebitis, konjuntibitis; osmosi, psikosi; analisi, krisi..."
Bestalde, Maileguzko hitz berriei buruzko Euskaltzaindiaren erabakiak argitalpenak
(ikus 33. or.) laburpen hauxe dakar:
26
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
"Grekoz S bukaera dutenek letra hori galdu egiten dute, salbu -ITIS bukaeradunak eta
silaba bakarrekoak edo bikoak direnak."
Data: 2001/11/14
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Maileguen zahar-berria: -sz-, g eta j
Galdera:
Noiz esan daiteke mailegu bat zaharra dela (edo berria)? Nola jakin noiz den -szmultzoa ala -z- soila? Edo noiz gorde j eta noiz egokitu mailegua g forman? Noiz du
mailegu batek erabakigarria izateko adinako tradizioa?
Erantzuna:
Zaila da muga argia markatzea mailegu zaharren eta berrien artean. Zaharra, oro har,
euskarak aspalditik bereganatua duena da, literaturan dokumentatua duguna eta abar.
Bi txistukariz osatutako kontsonante-multzoaz, -sz- edo g/j kontuez, lehendik ere
emanak dira arau orokorrak (ikus Maileguzko hitz berriei buruz Euskaltzaindiaren
erabakiak). Horrez gainera, Hiztegi Batuan begira daiteke mailegu jakin bat nola idatzi
behar den. Hor ikus daiteke mailegu berriak g letraz idaztekoak direla, oro har.
Bestalde, maileguak nola ahoskatu behar diren ere adierazia du Euskaltzaindiak (ikus
Euskara Batuaren Ahoskera Zaindua izeneko 87. araua).
Data: 2000
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Ordena, hitz elkarketan
Galdera:
Tabako paketea / pakete tabakoa eta antzekoetan, zein da ordena zuzena?
Erantzuna:
Zer esan nahi den: paketeaz ari bagara, tabako paketea behar du, poxpolo kaxa
bezalakoxe egitura duen hitz elkartua. Baina tabako kantitateaz ari bagara, pakete
tabakoa nahiz pakete bat tabako (edo bi pakete tabako, etab.) esan beharko dugu.
Adibidez: hiru pakete tabako erosten ditut astero, baina hiru tabako pakete eskatu dizkit
alabak eskulan bat egiteko.
(ikus Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna, 93.-94. or.).
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Ordinalen eta banatzaileen idazkera
27
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
a) 18. arauak dioenez, ordinaletako garren ahoskatzeko, puntua jar daiteke. Baina
lehenengo laburtzeko modua zein da: 1. nahiz eta garren ahoskatu ez?
b) Zergatik batgarren eta ez bostgarren. Beharbada, stg kontsonante multzoagatik ote?
c) Bestalde, garren horren ordezko puntua beti jarri behar al da? 2 eta 3. atalean edo 2.
eta 3. atalean?
Erantzuna:
a) Bai, noski.
b) Bai, arauan bertan esaten den bezala, "batasunean kontsonante multzoak murrizteko
hartu den erabateko jokabidea (hiztegi eta ez hitztegi) kontuan harturik, badirudi forma
bakuna dela gomendatzekoa".
c) Puntua behar du, bai. Beraz, 2. eta 3. atalean nahiz 2. eta 3. ataletan.
Data: 1996
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Puntuazio ortografikoa: "koma"ren erabilera
Galdera:
Zer dauka arautua Euskaltzaindiak komaren erabileraz, edota non aurki dezaket gai
horri buruzko argibiderik?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer erabaki puntuazioari buruz, ez bada alor jakinen bati
buruzko gomendio-saila (adibidez, hitz elkartuen idazkeraz). Beraz, ez dago ezer
arauturik komaren erabileraz ere.
Puntuazioarena-eta begiratzeko, bibliotekan-edo eskura dezakezu, besteak beste, honako
liburu hau:
ZUBIMENDI, Joxe Ramon; ESNAL, Pello: Idazkera-liburua, Eusko Jaurlaritzaren
Argitalpen Zerbitzu Nagusia, Gasteiz, 1993.
Data: 2001/07/13
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Zenbakietako eta
Galdera:
Zilegi al dira Mila bostehun lagun hil dira, Bost laurogeiko jauzia egin du nahiz
Errealak bi bat irabazi dio Athletic-i eta gisakoak ala, uste dudanez, horietan guztietan
eta juntagailua erabili behar da?
Erantzuna:
Hobestekoak dira honako egiturak hauek:
Mila eta bostehun lagun hil dira.
28
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Bost eta laurogeiko jauzia egin du.
Errealak bi eta bat irabazi dio Athletic-i.
Kasu horietan euskaraz juntagailua erabili izan da literatur tradizioan; gainera, lehen
adibidearen kasuan, 1994an argitaratutako 7. arauak dioen bezala, mila berrehun eta bat
da euskara batuan hobesteko egitura.
Data: 1999/11/15
Erantzulea: Gramatika batzordea
Aditzaren ingurukoak (Lexikoa)
"iritzi" + "-eLA"
Galdera:
Zein da zuzena: "Gaixotasunaren diagnostikoa garaiz egitea komenigarria dela irizten
diote" ala "Gaixotasunaren diagnostikoaRI garaiz egitea komenigarria dela irizten
diote"?
Erantzuna:
Lehenbizikoa bakarrik da zuzena. Dirudienez, "-eLA" konpletiboarekin duzu zalantza.
Ez dago arazorik "iritzi" aditzarekin "– eLA" menderagailua erabiltzeko. Badira era
horretako egituren testigantzak literaturan, eta ugari samar gainera: "Etxe ona eta andre
obea izango dituala deritzot" (Garoa), "Neritzan neretzat bakarrik itz egiten zenduala"
(Agirre Asteasukoa) eta abar.
Datiboko marka ere eska dezake aditz horrek. Hala ere, ematen duzun bigarren
perpausa, datiboduna, okerra da; izan ere, datiboaren markak "-t(z)ea"dun perpaus
konpletiboan joan behar du eta ez perpaus horretako osagai baten gainean; eta horrez
gain, "-eLA"dun perpausik ez du behar. Beraz:
OKERRA: "*Gaixotasunaren diagnostikoaRI garaiz egitea komenigarria dela irizten
diote."
ZUZENA: "Gaixotasunaren diagnostikoa garaiz egiteaRI komenigarria irizten diote."
Data: 20010912
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
ahala, ahalean: irabazi ahala, irabazi ahalean
Galdera:
Gauza bera al dira ahala eta ahalean? Adibidez, irabazi ahala eta irabazi ahalean.
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan (ikus 13. or.), hauxe da,
besteak beste, ahala sarreran datorrena:
- ahala 1 adlag. (Aditz baten era burutuaren eskuinean). Bezain laster, -en neurrian.
Iritsi ahala eseri dira. Platerak atera ahala husten ziren.
Horren arabera, ahala hobetsi da batasunerako, esanahi bikoitz horrekin. Lehen, ordea,
gipuzkeraz behintzat, herriak bereizten zituen ahala (ZENBAT, -en neurrian) eta
29
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
ahalean (NOIZ, bezain laster). Adibidez:
- Irabazi ahala gastatzen zuen dirua. (ZENBAT: irabazten zuen guztia)
- Irabazi ahalean gastatzen zuen dirua. (NOIZ: irabazi bezain laster)
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako 'ahal' sarrera.
Data: 20131104
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
aldi oro, aldiro, -en aldiro: naizen aldiro, naizenero
Galdera:
Zuzena al da Tolosara itzultzen naizenero gertatzen zait hori esatea? Zuzena da
NAIZENERO hori?
Erantzuna:
Baiezkoan nago. Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VI,
Mendeko perpausak 2, liburukian, ´´Denborazko Perpausak, 2.1.2. Aldiberekotasun
errepikatua´´ atalaren amaieran (ikus 90. or.) dator honako hau: ´´Bestalde, -eN
ALDIRO ere aipa daiteke´´.
Horregatik, naizenero = naizen aldiro iruditzen zaidalako daukat zuzentzat Tolosara
itzultzen naizenero gertatzen zait hori esaldia = Tolosara itzultzen naizen aldiro
gertatzen zait hori.
Data: 20130924
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Determinatzaile zehaztugabeak: *beste egunean, lehengoan, lehengo
egunean
Galdera:
Zuzena al Beste egunean ez zinen etorri esatea?
Erantzuna:
Ez. Okerra da erabilera hori (erdarakada da), eta beste hauek dira zuzenak:
- Lehengoan, ez zinen etorri.
- Lehengo egunean, ez zinen etorri.
- Aurrekoan, ez zinen etorri.
- Aurreko egunean, ez zinen etorri.
- Joan den egunean, ez zinen etorri.
- Joan zen egunean, ez zinen etorri.
- Orain hurrena, ez zinen etorri.
- Orain hurrengoan, ez zinen etorri.
Data: 20090310
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
eragin, arazi
30
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zein forma hartzen dute eragin eta arazi aditzek: NOR-NORK edo NOR-NORINORK? Noiz bata eta noiz bestea? Arau bera erabiltzen da bientzako?
Erantzuna:
1. Orokorrean, oinarriko aditza da erakoa denean, -arazi eranstean du erregimena
hartzen du (Isildu da Mikel / Norbaitek isilarazi du Mikel); eta du erakoa denean, -arazi
eranstean dio erregimena hartzen du (Egia esan du Mikelek / Norbaitek egia esanarazi
dio Mikeli).
Xehetasun gehiago jakiteko, irakur Euskaltzaindiaren 43. araua, Arazi aditzaren
erregimena izenekoa. Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako arazi
sarrerak.
Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
2. Gauzak ez daude garbi eragin aditz arazlearen kasuan, eta aztertzeko dagoela esango
nuke nik. Ez dirudi berdin jokatzen duenik mendebaldeko tradizioko eragin aditz
arazleak.
Orotariko Euskal Hiztegira baldin bagoaz (VI. liburukia, 736. or., eragin sarrera),
honako adibide hauek ikusten ditugu, -araziren jokamoldeaz beste dutenak:
a) Aditz iragangaitzekin ere, NOR-NORI-NORK (dio) erako aditza duten hauek:
- Zek etorri eragin deutsu nigana? Añibarro.
- Bere naigabea aztu eragiten zion. Arrue.
b) Bestalde, du erako aditz iragankorra ez du, kasu honetan, dio aditz bilakatzen:
- Lege edo pena bat ifiñi ta gorde eragiten badezu. Kardaberaz.
Ondorioak ateratzeko, hobeto aztertu beharreko aditza da eragin hau.
Data: 20131125
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
Euskal aditz-sistema / formas verbales en castellano
Galdera:
Euskara-Gaztelania-Euskara: aditzen baliokidetasun taularik edo eskemarik ba al da,
adibidez, erdarazko pluscuamperfecto subjuntivo euskaraz nola adierazi jakiteko?
Erantzuna:
Nik dakidala, ez dago halako korrespondentziak dituen gramatikarik. Hizkuntza
bakoitzak bere erara antolatzen du aditz-sistema, eta, testuinguruen arabera,
askotarikoak izan daitezke hizkuntza bateko aditz-forma baten ordainak beste hizkuntza
batean. Oso zaila da, edo ezinezkoa, hizkuntza biren aditz-sistemen korrespondentzia
automatikoak egitea (bereziki, gaztelaniaren eta euskararen artean dagoen aldea ikusita;
oso desberdinak baitira biak).
Data: 20120223
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
ezagutu: poza ezagutu?
31
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
EZ DU BERRIRO POZIK EZAGUTUKO.
Badakigu HERRIAK GARAPEN HANDIA EZAGUTU ZUEN modukoak ez direla
egokiak (zuzenak), eta hor EZAGUTUren ordez, IZAN behar lukeela; beraz, uste
izatekoa da goian aipaturikoa ere ez dela, gutxienez, egokia, euskaraz. Zuzen gabiltza?
Erantzuna:
Bai. Izan ere, ezagutu aditza, erabilera horretan behin besterik ez dugu aurkitu: Berria
egunkarian, Igor Elortzaren 2009ko bertso batean (beraz, atzo goizean). Hortik kanpo,
ez da adibiderik bat ere kausitzen ez Orotariko Euskal Hiztegian, ez Ereduzko Prosan,
ez corpusetan.
Beraz, azken orduko erdarakada izateko itxura osoa dauka, segur asko erdarazko
conocer aditzaren balio guztiak, automatikoki, euskal hitzari ere alegeraki eransteagatik.
Gogoan izan euskaraz ezagutu aditzak erdarazko conocer=(re)conocer-ekin daukala
kidetasun semantikoa, eta ez conocer=saber-ekin. Hori dela eta, euskaraz hizkuntzak
jakin dakizkigu, eta ez ezagutzen. Horrexegatik, itzulpen kaxkarra da erdarazko
conocimiento de lenguas euskaraz hizkuntzen ezaguera moduan itzultzea (hobe
hizkuntzen jakite-maila, adibidez), ez baita esaten zenbat hizkuntza ezagutzen dituzu?,
baizik zenbat hizkuntza dakizkizu?
Beraz, hobe da, dudazko gainerako kasuetan bezala, zalantzarik gabeko formetara
jotzea, hots, klasiko eta ohikoagoetara, eta, kasu honetan EZ DU BERRIRO POZIK
IZANGO hobetsi.
Data: 20140220
Erantzulea: Xabier Kintana
ezin: ezin zen, ezin zitekeen
Galdera:
- Mundua lehen pentsa ezin zitekeen egoerara iritsi da.
- Mundua lehen pentsa ezin zen egoerara iritsi da.
Bi perpaus horiek zuzenak dira? Zein da bien arteko desberdintasuna, baldin eta pentsa
ezin zitekeen eta pentsa ezin zen aditzek esanahi desberdina badute?
Erantzuna:
Balioz, gauza bera dira bi formak, ezin zitekeen eta ezin zen, eta esanahiaren aldetik ere
ez da bereizketarik. Hori bai, zure galderako bigarren esaldia ez da zuzena; izan ere,
adizki horietako bakoitzak aditz nagusiari eskatzen dion forma ez baita bera (ezin
zitekeen pentsa / ezin zen pentsaTU):
-* Mundua lehen pentsa ezin zen egoerara iritsi da. (Okerra)
- Mundua lehen pentsaTU ezin zen egoerara iritsi da. (Zuzena)
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako ezin sarrerak.
Data: 20131104
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
galdetu: -en galde etorri, -en galdea egin, -en galdez ibili, -en galdezka ari
32
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zuzena al da Ikerrengatik galdetzeko esan didate esatea, adibidez, Iker zein den edo non
dabilen jakin nahi dudala adierazteko?
Erantzuna:
Ez. Hauek dira erabilera zuzen-egokiak galdetu aditzaren adiera horretan: Ikerren galde
nator, Ikerren galdea egiteko esan didate, Ikerren galdez nabil, Ikerren galdezka ari
naiz... Beraz, -en atzizkia hartu duen izen sintagma mugatu bati dagokio erabilera hori.
Beste esanahi bat du, oso desberdina, Ikerrengatik galdetu egiturak: adibidez,
Ikerrengatik galdetu dut trenen ordutegia; nik ez nuen jakin beharrik, baina hark
Pariseko trena hartu behar du igandean.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 2012koaren
288. or.), hauek dira, besteak beste, galdez, galdezka sarreretan datozen adibideak: bere
anaia txikiaren galdez, aitaren galdez, zure galdez; Jesusen galdezka, zure galdezka...
Data: 20150611
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
itxaron apur bat, itxaron apur batean
Galdera:
Zein da forma zuzena, itxaron apur bat edo itxaron apur batean?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan
(ikus 43. or.), hauxe da, besteak beste, apur sarreran datorrena:
- apur bat Pixka bat. Itxaron ezazu apur bat.
- apur batean (Denbora adieraziz). Itxaron ezazu apur batean.
Data: 20141201
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
maite gaituzten/gaituztelako seinale
Galdera:
Zuzena al da maite gaituztela seinale esaldia?
Erantzuna:
Ez da zuzena, ez. Euskaltzaindiaren 116. arauak erakusten duenez, maite gaituzten
seinale / maite gaituztelako seinale dira egitura zuzenak.
´´Literatur tradizioaren lekukotasuna ikusita, hau da Euskaltzaindiaren erabakia izenak
gobernatzen dituen perpaus osagarri jokatuetan erabili beharreko atzizkiez:
Aitzakia, albiste, berri, damu, esperantza, froga, hitz, iritzi, irudipen, itxaropen, itxura,
kezka, konfiantza, kontu, marka, promesa, seinale, sentimendu, susmo, uste, zantzu,
zurrumurru... eta horrelako izenek gobernatzen dituzten perpaus osagarrietan – eLAKO
eta – eN atzizkiak erabiliko dira euskara batuan:
- Maite gaituztelako seinale da egin diguten harrera beroa.
- Maite gaituzten seinale da egin diguten harrera beroa.
33
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Baina euskara batuan ez da egoki perpaus osagarriotan – eLAREN, – eNEKO edo
– eNAREN atzizkiak erabiltzea, ez baitute literatur tradizioan aski den adinako
lekukotasunik. Beraz, gisa honetako perpausek ez dute lekurik euskara batuan:
- *Maite gaituztenaren seinale da egin diguten harrera beroa´´.
Data: 20121008
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
mozorrotu
Galdera:
Nola esan behar da: indio mozorrotu ala indioz mozorrotu?
Galdera zein litzateke Nola mozorrotu zara? ala Zer mozorrotu zara?
Erantzuna:
Galdera egokia Nola mozorrotu zara? litzateke.
Bestalde, -z mozorrotu (indioz mozorrotu) ala mozorrotu (indio mozorrotu) egituretako
zein erabili den (erabili bada) jakiteko Orotariko Euskal Hiztegiko datuak ikusita, gaur
egunera arte, ez da aurkitu -z mozorrotu egituraren lekukotasunik batere euskarazko
tradizio idatzian, eta horregatik hobetsi zuen Gramatika batzordeak -0 mozorrotu egitura
1997an.
Gramatika batzordearen ustez, -z mozorrotu bezalakoak berri samarrak dira, eta
euskarak horren ordez beste egitura batzuk erabili izan ditu: hala nola, indio jantzita,
indio jantzian, indio mozorroan, indio arropetan (iparraldean) eta abar. Mozorrotu
aditza erabili izan da literaturan, baina bakarrik agertzen da gehienetan: mozorrotuta
joan zen kalera.
Egia da gaur eguneko erabileran asko ugaldu dela -z mozorrotu egitura; Ereduzko Prosa
Gaur corpuseko datuetara baldin bagatoz, nabarmena da ugaltze hori. Euskaltzaindiaren
Hiztegia osatzeko, lehenagoko tradizioko datuak (OEH) eta gaur egungoak (EPG)
erabili dira, eta, horregatik, indioz mozorrotu egitura ere ontzat eman da 2012an.
Data: 20121015
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
pentsatu: bere buruan pentsatu, bere buruagan pentsatu
Galdera:
Zein da zuzena: bere buruan pentsatu ala bere buruagan pentsatu?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira; izan ere, -GAN edo BAITA- formarik gabekoa ere maiz agertzen da
euskal literaturan (ikus Orotariko Euskal Hiztegia, V, 672. or.): nork bere buruan
pensatzen zuelarik, bere burura erakarriko duela kaltea... / gaixoa bere buruagan
pentsatzen, bere buruaganako amodioa, bere buruagan fidatua aurkitu...
Data: 20120705
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
34
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
samar/samarra/samartua/samartuta
Galdera:
Zuzenak al dira ondorengo esaldiak Pixka bat handituta dauka besoa adierazteko?
a. Handitu samar dauka besoa.
b. Handitu samartuta dauka besoa.
c. Handitu samartua dauka besoa.
d. Handitu samarra dauka besoa.
Erantzuna:
Denak zuzenak dira, lehenbizikoa (a) izan ezik. Alboan erantsi dut beste adibide zuzen
bana:
a. Handitu *samar dauka besoa. / Etxe handi samar batean bizi zen.
b. Handitu samartuta dauka besoa. / Nahastu samartuta etorri zen.
c. Handitu samartua dauka besoa. / Egin samartuak ditu lanak.
d. Handitu samarra dauka besoa. / Aurreratu samarra du bere lana.
Data: 20121203
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
sartu: etxean sartu, etxera sartu
Galdera:
Zuzenak al dira etxeAN sartu, etxeRA sartu egiturak? Biak zuzenak?
Erantzuna:
Bai, galderako bi egitura horiek zuzenak dira, eta euskalki guztietan erabili izan dira
(ikus Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegia, OEH, XIV. lib. 583. or.); batez ere,
-(e)an sartu egitura. Hona OEHtik hartutako adibide zenbait: inoren gauzetan ez sartu;
gipuzkoarrok sartu dira Gazteluko etxean; begira zelan zabiltzan, non sartzen zarean;
oilar-hotsa belarrian sartu zitzaion; korajia sartzen da horren biotzian; ohera sartu
nadin; zerura sartuteko modu edo erarik ez dakigulako...
Hona, gainera, Sagardoaren grazia izeneko bertsoen hasierakoa:
Goizean SARTU TABERNAN eta / ateratzen naiz azkena...
Baina, adibidez, Uztapide bertsolariak TABERNARA SARTU ere kantatu zuen.
Data: 20090514
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Zenbat balio du? Zenbatean dago?
Galdera:
Zein da zuzena?
Zenbat balio du kilo batek mahats / kilo bat mahatsek?
Kilo batek mahats / kilo bat mahatsek bi euro balio du.
Erantzuna:
Hauek dira galde-erantzuteko ohiko egitura zuzenak:
35
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
- Zenbat balio du kilo bat mahatsek? Zenbat euroan dago mahatsa? Zenbatean dago
mahatsa?
- Kilo bat mahatsek bi euro balio du. Kilo batek bi euro balio du. Mahatsa bi euroan
dago. Kiloa bi euroan dago. Bi euroan dago kiloa. Bi euroan dago mahatsa.
Data: 20120417
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Zenbatzaile zehaztugabeak: franko, franko aldiz, frankotan
Galdera:
Zuzena al da franko esan du esatea askotan esan du esan ordez?
Erantzuna:
Ez. Izan ere, franko aldiz esan du edo frankotan esan du esan behar da askotan esan du
adierazteko.
Zenbatzaile zehaztugabea da franko, eta lau erabilera hauek erakusten ditu izenen
ondoan, Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU-I) liburukiak
150. orrialdean dakarrenez: lana franko, lan franko, lanik franko, franko lan (asko lan
bezala, ekialdean).
Horrez gainera, ikus Euskaltzaindiaren Hiztegia eta JAGONETeko datu-base honetako
“ nahiko” sarrera.
Data: 20060330
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Zenbatzaile zehaztugabeak: makina bat, *makina
Galdera:
Zuzena al da Makina aldiz entzun diot kontu hori esaldia?
Erantzuna:
Ez. Izan ere, makina hitzak asko esan nahi duenean, makina bat erabili behar da
zenbatzaile zehaztugabe gisa (ikus Hiztegi Batua).
- Makina bat aldiz entzun diot kontu hori.
- Makina bat bider hartu izan dut hango haize ederra!
- Makina bat markes bada bazterretan.
- Makina bat mediku eta botika ibili zen gure etxean.
- Makina bat orrialde idatzi du.
Data: 20100223
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
zertan ibili/jolastu: pilotan, dendaketan, zezenketan, harrapaketan...
Galdera:
Arestian, piratetara jolastu irakurri dut. Zuzena al da zertara jolastu egitura hori?
36
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Euskaltzaindiak besterik arautu artean, tradizioak agintzen du horretan ere, eta tradizioa,
nik dakidala, ZERTAN ibili/jolastu erabiltzearen aldekoa da, argi eta garbi. Beraz,
pilotan ibili, pirataketan jolastu eta gisakoak erabiltzea da egokiena, nire ustez:
amaketan, dendaketan, zezenketan, harrapaketan, kaniketan... ibili/jolastu.
Data: 20120702
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
zuzendu
Galdera:
Zuzena al da haurdunei zuzendutako ikastaroa esaldian zuzendu aditza erabiltzea?
Erantzuna:
Bai, zuzena da erabilera hori. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako
liburuan (ikus 863. or.), hauxe da, besteak beste, zuzendu sarreran datorrena:
- zuzendu 4 du aditza. Zerbait beste zerbaitetara edo norbaitengana bideratu. Hona
orain gure galdera, irakurle guztiei zuzendua.
Koldo Mitxelena zenari hartuak dira ondorengo adibide hauek ere:
- Bada Tovar jaunaren erantzun bat; Corominas jaunari zuzendua dago.
- Zein euskal sukaldetan entzun da sekula Eñaut zaharrak emazteari zuzentzen dion
bezalako predikurik?
Data: 20141211
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ahal izan
Galdera:
Oso esparru zabala duen aditza da, era ezberdinetan erabiltzen duguna, gainera. Guk
forma arruntenak eta erabilienak zein diren jakin nahi dugu eta nork, norekin, noiz,
zertarako eta abar kontuan hartuz egokitasunez erabiltzen irakatsi ere bai. Esate
baterako, mendebaldean bultzatu behar ote dugu etortzen ahal zara forma?
Erantzuna:
Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna liburuak dakarrena (420.-423. or.)
gomendatuko nuke:
Ahal desirazkoa ("ez ahal da oinez etorriko!") / ahal ahalezkoa ("ez da oinez etortzen
ahalko").
Ahalezko balioan, aditz laguntzaile guztiekin ager daiteke, beti ere aditz nagusiaren
erregimenaren arabera: joaten ahal da, egiten ahal dugu, joan ahal naiteke, egin ahal
dezake...
Eta ez dirudi, -kedun formetan, ahal erabiltzeak esanahia aldatzen duenik ("egin ahal
dezake", "egin dezake").
Aspektuari dagokionez, aspektu burutua izan edo ukan partizipioen bidez adierazten da,
aditz nagusia gehienetan partizipioa izanik (euskalki batzuetan aditz izena ere bai): aski
37
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
goiz etorri ahal izan da, liburuak erosi ahal izan ditu, horri esker ikasten ahal izan dut
munduaren berri...
Aspektu burutugabea, ahalek berak bakarrik adierazten du, aditz nagusia, euskalkien
arabera, partizipioa edo aditz izena izanik: etorri ahal naiz, etortzen ahal naiz...
Geroaldia markatzeko, ostera, forma bat baino gehiago aurki daiteke; badirudi
erabilienak, geroaldiaren marka ahali zuzenean erantsi, eta aditz nagusia -tu edo -t(z)en
formak daramatenak direla: ikusi ahalko dugu, ikusten ahalko dugu... Nahiz
geroaldiaren marka izan aditzari ere lot dakiokeen: ikusi ahal izango dugu.
Euskaltzaindiak ez du azterketa berezirik egin, ez araurik eman. Dena den, Gramatika
batzordea ari da aditz "modal" hauen erabileraz arau-proposamena prestatzen, bai
baitirudi gramatiketako forma horien artean, ez dutela guztiek pisu bera izan eta puntu
batzuek (aditz nagusiaren aspektuari dagozkionak, edo geroaldiko forma nagusiak zein
diren) hobeto aztertu beharrekoak direla.
Bestalde, ez dago bereziki bultzatu beharrik etortzen ahal zara; aski da jakitea/irakastea
egitura hori zuzena dela euskaraz, erabil daitekeela eta, batez ere, Ekialdeko
euskalkietakoa dela.
Data: 1999
Erantzulea: EGLkoaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
ahal eta ezin
Galdera:
Erabilera zuzena zein da? Etortzen ahal naiz, etorri ahal naiz, etorri ahal
liteke…Bestalde, jokatu ahal dut = jokatzen ahal dut. Horrako ahal biak ontzat ematen
ote dira?
Joan ahal nahiz - ez dut joaten ahal, ezin dut joan / ezin eraman dezaket
Ezin naiz joan / ezin dut joan? Horrako ezin horrek beti laguntzaile trantsitiboa eskatzen
al du?
Ba ote dago ñabardurarik egin dezake eta egin/egiten ahal duren artean? Edo berdinberdin erabil ditzakegu?
Erantzuna:
Ezinek eta ahalek ez dute laguntzailea aldatzen: ezin naiz etorri; ez naiz joaten ahal.
Gainerako galderak aztertuko ditugu.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
behar izan
Galdera:
Etorri behar izan zer da: naiz ala dut?
Erantzuna:
113. arauak dio behar izan horrek du saileko aditz laguntzailea hartuko duela, salbu
38
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
bertan aipatzen diren kasuetan. Beraz, etorri/joan behar dut da batasunerako forma
zuzena.
Data: 2001
Erantzulea: Araua
behar izango / beharko, ezin izango / ezingo eta gisakoak
Galdera:
Zuzenak al dira behar izango / beharko; balio izango / balioko; bizi izango / biziko; ezin
izango / ezingo; ahal izango / ahalko; nahi izango / nahiko forma horiek denak?
Erantzuna:
Bai, horiek denak dira zuzenak, Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak,
EGLU, II liburukian aipatzen denez. Liburuki horretan esaten da perifrasiaren osakide
diren izan edo ukan aditzek hartzen dutela aspektu-marka; nahiz eta askotan, aditz
horiek isildu ondoren, nahi eta gura izenek (447. or.), beharek (453 or.) eta ahalek
(459. or.) hartzen duten -ko marka hori.
Balio izan, bizi izan eta ezin izan aditzekin ere gertatzen da izanen elipsi hori. Hala
erakusten dute behintzat Orotariko Euskal Hiztegiko literatura corpuseko adibide
ugariek (balioko formak, 83 agerraldi; biziko formak, 567; ezingo formak, 103...).
Oro har, gainera, zuk emandako aditz horietan ugariagoak dira izan aditza eliditutako
formak (beharko, balioko, biziko eta abar), besteak baino (behar izango, balio izango
eta abar baino).
Data: 2001/04/19
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
deitu
Galdera:
Ez dugu oso garbi ikusten zergatik onartzen den deitu didate, deitu naute-ren ordez.
Erantzuna:
39. arauan, Iparraldeko eta Hegoaldeko tradizioak kontuan harturik, biak onartzen dira;
beraz, ez da deitu naute baztertzen.
Data: 1998
Erantzulea: Araua
du eta da
Galdera:
39
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Inpertsonalaren erabilera orain arteko ohituren kontrakoa: esaten da, ikusten da…
Irauli, bestalde, hiztegietan du agertzen da; baina Txalupa irauli egin zen.
Erantzuna:
Du motako aditz askok onartzen dute da laguntzailea, subjektu jakinik adierazten ez
denean, hau da, inpertsonala adierazteko. Hiztegi Batuan, hala ere, aditz horiek du ad.
bezala azalduko dira, jakina.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
dut eta daukat
Galdera:
Ez daukagu sartzerik: ez duzu sartzerik. Sinetsia dut: sinetsita daukat
Oso garbi dut: oso garbi daukat
Zerbait egin beharra nuen/neukan
Zer alde dago batetik bestera? Bikote horietako forma biak zuzenak dira?
Erantzuna:
Bai, besterik erabakitzen ez den bitartean, bi formak ematen dira zuzentzat.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
egon eta izan
Galdera:
Izan aditza erabiltzea egonen ordez: bilduta izan da goiz guztian, gaixorik izan da joan
den astean… Ba al dago honetaz arau argirik emateko moduren bat?
Erantzuna:
Oso zabaldua dago aspalditik egon aditza, batez ere Hegoaldean. Oraingoz ez da
inolako araurik eman horretaz; aztertuko da gaia.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
espero izan
Galdera:
Ez al da egia espero izan aditza nominalizazioarekin erabiltzen dela normalean?
Adibidez:
Zu etortzea espero dut.
40
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Egia da espero izan aditza nominalizazioarekin erabiltzen dela normalean, eta zuzena da
zure adibidea:
Zu etortzea espero dut.
Nolanahi ere, ez da molde bakarra; izan ere, -ela-dun perpaus osagarri bat lagun duela
ere eman baitaiteke aipatu aditza:
Etorriko zarela espero dut.
Beraz, biak erabil daitezke espero izan aditzaren osagarri gisa.
Erregimen berbera dute beste aditz batzuek ere:
Jaialdira joatea agindu nion.
Jaialdira joango nintzela agindu nion.
Data: 1999/05/05
Erantzulea: Gramatika batzordea
ezin jasoa / jaso ezina
Galdera:
Zuzena al da hau ezin jasoa da esaldia? Badakigu ohikoagoa dela jaso ezina, baina uste
dugu eginahala eta ahaleginaren antzekoa izan daitekeela.
Erantzuna:
Zuzena da, bai, hau ezin jasoa da esaldia. Orotariko Euskal Hiztegiko literatura
corpusean molde horretako adibide asko dago (baita ezin atzetik dela ere, jakina). Jaso
aditzarekin bat bakarra (tripa ezin jasoa, ezer ezin jana, Iturriaga, Bertsoak, 42. or.),
baina ugari beste aditz batzuekin: besteak beste, ezin askatua, ezin ahaztuzkoa, ezin
agortuzkoa, ezin baztertuzkoa, ezin egona, ezin eramana, ezin esana, ezin jasana, ezin
ikusia eta abar. Marratxo eta guzti idatzita ere agertzen dira literatura tradizioan.
Data: 2001/04/19
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
ezin
Galdera:
Zein da forma zuzena: ezin dut jan ala ezin jan dut?
Erantzuna:
Biak dira zuzenak; baina bigarrena adierazkorragoa, askorentzat.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
gose
41
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Gose izan, goseak egon… gosea eduki. Gose naiz, goseak nago egiturak jatorrak dira;
baina gose handia daukat, izugarrizko egarria zuen esaterik bai? (Orotariko Euskal
Hiztegian badaude gosea izan/eduki modukoak).
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du oraindik aztertu gai hori. Hiztegi Batua osatzeko bigarren itzulian
aztertzen ahaleginduko gara, Gramatika batzordearekin batera.
Data: 2000
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
iritzi
Galdera:
Iritzi aditza erabiltzean konpletiboa erabil daiteke (polita dela deritzot, gaizki dagoela
deritzogu)?
Erantzuna:
Orotariko Euskal Hiztegian, iritzi sarreran, badira konpletiboaren adibideak (bi arrazoiz
deritzat herri honi hain izen hautua eman ahal izan ziotela), nahiz XX. mendekorik ez
den ageri. Hiztegi Batuan ez da bereziki ezer esan konpletiboaz iritzi sarreran.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
joan berri
Galdera:
Joan berri naiz ala joan berri dut? Jende askoren zalantza izaten da.
Erantzuna:
Joan berri naiz, zalantzarik gabe; berri ezartzeak ez baitu aditz laguntzailea aldarazten.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
merezi izan
Galdera:
Merezi izan aditza dela-eta, ontzat ematen ditut honelakoak:
Mikelek saria merezi du.
San Ferminetara joatea merezi du.
Donostiako Alde Zaharrera joatea merezi du.
42
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Baina ondoko perpaus hau (Euskaltzaindiaren 31. arauan esaten denaren kontra doana)
ontzat eman al daiteke?
Arestian aipatutakoak (hau da), Donostiako Alde Zaharrera joateak, merezi du.
Erantzuna:
Gramatika batzordearen iritziz, azkeneko perpaus hori txartzat ematekoa da. Izan ere,
egia da merezi izan aditzak ergatiboa eska dezakeela (Mikelek saria merezi du), baina
aditz horren bi erabilera bereizi beharrean gara:
1. Subjektu ergatiboa eta objektu absolutiboa duena:
Mikelek saria merezi du.
Mikelek saria jasotzea merezi du.
2. Merezi izan aditzaren erabilera inpertsonala, subjektu ergatiborik ez duena:
Merezi du lan egitea.
Merezi du Euskal Herria ongi ezagutzea.
Goian aipatzen den zalantzazko perpausa bigarren baliokoa litzateke, subjektu
agerikorik ez duena. Beraz, perpaus hori erabili nahi izanez gero, honelako zerbait
gomendatuko genuke:
Arestian aipatutakoa egitea, Donostiako Alde Zaharrera joatea, merezi du.
Data: 1999/05/05
Erantzulea: Gramatika batzordea
operatu
Galdera:
Operatu diote ala dute: hankan, hankaz, hankatik...?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan, operatu du ad. dela esaten da. Bestalde, Sarasolaren Euskal Hiztegian:
operatu, du ad. "Bihotzetik operatu; zango gangrenatua operatu".
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
oso eta asko
Galdera:
Oso aditzondo gisa harturik, zalantzarik ez dago maite izan, atsegin izan moduko
aditzekin; baina asko gustatu zitzaidan. Orduan, asko/oso beldurtu?, asko/oso
haserretu? Teorian oso behar litzateke horrelakoetan. Horrela erabiltzen al da? Gainera,
hain/hainbeste arazoa ere horrekin lotuta dago: Hain maite nuen? Ez dakit zergatik
beldurtu zen hainbeste.
Erantzuna:
Datuak ondo aztertu ondoren gomendatuko da batasunerako egokien ikusten dena.
Erabili, asko gustatu modukoak maiz erabiltzen dira; Orotariko Euskal Hiztegian ere
43
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
badira horrelako adibideak. Baina, berriro esan, asko/oso, hain/hainbeste bikoteen
jokabidea aztertu ondoren ikusiko da araurik edo gomendiorik ematea komeni den.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Aditz esapideak: faltan bota eta atentzioa deitu
Galdera:
Faltan bota eta atentzioa deitu onartzekoak al dira?
Erantzuna:
Atentzio ez da oraingoz Hiztegi Batuan sartu.
Mira egin aditz esapidearen adiera definitzean, "norbaiten edo zerbaiten falta nabaritu"
esaten da. Beraz, mira egin eta falta nabaritu, biak erabil daitezke. Faltan bota ez da
txukunegia euskara batuan erabiltzeko.
Ibon Sarasolaren hiztegian: atentzioa deitu* e. atentzioa eman.
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Ahalera eta ezina: joan ahal naiz, joan naiteke / ezin joan naiz, ezin naiz
joan, ez(in) naiteke joan
Galdera:
1. Ahalerazko formak (naiteke, dezake) AHAL eta EZIN aditzen baliokidetzat jo
daitezke? Adibidez, "joan ahal nintzen" = "joan nintekeen"? Ezezkoan, zein da
ñabardura?
2. Zuzena al da "ezin joan naiz" esatea?
Erantzuna:
1. Bai, elkarren baliokidetzat jo daitezke, bai baiezkoetan eta bai ezezkoetan.
Joan ahal naiz = Joan naiteke
Ezin naiz joan = Ez(in) naiteke joan
Ñabardurak direla eta, nik ez dut halako alderik nabaritzen. Orotariko Euskal Hiztegian,
(ikus OEH, VII, 666. or.), EZIN sarreran honako hau esaten da: "Altube (Erderismos
248) señala una diferencia semántica [que Azkue (Morf. 998) confiesa no percibir] entre
las oraciones "ezin etorri naiz", que indicaría la imposibilidad de un acto en el momento
en que se intenta y "ezin etorri naiteke" imposibilidad más abstracta o intemporal". Ni,
kasu honetan, Azkuerekin bat nator.
2. Bai, zuzena da "ezin joan naiz". OEHko orrialde horretan bertan honako hau esaten
da: "con el auxiliar siguiendo inmediatamente a "ezin" ("ezin naiz etorri") es muy poco
frecuente al Norte antes del s. XX. Al sur, no ocurre así en la mayoría de textos
antiguos. En el s. XVIII sigue siendo bastante poco usual, pero su utilización va
aumentando considerablemente desde principios del s. XIX".
44
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "ahal" eta "ezin" sarrerak.
Data: 2002/01/14
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Aspektuaz: egon/izan, ibili...
Galdera:
Egoki egina al da ondorengo adibideokin egin dugun "zuzen/oker" sailkapena?
Asteburu honetan ziza biltzen egon gara Isaban. (oker)
Asteburu honetan zizak hartzen izan gara Isaban. (oker)
Asteburu honetan ziza biltzen izan gara Isaban. (zuzen)
Asteburu honetan ziza biltzen ibili gara Isaban. (zuzen)
Pilotan jokatzen egon gara 5:00etatik 6:00etara. (oker)
Pilotan jokatzen aritu gara… (zuzen)
Atzo klinikan izan nintzen, ama bisitatzen.(zuzen)
Hamabost egun egon naiz klinikan, heste-soberatik operatuta. (zuzen)
Telebista ikusten egon naiz. (zuzen)
Erantzuna:
Behin baino gehiagotan entzun dugu lanean egon dena ez zela gehiegi nekatuko.
Gomendagarriagoak dira, noski, adibide horietan zuzentzat ematen direnak. Hala ere, ez
da gomendio berezirik eman puntu horretaz (literaturako erabilera ez da berariaz
aztertu), eta gerta daiteke, euskalki batzuetan eta besteetan erabilera desberdinak
aurkitzea. Hobe, beraz, zorrotzegi ez jokatzea.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Beldur izan: zeren beldur izan
Galdera:
Zuzena al da "zeren beldur zara?" galderari "iluntasunaren, otsoaren eta zure" soil-soilik
erantzutea?
Erantzuna:
Nik ez nuke txartzat emango, baina ez zait egokia iruditzen. Zaila da Orotariko Euskal
Hiztegian egitura horien bilaketa egitea; baina, horrelakoen testigantzarik izatekotan,
testigantza zahar samarrak aurkituko genituzkeela uste dut.
Patxi Altunak gramatikaltzat dauka egitura hori ("beldur" gabeko erantzunarena); baina
gaur egun ohikoagoa eta egokiagoa da "iluntasunaren, otsoaren eta zure beldur"
erantzutea; nahiz eta galderako "beldur" hitza errepikatu.
Data: 2002/01/08
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
45
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
berdin izan (jolastu/jolastea)
Galdera:
Zalantza hauxe sortu zaigu: "berdin dit (zait) jolastu/jolastea". Zein da zuzena?
Erantzuna:
Orotariko Euskal Hiztegian, BERDIN IZAN azpisarreran (ikus IV. lib. 731. or.), bi
aukera horiek ere ageri zaizkigu: "berdin dit (zait) jolastu" eta "berdin dit (zait)
jolastea".
Dirudienez, "berdin dit (zait) jolastea" da gaur egun erabiliena; baina badira beste
ereduaren adibideak ere literaturan:
- Berdin zitzaion iparrera igo edo egoaldera jetsi (T. Agirre, Uztaro, 212. or.)
Beraz, bai aditz-partizipioa, bai aditz-izena eta bai bestelako forma batzuk ere
[batzuetan, aditz-erroa, "ba-(...) ere" egitura eta abar] erabil daitezke "berdin izan"en
osagarri.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "berdin izan" sarrera.
Data: 2001/11/05
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Bildu, bilera: bileran egon / bilduta egon
Galdera:
"Bildu" aditzarekin, erabil daiteke "bilduta daude" egitura: alegia, jendea bilera batean
dagoela adierazteko? Pertsonak "bilduta" egon daitezke?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer erabaki horretaz; baina "bilduta egon" egiturak gaztelaniazko
"estar reunido" esapidearen kalko ustela dirudi eta, beraz, erdarakada nabarmena (non
eta ez den esan nahi "estar recogido"). Hortaz, "bileran egon" erabiltzea izango dugu
egokiena.
Data: 2001/09/25
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Ezinezkoa da / ez du lasaitzerik
Galdera:
Zuzentzat ematen al dira "urduri baino urduriago dago, ezinezkoa da bera lasaitzerik"
eta "urduri baino urduriago dago, ez du lasaitzerik" esaldiak? Zer alde dago batetik
bestera?
Erantzuna:
Lehendabiziko perpausa ez da zuzena, ez "lasaitu" aditzaren erabilera iragankorrean, ez
eta iragangaitzean ere: "lasaitzea" behar du. Beraz, "urduri baino urduriago dago,
ezinezkoa da bera lasaitzea".
Bigarren perpausa ondo legoke "lasaitu" aditzaren erabilera iragangaitzean. Erabilera
iragankorrean ("guk hura lasaitu") ez litzateke egokia.
46
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2001/05/25
Erantzulea: Beñat Oihartzabal, Jesus Mari Makatzaga
Ezintasuna: ezin dut, ezin dezaket, ez dezaket
Galdera:
Zein da ondorengo hauen artean formarik egokiena: "ezin dut hori egin / ezin diot ulertu
/ ezin dezaket hori egin / ezin diezaioket ulertu / ez dezaket hori egin / ez diezaioket
ulertu"?
Erantzuna:
Ezintasuna adierazteko forma horiek guztiak dira zuzenak eta egokiak.
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, II liburukian, "15.4.2.
Ezina" atalean (ikus 461. or.), Gramatika batzordeak honela dio:
"... perifrasi egitura oinarriz hartu eta "ezin" erasten zaio ("ezin naiz etorri", "ezin dut
egin", adibidez). Ahalezko adizkiekin eta "ahal" daramatenekin "ez" soila ere erabiltzen
ahal da ("ez dezaket egin", adibidez), "ezin" eta guztiko erabilera ("ezin dezaket egin")
lehenagokotzat jotzen bada ere."
Data: 2001/06/14
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Izena + egin aditzarekin, arazi ala eragin?
Galdera:
Izenez osatzen diren aditzetan (hitz egin, barre egin...) zein erabili behar dugu, arazi ala
eragin? Noiz bata eta noiz bestea?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du arau orokorrik eman izena + egin egiturako aditzen forma
arazleaz. Praktikan, ordea, biei zabaldu die atea: hitz sarreran, bi azpisarrerok aurkituko
dituzu Hiztegi Batuan: hitz eragin eta hitz eginarazi. Ostera, barre, lan eta negar
sarreretan barre eragin, lan eragin eta negar eragin baino ez da sartu. Horiek ikusirik,
ez da zalantzarik izena + eragin badela euskara batukoa; baina ez dut uste izena +
eginarazi baztertua geratzen denik, hitz eginarazi azpisarrera hor dago-eta.
Data: 2001/05/04
Erantzulea: Miren Azkarate
Jakin: jakin badakit / jakin dakit
Galdera:
Zein da egokiagoa, "jakin dakit" ala "jakin badakit"?
Erantzuna:
Teorian behintzat, jakin dakit eta jakin badakit ez dagozkio egitura berari. Lehen kasuan
47
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
aditza galdegai gisa hanpatua da; eta bigarrenean, mintzagai gisa.
Egia esan, aditza modu horretan adizkera trinkoekin galdegai gisa hanpatzea itzuli
markatua da eta gutxitan baliatua, bereziki jakin aditzarekin; adibide gutxi dira
Orotariko Euskal Hiztegiaren literatura korpusean. Hona biga:
- Azkengabe jakintsu ta egiaren iturri zeran jaun aundi orrek, gauza guztiak ezagun
dezaguzkizu ta egi guztiak jakin dakizkizu (Izenik gabea, Gasteizko elizbarrutiko
katixima).
- Arras erreza ei zan izarren egitea eta jakin zekian berak, bainan orduan lan egin behar
zuan (Oskillaso, Kurloiak)
Aditza mintzagai gisa hanpatzea, berriz (alegia, jakin badakit), egungo euskaran
bederen, errazago egiten dela dirudi.
Data: 2001/05/25
Erantzulea: Beñat Oihartzabal
kapaz izan
Galdera:
Nola esan behar da pluralean, "kapazak gara" ala "kapaz gara"?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak argitaratutako Orotariko Euskal Hiztegian (ikus X. liburuko 414. or.),
"kapaz" sarreran, adibide hauek datoz (denak ere "kapaz" soilaren egokitasunaren
lekuko):
- Artuteko kapaz gara / gu onen industria (Bertso Bizkaitarrak, 12. ahapaldia) (1688)
- Gu kapaz gaituk Josapateko zelaian sartzeko be (Kirikiño, Abarrak, II, 169. or.)
- Andre bana mantentzeko / kapaz ez geranak (Uztapide, Lengo Egunak Gogoan, I, 50.
or.)
- Sakrifizio handienen egiteko aiher (kapaz) [ziren] (Pierre Lafitte, CEEN 1973, 130.
or.)
Data: 2001/08/08
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Nahi izan: nahiago dut ez egin / bihar nahiago dut joan
Galdera:
NAHIAGO erabiliz gero, berau NAHI aditza bezala erabili behar omen da. Erabilpen
arrunta, ordea, bestelakoa da. Izan ere, hau bezalako perpausak esan ohi ditugu: bihar
nahiago dut joan. Adibide horretan ez daukat zalantzarik, araua betetzen baita; nire
zalantza, ordea, ezezko perpausak egiterakoan dator. Esate baterako, zuzena al da
nahiago dut ez egin (baiezko perpausa)? Edo ez dut egin nahiago (ezezko perpausa)
esan behar da?
Erantzuna:
Erantzuna (J. R. Zubimendi, JAGONETen arduraduna)
Zalantza bikoitza ageri zait zure galderan, eta bitan erantzungo dizut.
48
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Batetik, nahiago dut ez egin zuzena da; baina ez dut egin nahiago okerra da.
Bestetik, bihar nahiago dut joan bezalako esaldietako hitzen ordenarekin arretaz jokatu
behar da; bestela, ordena aldatzean, esanahia ere aldatu egiten baita. Begira nola
(samurrago ulertzeko, lan egin aditza erabiliko dut hurrengo adibideetan):
Bihar nahiago dut lan egin (greba egin baino).
Bihar lan egin nahiago dut (gaur lan egin baino).
Dena den, eta galderari gune ilun bat ere ikusten diodanez, Gramatika batzordeko
lankideen iritzia ere azalduko dizut, ea auzi hau gehixeago argitzen dugun.
Erantzun osagarria (Beñat Oyharçabal, IKER sailburua)
Ezezkoetan du arazoa galdegileak. Halakoetan, Joxe Ramonek esan bezala, gaizki dago
ez dut egin nahiago. Horrelakoetan, ezeztapena beti doa perpaus osagarrian, eta ez
perpaus nagusian. Beraz: nahiago dut ez egin zuzena da, eta ez dut egin nahiago okerra
da.
Kontrakoa gertatzen da NAHI IZANekin. Honekin, ezeztapena aditz nagusiarekin doa:
ez dut egin nahi zuzena da, baina nahi dut ez egin okerra da.
Semantikoki EZ DUT EGIN NAHI eta ??NAHI DUT EZ EGIN desberdinak dira, baina
hizkuntza naturalean hauturik ez da (erdaraz ere ez : ??je veux ne pas travailler,
??quiero no trabajar).
Bigarrenean ere arrazoi guztia du Joxe Ramonek hitz ordenarekin oso kontuz ibili behar
dela esatean. Hala, ondorengo esanahi hauek bereizi nahi baditugu, hitz ordena bat edo
bestea erabili beharko dugu:
Bihar nahiago dut joan (etxean geratu baino).
Nahiago dut bihar joan (etzi baino).
Bihar joan nahiago dut (etzi joan baino)??
Oharra (Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazkaria)
Azkeneko bihar joan nahiago dut eta gisakoetan, askoz ere arruntagoa da nahiago dut
aditza perpaus osagarriaren aurretik ematea: nahiago dut bihar joan. Hala dirudi,
behintzat, literatura corpuseko adibideen argitan. Ez nuke, hala ere, txartzat joko bihar
joan nahiago dut; baina bai markatutzat.
Data: 2001/04/26
Erantzulea: Aipatutakoen iritziak
NOR-NORI-NORK adizkia, NOR 3. pertsona ez denean
Galdera:
NOR-NORI-NORK kasuetan, NOR hirugarren pertsona ez bada, nola osatzen da aditz
laguntzailea? Adibidez: Nik zu poliziari entregatuko...
Erantzuna:
Egia esan, oso bitxiak dira egitura horiek euskaraz. Hain bitxiak, non literatura-tradizio
osoan ia erabili ere ez baitira egin (eta ageri diren bakanak, literatura zaharrean ageri
dira).
Aipatu, Euskaltzaindiaren Arauak saileko bigarren karpetan aipatzen da kasu hori (ikus
683. or.). Adibide batzuk jasotzen dira han: zuk ni hari eraman naiozu eta abar.
Patxi Altunaren Euskal Aditza. Batua? Baturakoa liburuan (Etor, 1971) ere aipatzen da
49
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
auzi hori (ikus 66. or. eta ondorengoak). Han esaten denaren arabera, Hegoaldean ez
dira jaso Azkuek Arratian entzundako hiru formak besterik (eta literatura idatzian, bat
ere ez). Iparraldean, berriz, 15 agerraldi aipatzen ditu Altunak (horietatik 13,
Leizarragaren testuetakoak). Adibide bat ere aipatzen du Altunak pasarte horretan:
Txominek ni hartu eta alkate jaunari eraman... kasuan, aditz laguntzailea N-A-U-KIO
edo horrelakoren bat litzatekeela dio.
Objektua 3. pertsona ez den kasu horietarako ez dago paradigmarik: Euskal Gramatika:
Lehen Urratsak, EGLU, II liburukian ez dira jaso. Baina, dirudienez, erabili behar
handirik ere ez dago. Altunak berak dio normal-normalena dela objektua ia beti
ZERBAIT izatea, eta ez NORBAIT.
Objektua 1. edo 2. pertsona bada, bestelako egitura batzuetara jotzea da ohiko
baliabidea. Datiboko sintagma kentzea, adibidez: Txominek alkatearen aurrera
(alkatearengana) ekarri nau, Poliziaren eskuetan utziko zaitut, Komisaldegira
eramango zaitut edo horrelako zerbait.
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Aditzen erregimena (Lexikoa)
aldatu: iritziz aldatu naiz
Galdera:
Zuzena al da iritziz aldatu NAIZ esatea?
Erantzuna:
Bai, zuzena da iritziz aldatu NAIZ egitura.
Gehienetan, -z aldatu egitura lekua, egoera eta arroparekin erabili izan da: etxez aldatu
naiz, lekuz aldatu zara, ostatuz aldatu zen; bizitzaz aldatu zen, mailaz aldatu gara,
iritziz aldatu naiz; soinekoz aldatu zen, arropaz aldatu da...
Egitura horiek denak iragangaitzak dira (NI ALDATU NAIZ etxez, lekuz...); baina
objekturen bat dagoenean (NIK ALDATU DUT mahaia lekuz), orduan egitura
iragankorra izaten da. Izan ere, ez dira gauza bera etxez aldatu naiz, autoz aldatu naiz
(etxe batetik bestera joan naiz, auto batetik bestera pasatu naiz) eta etxea aldatu dut,
autoa aldatu dut (etxearen, autoaren itxura aldatu dut); baina bigarren honek, gainera,
esan nahi lezake etxe edo auto zaharra saldu eta berria erosi dudala. Eta beste
horrenbeste gertatzen da, adibidez, ohe aldaketarekin:
ohez aldatu naiz = ohe batetik bestera pasatu naiz
ohea aldatu dut = oheko izarak aldatu ditut
ohea aldatu dut = orain beste ohe bat daukat (edo bestelakoa)
ohea lekuz aldatu dut = orain beste leku batean daukat ohea
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako aldatu da/du sarrera.
Data: 20130610
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
dadila/dadin/ -t(z)eko ... eskatu, agindu, gomendatu, proposatu, aholkatu
50
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Subjuntiboa nola egiten da eskatu aditzarekin: eskatu diote etor dadila edo eskatu diote
etor dadin? Eta proposatu, gomendatu eta aholkatu aditzekin?
Erantzuna:
Egitura hauei dagokienez, gure gramatikan (EGLUetan) estilo zuzena eta zehar-estiloa
aipatzen ditugu (ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V, Mendeko
perpausak, 1, 30.-32. or.), eta baliokidetzak ezartzen ditugu estilo zuzenean ematen
diren egituren eta zehar-estiloan ematen direnen artean.
Hala, esaten dugu baliokideak direla agintera modu hauek:
- Etor zaitez! -esan diot. (estilo zuzena)
- Etor dadila esan diot. (zehar-estiloa, aditz jokatu subjuntibokoa duena)
- Etortzeko esan diot. (zehar-estiloa, aditz jokatugabea duena)
Aginduaz gain, gomendioa, eskaera edo galdea ere baditugu bi estiloak onartzen
dituztenak:
- Etor zaitez! -eskatu diot. (estilo zuzena)
- Etor dadila eskatu diot. (zehar-estiloa, aditz jokatu subjuntibokoa duena)
- Etor dadin eskatu diot. (zehar-estiloa, aditz jokatu subjuntibokoa duena)
- Etortzeko eskatu diot. (zehar-estiloa, aditz jokatugabea duena)
Berdintsu gertatzen da gomendatu aditzarekin ere: Goizean goiz abiatzeko gomendatu
dit.
Aditz jokatugabekoetan, zenbait hizkeratan, -T(Z)EKOren ordez, -T(Z)EA
menderagailua erabiltzen da: Goizean goiz abiatzea gomendatu dit.
Zenbait aditzetan, -T(Z)EA eta -T(Z)EKO, biak erabiltzen dira, esan bezala, zenbait
hizkeratan; baina, edozein kasutan, -T(Z)EKO menderagailuak dirudi erabiliagoa.
JAGONET zerbitzu honetan bertan, galdetu izan zaigu zein den zuzena bi bikote hauen
artean: -T(Z)EA eskatu/ -T(Z)EKO eskatu eta -T(Z)EA agindu/-T(Z)EKO agindu. Gure
erantzuna izan da biak direla zuzenak, baina -T(Z)EKO aldaera dela arruntagoa: ikus
JAGONETeko datu-base honetako -t(z)eko, -t(z)ea sarrerak.
Data: 20131203
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
entzun
Galdera:
Hiztegi Batuan ageri denez, entzun aditza du sailekoa da. Hortaz, nik Urliari entzun
diot kontu hori egitura okerra da?
Erantzuna:
Ez, ez da okerra; nik Urliari entzun diot kontu hori egitura zuzena da. Egia da entzun
aditza du sailekoa dela; baina Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak (ikus VI.
lib. 685. or.) honako lekukotasun hauek dakartza "aditu diogu erraten, entzun diogu
esaten, amari entzun diot eskualdun kanta bat…", azalpen orokorraz gainera:
"Para "escuchar a alguien" los septentrionales usan exclusivamente el auxiliar transitivo
bipersonal [du]; al Sur, desde mediados del siglo XIX, se emplea generalmente el
tripersonal [dio], aunque parece que hasta esa época alternaban ambas construcciones (a
menudo en un mismo autor), si bien predominando los ejemplos del tipo entzun nauzu
sobre los del tipo entzun didazu. Para -t(z)en entzun, mientras al Sur encontramos sólo
51
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
ejemplos con auxiliar transitivo tripersonal [dio], al Norte hallamos tanto hori erraiten
entzun diot como hori erraiten entzun dut, abundando más tal vez el segundo tipo".
Hona datiboaren erabileraren adibide batzuk:
- Gure legeak gaitzesten al du iñor, berari entzun gabe? (Iraizoz)
- Ari entzun ondoan, kezka aunditan yartzen zan (Iraizoz)
- Aitari entzun ta argandik ikasten duen edozein nigana etortzen da (Iraizoz)
- Neri entzun didatenai galdegiezu zer esan diedan (Iraizoz)
- Neri entzun balit buru gogor arrek, ez genduan orain orrelako penarik izango
(Zabala)
Bestalde, zuzenak dira ni Euzkitze bertsotan entzunda nago, ni Euzkitzeri halako bertso
entzunda nago, ni Euzkitzeren halako bertso entzunda nago eta gisakoak.
Data: 2007/03/08
Erantzulea: J. R. Zubimendi, JAGONETen arduraduna
erantzun, ihardetsi (galdera/galderari erantzun)
Galdera:
Hiztegi Batuan ageri denez, erantzun aditza du sailekoa da (baita ihardetsi aditza ere).
Hortaz, nik galdera erantzun dut esateaz gainera, nik zu erantzun zaitut esan behar
dugu? Zuzenak al dira nik galderari erantzun diot, nik zuri erantzun dizut eta abar?
Erantzuna:
Bai, egia da erantzun eta ihardetsi aditzak, du sailekoak izateaz gain, dio sailekoak ere
badirela. Gainera, nik galderari erantzun diot da gehien erabiltzen den forma.
Zuri erantzun dizut perpausari dagokionez, horixe da zuzena eta egokia; eta ez *zu
erantzun zaitut, bigarren egitura hori okerra baita.
Baina nik galderari erantzun diot eta nik galdera erantzun dut zuzenak dira biak.
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian esaten da galderari erantzun dela
ohikoena (ikus VI. lib. 773. or.): "En cuanto a su comportamiento sintáctico,
encontramos algún ejemplo aislado del tipo galdera erantzun (Iraizoz, Mitxelena), pero
la forma habitual es galderari erantzun.
Data: 2008/10/20
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
erdu
Galdera:
Bizkaierako erdu aditz arkaikoa pluralean erabil daiteke? Zuzena da erdu danok esatea?
Erantzuna:
Bai, zuzena da erdu danok esatea eta mintzakide pluralekoekin ere erabiltzea erdu
aditza. Hona, horren erakusgarri, Orotariko Euskal Hiztegiko eta Ibon Sarasolaren
Euskal Hiztegiko adibideok:
- Erdu bijok ara (J.A. Mogel, Peru Abarka)
- Erdu, goazan guztiok lorakaz aldra baten (E.M. Azcue, Parnasorako bidea)
- Erdu, erdu gizon guztiok, handi eta txiki (Ibon Sarasola)
52
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Hala ere, Orotariko Euskal Hiztegian honako hau esaten da:
"En la mayoria de los ejemplos atestiguados, la forma erdu hace referencia a la segunda
persona del singular. Emplean erdu tanto para el singular como para el plural J.J.
Moguel, Añibarro, Astarloa, J.A. Moguel y E.M. Azkue. Sin embargo Astarloa, J.A.
Moguel y Añibarro alternan para el plural erdu y erdu(b)e. Siguen el sistema erdu
(singular) / erdue (plural) Arrese Beitia, Iturzaeta, K. Enbeita y E. Bustinza. La forma
erduze para el plural, la encontramos en F. Bilbao y S. Mitxelena".
Data: 2008/10/20
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
gehitu
Galdera:
Zuzena al da lana izugarri gehitu zait esaldia?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan ageri denez, gehitu aditza da eta du sailetakoa da;
baina, zaio sailekoak izan arren, zuzentzat dauzkat nik lana izugarri gehitu zait, zorrak
gehitu zaizkio eta gisako esaldiak.
Besteak beste, Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian (ikus OEH, VIII. lib. 488.
or.) aurkitu ditut gehitu aditza zaio sailean ere onartzearen aldeko lekukotasun hauek:
- itxumena geitzen edo azitzen zaie (Gerrico)
- geitu jakon itxaropena (Uriarte)
- Mendibururen euskal idazlanak bi halako gehitu zaizkigu orain (Mitxelena)
Data: 2008/10/20
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
gozatu
Galdera:
Zuzenak al dira jendea kirolaz gozatzen da / jendeak kirolaz gozatzen du / jendeak
kirola gozatzen du esaldiak? Hirurek esanahi bera al dute?
Erantzuna:
Hirurak zuzenak dira, bai; baina ez dute esanahi berbera. Hona nire ikuspegia:
Jendea kirolaz gozatzen da esatean, gozatu aditzak "jendea gozoago, eztiago bihurtu"
esan nahi du.
Jendeak kirolaz gozatzen du esatean, gozatu aditzak "jendeak kirolaren atsegina
bereganatu" esan nahi du.
Jendeak kirola gozatzen du esatean, berriz, "kirolak bereganatuko luke jendearen
atsegina".
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian aurkituko dituzu gozatu aditzaren
gainerako adierak eta erabilerak (ikus OEH, VIII. lib. 820. or.).
Data: 2008/10/20
53
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
harritu
Galdera:
Zuzenak al dira harritzen naiz horrela izatea, harritzen naiz horrela izateaz, harritzen
nau horrela izateak esaldiak? Eta harritzen zait horrela izatea zuzena da?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan ageri denez, harritu aditza da eta du sailetakoa da:
hori da araua. Beraz, ontzat ematekoak dira galderaren hasierako hiru esaldiak.
Baina harritzen zait formari dagokionez, erabilerak erabilera, ez dirudi euskara baturako
gomendatzekoa denik harritzen zait horrela izatea egitura: tradizio idatzian ez dago
horrelakorik.
Tradizio idatzian agertzen dira NOR-NORI(-NORK) erakoak; baina objektua dutenak
dira eta, seguraski, beste esanahi bat:
- Bihotza zait harritzen
- Satani bere bihotza diozu harritzen
- Harritzen darotazu osoki ene gorphutza
Data: 2008/10/20
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
iritzi (uste izan, iruditu): on/ona deritza, astun/astuna deritzo
Galdera:
Nola esan behar da: etxeko janariari on/ona deritza, astun/astuna deritza...? Biak
zuzenak dira?
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira on deritza / ona deritza, on deritzo / ona deritzo eta gisako erabilerak:
biak zuzenak dira. Kontuan hartu deritzat eta deritzot (eta gisako bikoteak) adizki
berbera direla, eta forma biak zuzenak direla.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan (ikus 424. or.), hauek dira
iritzi sarrerako 1. adieran datozen adibideak: Zer deritzak (horri)? Nik gaizki deritzat
etxea saltzeari. Zer irizten diozu?
Bestalde, Orotariko Euskal Hiztegiaren corpusetik ateratako adibideen artean, hor ageri
dira on deritzat / ona deritzat eta gisako erabilerak. Horiek ere biak zuzenak dira.
Testu zaharretan, mugagabearen erabilera da nagusi (luze deritza, eder deritza, gaitz
deritzo). XX. mendekoetan, berriz, erabilera biak antzeko maiztasunez ageri dira (eder
deritzat, ederrena deritzot; astun deritzot, astuna deritzat; eder baino ederrago deritzo,
ona baino hobea deritza).
Aipagarria da, gainera, hainbat idazle ezagunen testuetan erabilera biak aurkitzea:
kaxkarrago deritzagu, seguruago deritzat; onuragarria deritzot (Orixe); egokiago
deritzat, pasagarriago deritzat; legezkoa deritzat, beharrezkoa deritzat, probetxuzkoa
deritzat, trinkoagoa eta ezkutuagoa deritzat (Koldo Mitxelena); zentzugabe deritzat;
egokia deritzat (Txillardegi).
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako iritzi (deitu) sarrera.
54
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 20131126
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
itxaron (autobusari itxaron)
Galdera:
Zuzena al da autobusari itxaron behar diot esaldia?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan ageri denez, itxaron aditza dio sailekoa da "objektu
biziduna denean" bakarrik (adib. Mireni itxaron diogu), gainerakoetan du sailekoa
izanik (adib. itxaroten dut hilen piztuera).
Horren arabera, badirudi autobusari itxaron behar diot txartzat eman behar dugula;
baina autobusa nolabaiteko biziduntzat har daitekeenez (berez mugitzen den ibilgailua
delako), esaldi hori txartzat ematea desegokia iruditzen zait. Beraz, ez nuke esango
okerra denik autobusari itxaron behar diot esaldia.
Gainera, Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak (ikus IX. lib. 693. or.) honako
argibide hau dakar itxaron sarreran: "el complemento va siempre en dativo si se trata de
seres animados; por lo demás, el complemento suele ir tanto en caso absoluto como en
dativo". Beraz, ontzat ematen da datiboa (NORI kasua) erabiltzea izen bizigabeekin.
Data: 2008/10/20
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
jarraitu, jarraiki
Galdera:
Ba al da erabilera-desberdintasunik jarraitu eta jarraiki aditzen artean? Zeintzuk dira
jarraiki aditzaren iraganeko forma trinko zuzenak euskara batuan? Zilegi da darraiote
erabiltzea (Nor-nori-nork)?
Erantzuna:
1. Bai, bada desberdintasunik bien erabileran. Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal
Hiztegiak (ikus X. lib. 109. or.) azaltzen duenez, jarraiki ekialdeko tradiziokoa da,
batez ere; eta jarraitu, berriz, mendebaldekoa. Gainera, jarraiki iragangaitz moduan
erabili izan da (DA eta ZAIO aditza); baina jarraitu bietara erabili izan da, iragangaitz
nahiz iragankor moduan: XVIII. mendetik aurrera nagusitu da erabilera iragankorra
mendebaldean (DU/DIO aditza). Horregatik hartu zuen Euskaltzaindiak arau maila duen
Hiztegi Batuko erabaki hau:
jarraiki, jarraikitzen. da/zaio
jarraitu, jarrai(tu), jarraitzen. du/dio ad.: lanean jarraitu du; Jesusi jarraitu dio.
2. Aditz trinkoei dagokienez, ez da erabili izan Nor-nori-nork paradigma, baizik Nornori paradigma. Euskaltzaindiaren argitalpenetan, bai Euskal Gramatika: Lehen
Urratsak, EGLU, II liburukian (ikus 262. or.), bai Euskal Aditz Batua liburuan (ikus
105. or.), iraganeko adizki hauek jaso dira: NINDERRAION, HINDERRAION,
ZERRAION, GINDERRAIZKION, ZINDERRAIZKION, ZINDERRAIZKIOTEN,
ZERRAIZKION.
3. Gaur egungo araudiari jarraituz, darraiote erabili ordez, darraie erabili behar da
55
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
(polizia lapurrei darraie).
Badira tradizioan darraiote bezalakoak; baina, gure irudirako, analogikoak dira, eta
Nor-nori ereduari jarraitzen diote (bipertsonalak dira, eta ez tripertsonalak, OEHko
terminologia erabilita). Hona Orotariko Euskal Hiztegitik hartutako adibide batzuk:
- Egizu kontu, egizu gogoeta ea zenbat urte dirian bekatuan zagozala ta bekatu egiteari
darraiozula (Añibarro)
- Bestela, berba egiten dozun bitartean jakinik zagoz arrisku bildurgarrian bizi zareala,
infernuko bide zabalari darraiozula ta azkeneko orduan estura larrian aurkituko
zareala (Añibarro)
- Ontasunek, egitekoei darraioten barraiadurak, paganokeriak berak; hitz batez, deusek
ere ez gaitzake gibela, gu nor bagare, sartzetik zeruan (Larreguy)
- Baiñan, ene semea, konsidera zazu nolakoa izanen den nekhe haukien fruitua, zeiñ
guti iraunen duten eta zeiñ sari handia darraioten (Chourio)
- Naturaleza lurreko gauzei darraiote, bozten da irabaziaz, tristatzen kalteaz,
asarratzen eta sumintzen hitz ofensagarri batez (Chourio)
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako jarraitu sarrera.
Data: 2008/11/28
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
jolastu, borrokatu (bizkaieraz)
Galdera:
Bizkaieraz betidanik erabili dogu jolasten dogu, borrokatzen dogu. Txarto dago batuan?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak batasunerako arautu du jolastu eta borrokatu aditzak da sailekoak
direla (ikus Hiztegi Batua). Beraz, jolasten gara eta borrokatzen gara dira egitura
zuzenak.
Euskaltzaindiaren erabakiak euskalki guztietako erabilerak kontuan hartu ondoren
arautzen dira. Beraz, argi balego, galdegileak dioen bezala, bizkaieraz aditz horiek
trantsitiboak edo iragankorrak izan direla beti, orduan du sailean ere onartzekoak
lirateke. Baina bizkaieraren tradizioa aztertuta ikusten da jolastu eta borrokatu aditzak
da sailekoak direla bizkaieraz ere, nahiz eta jolastu aditza du sailean ere agertu adibide
batzuetan.
Hona Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiko bizkaierazko hainbat adibide:
jolastu DA
- Onekaz ikusbide eder guztiokaz, ondo jolastu oi-dira ondartzan bizi direanen begiak
eta ikusmenak (Echeita)
- Biaramonean bere, batu zan Mati, Eladi ta onen lagunaz, da etzan aldendu
eurakandik: jantzan-be egieban biakaz, da ondo jolastu zan arratsalde guztian
(Echeita)
- Ollo edo txitaren bat eskuan ebala jolastu oi zan egunaro (Echeita)
- Alaitu ziran gure gaztiak; Etzan entzuten besterik: Jainkua geugaz daukogu eta
Jolastu gaizan azkerik (K. Enbeita)
- Tanbolin-txistu alai gozoan lenago ziran jolasten, gaur eguneko dantza loturik ez eben
ontzat artutzen; ondiño geiau: pekatu-pean jolas au eben zigortzen (B. Enbeita)
- Baratz eder-ederrenian Azke bizi zan Usoa, Alai, pozik kantau ta egaz, Jolasten zala
naikoa, Lapurtzar bik gau illunian Arrapau eben gaixoa; Basamortu itzal bat orain Da
56
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
bere bizi lekua (K. Enbeita)
jolastu DU
- Udagoien da neguan, olga edo jolastu oi eban, bere lagunaka, pelotan, da beste asmo
askotan, etxeratu bear ebanarte (Echeita)
- Nire aittamak eztabe nai, Josetxo, nik zugaz jolastu daittan; baña zugandik aldenduta
ibilli-arren, beti izango naz lengoa (Echeita)
- Umetzaroa barriz ez dot ikusiko, maite ninduen ama gaur be dot gogoko; mutil
koskorretan lez ez dot jolastuko, Uzparitxa ez daukat aztuta uzteko (B. Enbeita)
- Zure atzeko mendi goiko tontorretan azke jolasten neban mutil koskorretan; amak dei
egin arte beti jolasetan, gomuta asko gabe munduko gauzetan (B. Enbeita)
Borrokatu aditzaren adibide bakarra aurkitu dugu bizkaieraz (eta iragangaitza da):
- Martizdi azkarrakaz burrukatu baaz ator bildur bagarik gudatuten geugaz (F. Mateo
Zavala)
Ikus, gainera, Orotariko Euskal Hiztegian (V. lib. 521. or.) borrokatu sarrera.
Badira aditz-lokuzioak ere, tradizioan asko erabiliak; baina horiek, lokuzioaren
egituragatik beragatik, erabilera iragankorra dute: JOLAS EGIN DU, BORROKA EGIN
DU, BORROKAN EGIN DU.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako jolas sarrera.
Data: 2008/10/27
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
operatu (ebakuntza egin)
Galdera:
Nola erabili operatu aditza? Zuzenak al dira bihotzetik operatu dute, hankan operatu
dute esaldiak?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak batasunerako arautu du operatu aditza du sailekoa dela (ikus Hiztegi
Batua). Beraz, gaixoa operatu dute da egitura zuzena.
Ebakuntzako gorputz-atala aipatzeko, -(e)TIK atzizkia erabiltzen da (ablatiboa):
- Boxeolaria izan nahi badu, operatu egin beharra zeukak sudurretik (B. Atxaga)
- Gernu debekutik operatu dute / Eria bihotzetik operatu (Ibon Sarasola)
- Urdailetikan egin zizuten sekulako ebakuntza (Uztapide)
Beraz, zuzena da bihotzetik operatu dute esaldia.
Galderan aipatzen den hankan operatu dute bezalakorik ez da ageri literatura-tradizioan.
Inesiboa erabiltzekotan, aditz-lokuziora joko nuke: hankan egin diote ebakuntza,
hankan egin diote operazioa.
Beste egitura hau ere aukeran dugu: hanka operatu diote
- Begirik txarrena operatu zioten (X. Olarra)
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako operatu sarrera.
Data: 2008/10/22
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
uste izan (ikusi uste du)
57
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zuzena da ezbaian jarri uste banauzu esaldia?
Erantzuna:
Zuzena da, bai, eta arrunta da egitura hori, literatura-tradizioko adibide hauek erakusten
duten bezala: ekarri uste du; ikusi uste du; erabaki uste dutenen iritziak; horrelako
zerbait irakurri uste dut…
Data: 2008/10/20
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
gustatuko litzaidake eta gustatzen zait
Galdera:
Zer alde dago gustatuko litzaidake eta gustatzen zaiten artean izaeran edo erabileran?
Erantzuna:
Lehena, gustatuko litzaidake, baldintza baten geroaldiko ondorio hipotetikoa denean
edota kortesiazko erabileretan eman daiteke; bigarrena, gustatzen zait, berriz,
indikatiboko orainaldi ez-burutua da.
Data: 1999/01/07
Erantzulea: Gramatika batzordea
ihardun/jardun
Galdera:
Zein da forma zuzena, ihardun ala jardun?
Erantzuna:
Jardun da batasunekoa, Hiztegi Batuan jasotakoa.
Data: 2000
Erantzulea: Araua
lagundu
Galdera:
(39. araua)
Lagundu Nor-Nork eta Nor-Nori-Nork egin daiteke, baina gomendatua dago
semantikoki bereiztea bi esanahiak?
Erantzuna:
Ez dago halako gomendiorik; Iparraldean Nor-Nork bezala erabili baita bi adieretan, eta
Hegoaldean Nor-Nori-Nork bezala.
58
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 1996
Erantzulea: Araua
menperatu
Galdera:
Euskara menperatzen du perpausa gramatikaltzat jotzen al duzue?
Erantzuna:
Bai.
Data: 2000/03/02
Erantzulea: Gramatika batzordea
-tzea (egin/egitea)
Galdera:
Zuzenak al dira ondorengo hauek?
Nik lana egin dut.
Nik zuk lana egitea nahi dut.
Nik lana egin nahiago dut.
Nik lana egitea nahiago dut.
Nik zuk lana egin nahiago dut.
Nik zuk lana egitea nahiago dut.
Erantzuna:
Nik lana egin dut. (Zuzena)
Nik zuk lana egitea nahi dut. (Zuzena)
Nik lana egin nahiago dut. (Zuzena)
Nik lana egitea nahiago dut. (Zuzena)
Nik zuk lana egin nahiago dut. (OKERRA)
Nik zuk lana egitea nahiago dut. (Zuzena)
Perpaus nagusiko subjektua eta mendeko perpausekoa erreferentzikide direnean
(subjektua bietan bera denean), ohikoena partizipioa erabiltzea da (nik lana egin nahi
dut, nik lana egin nahiago dut). Hala ere, zenbait hiztunek -tzea aditz-izena erabiltzen
dute (nik lana egitea nahiago dut).
Data: 1999/05/05
Erantzulea: Gramatika batzordea
-(e)kin + aditza
Galdera:
Zapuztu beharrekoak al dira "gai honekin bukatu", "euliekin amaitzeko", "gai horrekin
jarraitu" eta antzekoak?
59
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Bestetik, -ekin gelditu, halako orduan gelditu onargarriak dira?
Azkenik, -ekin ahaztu onargarria da?
Erantzuna:
a) Hiztegi Batuan ez da horrelakorik ageri. Literaturan ageri diren bizitza heriotza
gaizto batekin bukatu eta horren antzekoetan, -kin adizlagunak beste zerbait adierazten
du, noski. Beraz, erabilera berriak dira hor aipatzen direnak; eztabaidatu gabe dugu zein
maila eman, onartu ala baztertu.
b) -ekin gelditu, halako orduan gelditu eta horrelakoak Sarasolaren Euskal Hiztegian
gelditu aditzaren sarreran jasotzen dira, Hegoaldeko marka emanik. 1855. urtea ematen
da lehen agerraldiaren urtetzat.
c) -ekin ahaztu onargarria da Hegoaldean, -z ahaztu erabileraren pareko. Ahaztu sarreran
ez du honetaz ezer esan Euskaltzaindiak.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-(e)la + aditza
Galdera:
Adibidez:
-(e)la informatu/mehatxatu
Erantzuna:
Sarasolaren Euskal Hiztegiak ez du -(e)la informatu/mehatxatu jasotzen. Gramatika eta
Hiztegi Batuko batzordeek aztertuko dute aditz hauen erregimena nolakoa den.
Nolanahi ere, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V liburukiak azalpen luzea
dakar konpletiboez.
Data: 2000
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-(r)en galde(a) egin
Galdera:
Zuzena al da Txominen galde egin du esatea?
Erantzuna:
I. Sarasolaren Euskal Hiztegian jasotzen da -(r)en galde(a) egin. Beraz, ongi dago horko
adibidea.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
bakean utzi, berdin izan
60
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Bakean utzi zer da: Nor-Nork ala Nor-Nori-Nork? Alegia, utz nazazu bakean ala
utzidazu bakean?
Bestalde, berdin izan nola jokatzen da: berdin dit ala berdin zait?
Erantzuna:
Orotariko Euskal Hiztegia ikusirik, oro har, Mendebaldean bakean utzi zion erabiltzen
da (Nor-Nori-Nork), eta Ekialdean, bakean utzi zuen (Nor-Nork):
Agindu zion, bai, haren arrebari bakean uzten bazion, hark ere utziko ziola hari (Orixe)
Lehen Antiochus hark bakean utzi bazituen Juduak... (Zerbitzari)
Batasunerako ez da ezer hobetsi. Kontuan izan, lehen ere onartu direla euskalkien
araberako erregimen bikoitzak, lagundu, deitu eta beste aditz batzuekin. Beraz, biak dira
onargarri, bai utz nazazu bakean eta bai utzidazu bakean.
Bestalde, berdin izan, tradizioko datuak ikusirik, laguntzaile batekin baino gehiagorekin
erabiltzea onartu da batasunean.
Hiztegi Batuan, honela ageri da:
berdin izan da/zait/zaio ad.; du/diot/dio ad.
Data: 1999
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
begiratu
Galdera:
Begiratu zer da: Nor-Nork ala Nor-Nori-Nork?
Erantzuna:
Begiratu dio = so egin dio Nor-Nori-Nork (ikus Hiztegi Batua).
Begiratu du = zaindu, gorde, jagon egin du Nor-Nork (ikus Hiztegi Batua).
Data: 2000
Erantzulea: Araua
bihurtu
Galdera:
Jakin badakigu Emakume ederra bihurtu eta Emakume eder bihurtu bezalako esaldiak
egokiak direla; baina badirudi Euskaltzaindiak ontzat ematen dituela Emakume eder bat
bihurtu bezalakoak ere. Horrela al da?
Erantzuna:
40. arauaren testuan aipatzen diren adibideek nahasmena sortu dute, antza denez; izan
61
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
ere, bat daramaten adibideak badaudela adierazi nahi izan da, baina inola ere ez forma
horiek gomendatu. Adibide-sorta hori, bihurtu aditzaren predikatu osagarria mugaturik
ere erabili izan dela erakusteko zen batik bat. Beraz, emakume eder(a) bihurtu edo
bihotz sendoko gizon(a) bihurtu.
Data: 1996
Erantzulea: Araua
bukatu
Galdera:
Badago esaterik:
Hitz egiten bukatu du
Hitz egitea bukatu du
Idazten bukatu dugu
Idaztea bukatu dugu?
Erantzuna:
Orotariko Euskal Hiztegian honako adibideok aurkitu ditugu:
Amak bukatu zuenean garbitzez, hartu zuen palangana...
Esatez bukatu baino lehen
Jaten bukatu arte
Belen mintzatzen bukatu zenean...
Arrautza jatez bukaturik
Horiek dira tradizioa dutenak. Ez da araurik eman, batasunerako egitura jakin bat
gomendatuaz.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
darrai ala darraio?
Galdera:
Horrek bere horretan darrai bezalako esaldietan "darrai" forma trinkoak onartzen du
Nor-Nork erregimena?
Erantzuna:
Aditz batuko formak ematean, Euskaltzaindiak darraio arautu zuen, hau da, jarraiki
aditzari dagokion forma trinkoa (Nor-Nori motakoa).
Datiborik (Nori sintagmarik) ez dagoenean azken urteotan erabili den darrai berria da,
eta ez da horretaz ezer esan. Dena den, bere horretan jarraitzen du ere lasai esan
daiteke, forma berririk sortu beharrik gabe.
Data: 2000
62
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
ebatu/oratu
Galdera:
Zein da ebatu aditzaren erregimena?
Erantzuna:
Forma dialektala da ebatu, eta hobestekoa da Bizkaiko oratu forma (heldu); dio ad.
Data: 1996/04/09
Erantzulea: Hiztegi Batuko lantaldea
errukitu, damutu, damu izan
Galdera:
Aditz horiek zein erregimen behar dute: damutu naiz, damutu zait, damu izan naiz,
damu izan zait…?
Erantzuna:
Damutu naiz / damutu zait, biak onartu ditu Euskaltzaindiak.
Damu izan: damu dut nagusia; damu zaio askoz gutxiagotan ageri da.
Errukitu da ematen du Hiztegi Batuak (beraz, errukitu zaio ere erabil daiteke, literatura
tradizioan behin baino gehiagotan ageri den bezala).
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
etorriko dela / etortzea + aditza
Galdera:
Adibidez:
etorriko dela espero dut / etortzea espero dut
Erantzuna:
-(e)la espero izan bai; nominalizazio adibiderik ez dator ez Mitxelenaren ez Sarasolaren
hiztegietan.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
existitu, eboluzionatu, entrenatu…
63
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Aditz horiek (existitu, eboluzionatu, entrenatu…) Nor ala Nor-Nork dira? Existitzen dut
ala existitzen naiz?
Erantzuna:
Existitu da dator Hiztegi Batuan. Entrenatu, berriz, du bezala erabiltzen da; nahiz ez
den Hiztegi Batuan sartu. Eboluzionatu ere ez da sartu, baina badirudi hori ere du ad.
dela.
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
-gatik + aditza
Galdera:
Adibidez:
-gatik ari izan (nigatik ari zara).
Erantzuna:
Ez dago argi zein den zalantza. Orotariko Euskal Hiztegiak badakartza Chourioren eta
Duvoisinen adibideak, baina -gatik "por causa de" adieran, jakina:
Lan hori hartzen dutenek bazkagatik egiten dute gehienek. Ez dira gerokoagatik ari.
Ari izan "ocuparse de, tratar (sobre)" adieran, instrumentalarekin ageri da gehienetan.
Adiera honi badagokio zalantza, hobeto aztertu beharko da zein leku izan dezaketen
nigatik ari da bezalakoek, nitaz ari da egituraren ondoan.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
gustatu
Galdera:
Zuzenak al dira esaldi hauek?
Mendira joatea gustatuko litzaidake.
Pastela gustatuko litzaizuke.
Mendira joatea gustatzen zait.
Pastela gustatzen zait.
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira eta horiek guztiak erabil daitezke; izan ere, gustatu aditzaren
erregimenak biak onartzen baititu: izena nahiz aditz-izena.
Data: 1999/05/05
Erantzulea: Gramatika batzordea
64
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
hobe dut esan/esatea/esaten
Galdera:
Hobe dut esan/esatea/esaten bezalako esapideetan zein erabili behar dugu? Zein kasutan
bakoitza?
Erantzuna:
a) hobe izan + partizipio iragana (subjektu erreferentziakideekin). Adibidez: hobe dugu
isildu, lotsagarri gelditu baino.
b) hobe izan + -tzea. Adibidez: hobe da ez izatea, gaizki izatea baino.
c) hobe izan + -tzen ez dago adibiderik; ez da horrelakorik erabiltzen.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
ibili, NON ala NONDIK?
Galdera:
Ibili aditza zein kasu da: NON ala NONDIK?
Erantzuna:
Non ibili zara? bezain zuzena da Nondik ibili zara? Hori Euskal Gramatika: Lehen
Urratsak (EGLU), I liburukian argiro azaldua dator:
"Bi balio ditu, besteak beste, ablatibo markak, euskalki batzuetan bederen: abiapuntuaz
gain (etxetik etorri zen), barrena edo zehar ere esan nahi du: basotik etorri da, hots,
basoan zehar edo barrena" (406. or.).
Lafitten gramatikan ere honela esaten da: "Pour répondre à la question par où, on
emploie les mêmes formes élatives. Ex.: il est passé de près, hurbildik iragan da" (354.
or.).
Data: 1996/04/17
Erantzulea: Gramatika batzordea
irten, igo
Galdera:
Irten du edota Igo du esan daiteke?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan esaten da irten da ad. dela; Bizkaian (eta Gipuzkoaren zati batean) irten
(erten) du esan arren, euskalki mailako erabileratzat hartuko genuke.
Igo ere da ad. dela esaten da Hiztegi Batuan.
Data: 1999
Erantzulea: Araua
65
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
izan/ukan/eduki
Galdera:
Aliziak bikiak izan ditu (zuzen).
Aliziak bikiak ukan ditu (zuzen).
Aliziak bikiak eduki ditu (oker).
Erantzuna:
Araurik ez da eman. Orotariko Euskal Hiztegiak dioenez, aditz laguntzaile gisa izan
ezik, izan/ukan erabiltzen diren testuinguru guztietan erabili da eduki literaturan, batez
ere bizkaierazko testuetan. Beraz, tradizioari begiratuz, ezin da esan bikiak eduki ditu
oker dagoenik.
Data: 1999
Erantzulea: Araua
jarraitu eta segitu
Galdera:
Nola da: jarraitu zion/zitzaion eta segitu zuen?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan: jarraitu du/dio: lanean jarraitu du; Jesusi jarraitu dio. Hau da,
"zeri/nori" jarraitu eta "zertan" jarraitu.
Segitu dio (Heg.) eta du (Ipar.)
Data: 2000
Erantzulea: Araua
jarraitu, jarraiki, barkatu
Galdera:
Ni bideari jarraitu natzaio ala Nik bideari jarraitu diot? Edo biok ondo?
Eta nola jokatu barkatu aditza:
Barka nazazu ala Barkaidazu?
Erantzuna:
Hiztegi Batuaren arabera, Nik bideari jarraitu diot da; izan ere, jarraitu, du/dio aditza
baita, eta Ni bideari jarraiki natzaio; izan ere, jarraiki aditzaren erregimena, da/zaio
baita.
Bestalde, Hiztegi Batuan barkatu sarreran du ad. dela esaten da, baina kontuan izanik
du ad. gehienek onartzen dutela dio laguntzailea ere, ezin da ondoriorik atera
barkaidazu formaren desegokitasunaz. Orotariko Euskal Hiztegiko adibideak ikusirik,
66
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
eta Sarasolaren Euskal Hiztegiak dioena ("pertsona bati dagokionean, dio ad."),
barkaidazu (edo barka iezadazu) da forma jatorra, Hegoaldean behintzat.
Data: 1999
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
jokatu/jostatu, jolastu
Galdera:
Belokik oso ondo jokatu zuen (zuzen).
Eugik oso txarto jostatu zuen (oker).
Erantzuna:
Eugi eta Beloki pilotariak izanik, eta pilota jokoa denez, jokatu egiten da, jakina; ez
jostatu edo jolastu.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "joko" sarrera.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
jolastu, bihurtu, behartu
Galdera:
Jolastuko dugu ala Jolastuko gara?
Emakume eder bihurtu da ala Emakume ederra bihurtu da?
Ikustera behartu naute? ala Ikusten behartu naute?
Erantzuna:
Da ad. ematen da Hiztegi Batuan, jolastu aditzaren erregimentzat; beraz, Jolastuko
gara?
Bestalde, bihurtu aditza dela eta, literaturako erabilerak aztertu ondoren, hala zioen
Gramatika batzordeak:
"Predikatua izen soila denean arautzat eman daiteke mugagabea dela (eguna gau
bihurtu da). Baina izena bestelako ingurukariz (hala nola, izenondoz, izenlagunez,
partizipioz, adjektibo superlatiboz nahiz konparatiboz, eta abar) janztean, araua joera
hutsa gertatzen da eta mugagabearen ordez predikatua mugatua duten salbuespenak
nahitaezkoak dira."
Hona aurkitutako adibideetako batzuk:
ornamentik ederrena bihurtu baita
emakumerik ederrena bihurtu ahal banendi
arnas huts-hutsa bihurtu banintz bezala
zure bizi moldea guretzat damugarriagoa bihurtzeko
bihurtu ziraden buztin kolorekoak
bihurtu ziren demonio itsusi nazkagarriak
67
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Beraz, biak daude zuzen, bai emakume eder bihurtu da eta bai emakume ederra bihurtu
da.
Azkenik, behartu aditza dela eta, Hiztegi Batuko batzordeak erantzun hau eman zuen
1996an:
"Behartu aditzaren konplementazio hedatuena -tzera da (adibidez, lana ongi egitera
behartu zuten, ikus Orotariko Euskal Hiztegia)."
Data: 1999
Erantzulea: Arauaz gainerakoarena, Gramatika batzordea eta Hiztegi Batuko batzordea
jolastu, dantzatu, mintzatu, solastu...
Galdera:
Zer dira naiz ala dut?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan:
dantzatu: arratsalde osoan dantzatu naiz (ez *dantzatu dut); aurreskua dantzatu dut
jolastu da ad.
mintzatu da ad.
solastatu da ad.
Data: 2000
Erantzulea: Araua
lagundu + dizut/zaitut
Galdera:
Zein da egokiena: lagunduko dizut etxera ala lagunduko zaitut etxera?
Erantzuna:
Biak dira egokiak, Euskaltzaindiaren 39. arauan aditzera ematen den bezala.
Data: 2000/03/02
Erantzulea: Gramatika batzordea
oinarritu
Galdera:
Zertan oinarritzen zara hori esateko galderari nola erantzun behar zaio aditz bat
erabiliz?
Erantzuna:
Gramatika batzordearen ustez, galdera horri erantzuteko bide arruntena eta erabiliena
inesiboko kasu-marka duen izen sintagma bat erabiltzea da. Adibidez: Liburu horretan
oinarritzen naiz esan dizudana esateko.
68
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Aditz bat erabili behar izanez gero (beti ere gogoraraziz ez dela bide ohikoena)
nominalizazioa erabili beharko genuke, inesiboko kasu-markarekin ere. Adibidez:
esatean, entzutean, egitean ...
Data: 1998/10/21
Erantzulea: Gramatika batzordea
oparitu / opari egin eta opatu / opa izan
Galdera:
Gramatikala al da oparitu aditza? Zuzena al da onena opatzen nau forma?
Erantzuna:
Bai, oparitu aditza gramatikala da, formarik ohikoena ez bada ere. Hori baino tradizio
hobekoa da opari egin (zerbait norbaiti) forma.
Bestetik, opatu forma (opa izan bezala) dio ad. da ia beti. Hots: "zerbait norbaiti
opatzen diot" moduko erabilerak ditu, eta ez du onartzen opatzen nau, zaitut, gaitu
modukorik.
Data: 1995/12/05
Erantzulea: Hiztegi Batuko lantaldea
-t(z)ean, -t(z)erakoan, -t(z)ekoan, -keran
Galdera:
Zein da forma zuzena, etortzean esango dizut ala etortzerakoan esango dizut?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du auzi horretaz araurik ez gomendiorik eman. Gramatika
batzordeak, berriz, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VII liburukian aztertuko
ditu aditz jokatugabeko mendeko perpausak. Oraindik ez dugu, beraz, horren inguruko
irizpenik.
Nire iritziz, galderako adibide biak dira ontzat ematekoak. Euskalkien arteko aldea
nahiz erabilera-ñabarduraren bat gorabehera (EGLU VII liburukian aztertuko dugu
hori), badirudi ez dagoela alde handirik forma bien artean. Luis Villasantek zioen (ikus
Sintaxis de la oración compuesta, 106. or.) "de sentido similar" zirela -tzean eta tzerakoan, eta horiekin batera -t(z)ekoan eta bizkaierazko -keran.
Data: 2001/04/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-t(z)ekotan, -t(z)ekotz
69
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Noiz eta zelan erabili behar da -t(z)ekotan? Ba al da araurik?
Erantzuna:
Ez, ez dugu forma horri buruzko araurik, eta Euskaltzaindiaren gramatikan oraindik ez
dira aztertu aditz jokatugabedun mendeko perpausak (Euskal Gramatika: Lehen
Urratsak, EGLU, VII liburukian bilduko dira).
Hiru balio nagusi, behintzat, ikusten dizkiogu -t(z)ekotan formari: baldintza, helburua
eta kontzesioa.
Baldintza
Luis Villasantek, Sintaxis de la oración compuesta liburuan, -t(z)ekotz aztertzen ari
delarik, "de sentido similar" dela dio -t(z)ekotan ere; baldintza balioa duela, alegia.
Koldo Mitxelenak ere hala dio liburu horretako oinohar batean (186. or.): "-t(z)ekotz es
nuestro -t(z)ekotan. Hay algo elidido: kontu(t)an."
Hona tradizioko adibide batzuk eta geuk asmatutako beste batzuk:
- Ematekotan, nik Luisi emanen nioke aritz-abarra. (Gaztelu, Musika ixilla, 30. or.)
- Niork jakitekotan, gazte onek jakinen du. (S. Mendiburu, Idazlan argitaragabeak, 390.
or.)
- Egitekotan, ondo egin.
- Emango dizut, baina berriro itzultzekotan.
Helburua
Villasantek helburuzkoen edo "finalen" artean sartzen ez badu ere, izan lezake helburu
balioa ere -t(z)ekotan formak. Kontua da eliditutako hitza besteren bat ere izan
daitekeela, kasu honetan ikusten den bezala; alegia, baldintza kutsua baino areago,
helburu kutsua duen izenen bat: adibidez, asmo. Beraz, -t(z)ekotan, -t(z)eko (asmo)tan
formatik eratorria litzateke.
Hona adibide batzuk:
- Etsaia badabila gure ingurutan, errabian bezala gu irestekotan. (S. Monho, Poemak,
90. or.)
- Antzara jokua astekotan zegon. (Y. Etxaide, Joanak joan, 90. or.)
- Jai hartzekotan gaude/gara.
Kontzesioa
-t(z)ekotan formari ere lokailua erantsiz gero, kontzesio balioa ere har dezake
perpausak. Gauza bera gertatzen da -t(z)ekotz ere formarekin: "pero otras veces el
sentido es más bien concesivo" dio Villasantek arestian aipatutako liburuan (ikus 195.
or.).
Hona adibide batzuk:
- Istilluak izatekotan ere, ez dira nik aldez aurretik uste eta beldur nuen bezain bortitzak
izan. (K. Mitxelena, Idazlan Guztiak, MEIG, 2, 163. or.)
- Lasai, joatekotan ere, ez diot inori esango.
Azalpen zehatzagoak, esan bezala, EGLU, VII liburukian.
Data: 2001/04/26
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-t(z)en, -(e)z + aditza (egiten ikasi / eginez ikasi)
70
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zein da forma zuzena, egiten ikasten da ala eginez ikasten da?
Erantzuna:
Aukera biak dira zuzenak; baina desberdinak, esanahiaren aldetik. Batetik, -t(z)en ikasi
"ZERTAN ikasi" galderaren erantzuna da: esaterako, "igeri egiTEN ikasten ari naiz".
Bestetik, -(e)z ikasi "NOLA ikasi zerbait egiten" galderaren erantzuna da: adibidez,
"uretan sartuZ, besoak mugituZ eta oinei eraginEZ ikasten da igeri egiTEN" edo "takataka ibiliZ ikasten da oinez ibilTZEN".
Data: 2001/04/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-tzat eman/jo
Galdera:
Badakit, jakin, galdutzat eman, jo... eta halakoak zuzenak direla; baina zuzendutzat
eman, zuzendutzat jo, egintzat eman, amaitutzat eman eta horiek ere ondo dagoz?
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira galdutzat, amaitutzat, zuzendutzat, egintzat eta gisakoak eman eta jo
aditzekin.
Data: 2001/05/03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-tzea, -tzen eta -tzera
Galdera:
Erraza da eskalatzea = erraza da eskalatzen?
Konpontzen saiatu da = konpontzera saiatu da?
Erantzuna:
Erraza da eskalatzea "escalar es fácil" esateko ondo dago; orobat, mendi hori
eskalatzea erraza da. Baina erraza da eskalatzen ezin da izan "escalar es fácil"; bai,
ostera, mendi hori erraza da eskalatzen. Laburbilduz, badirudi:
-tzea erraza da (irakurtzen ikastea erraza da)
zerbait -tzea erraza da (liburu hori irakurtzea erraza da)
zerbait erraza da -tzen (liburu hori erraza da irakurtzen)
Azken adiera horretan -tzeko ere erabiltzen dugu (liburu hori erraza da irakurtzeko).
Euskal Hiztegian ageri den bezala, -tzera saiatu gaur gutxi erabilia da; gaur erregimen
nagusia -tzen saiatu da.
Data: 1996
71
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Patxi Goenaga eta Miren Azkarate (iritzia)
-tzen utzi / -tzera utzi
Galdera:
1994ko IHE 1eko "Aukera anitzeko galdekizun"etan honako hau agertzen zen:
Zergatik zaude hain haserre?
a) Ez zidatelako gaia azaltzera utzi
b) Ez zidatelako gaia azaltzen utzi
c) ...
d) ...
Erantzunetan ontzat ematen zen b) aukera. Ekialdeko euskalkietan -tzera da erabiltzen
dena, beraz utzi-rekin -tzen erabili behar da beti ala biak erabil daitezke? Edo, non bata
eta non bertzea?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan, utzi, du ad. dela besterik ez da esaten.
Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegian, utzi sarreran, (Ipar. eta naf. joatera utzi) ematen du.
Beraz, euskaraz bi erregimenak dira zuzenak; eta Euskaltzaindiak bietatik bat hobesten
ez duen bitartean, euskara baturako ere biak dira onargarri.
Data: 2000
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-tzera/-tzen geratu, gelditu, ausartu
Galdera:
Egoki egina al da ondorengo adibideokin egin dugun "zuzen/oker" sailkapena?
Arotxanean geratu ginen afaltzera (oker)
Arotxanean geratu ginen afaltzen (zuzen)
Arotxanean sartu ginen afaltzera (zuzen)
Arotxanera sartu ginen afaltzera (zuzen)
Bestalde, nola da hurrengoa:
Ikustera/ikusten ausartu naiz?
Erantzuna:
Hiztegi Batuko batzordeak ez ditu sakon aztertu oraindik datuak. Gerta daiteke
euskalkien artean erregimen desberdina izatea, honako adibide honek erakusten duen
bezala:
Behin ere gelditu gabe zuri gerla egitera (Haraneder)
Hurrengoa, euskalkien arabera: Ipar-Ekialdean -tzera ausartu da, eta Mendabaldean,
berriz, -tzen ausartu. Batasunerako ez da aukerarik egin, bata hobetsiz. Beraz, zuzenak
izateaz gain, euskara batuan biak erabil daitezke.
Data: 1999
72
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Aditz berriak: eskiatu
Galdera:
Zein erregimen segitu behar dute aditz berriek? Esate baterako eskiatu, eskiatuko
naiz/eskiatuko dut.
Erantzuna:
Horrako eskiatu hori du aditza da (ikus Hiztegi Batua).
Data: 2000
Erantzulea: Araua
Aditz jokatua + -danik atzizkia
Galdera:
Gerraurreko liburu batean, bizkaierazko adizki bitxi batzuk aurkitu ditut, aditz jokatua +
-danik atzizkia dutenak (zandanik, yakundanik, ebendanik...). Dirudienez, denborazko
perpaus mendekoen balioa dute.
Arruntak al dira? Euskara batuan lekurik izango al lukete?
Erantzuna:
Forma horiek, Gramatika batzordearen ustez, ez dira inondik ere arruntak eta ez dirudi
euskara batuan lekurik izango luketenik gaur egun. Jakina da, bestalde, -danik atzizkia
adberbioei atxekita erabiltzea dela ohikoena.
Data: 1999/05/05
Erantzulea: Gramatika batzordea
Aditzen erregimena: utzi/debekatu (sartzen utzi, sartzea debekatu...)
Galdera:
Zuzenak al dira sartu aditza eta utzi/debekatu aditzak elkartuz sortutako esaldi hauek?
SARTZEN UTZI
a) Ez didate utzi hor sartzea.
b) Ez naute utzi hor sartzea.
c) Ez didate utzi hor sartzen.
d) Ez naute utzi hor sartzen.
SARTZEA DEBEKATU
a) Debekatu egin didate hor sartzea.
b) Debekatu egin didate hor sartzen.
c) Debekatu egin naute hor sartzea.
d) Debekatu egin naute hor sartzen.
73
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
SARTZEN UTZI
a) *Ez didate utzi hor sartzea: Okerra.
b) *Ez naute utzi hor sartzea: Okerra.
c) Ez didate utzi hor sartzen: Zuzena (utzi aditzak erregimen hori agintzen du: NORKNORI aditza da erabilera horretan eta zertan utzi eskatzen du, -tzen alegia).
d) *Ez naute utzi hor sartzen: Okerra.
Baina beste hau ere zuzena da iparraldeko tradizioan: Ez naute utzi hor sartzera.
SARTZEA DEBEKATU
a) Debekatu egin didate hor sartzea: Zuzena (debekatu aditzak erregimen hori eskatzen
du).
b) *Debekatu egin didate hor sartzen: Okerra.
c) *Debekatu egin naute hor sartzea: Okerra.
d) *Debekatu egin naute hor sartzen: Okerra.
Baina beste hau ere zuzena da iparraldeko tradizioan: Debekatu egin naute hor sartzetik.
Ikus debekatu aditza Orotariko Euskal Hiztegian, (VI. lib. 52.-53. or.)
Data: 2001/03/12
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazkaria
Dokumentua: Erlatiboaz eta utzi eta debekatu aditzen erregimenaz (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Erlatiboaz1.pdf
aldatu da/du
Galdera:
Zein forma dira zuzenak: ni(k) neu(k) asko aldatu dut/naiz; harrezkero asko aldatu
dira/dute gauzak/ek?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak dio aldatu aditzak "da" nahiz "du" laguntzaileak har
ditzakeela. Zure galderako adibideak hartuta, hona egitura zuzenak:
Ni neu asko aldatu naiz.
Nik neuk asko aldatu dut langela.
Harrezkero asko aldatu dira nire lagunak.
Harrezkero nire lagunek asko aldatu dituzte gauzak.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako aldatu sarrera.
Data: 20011105
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
aukera izan (joan nintekeen, ikus nezakeen...)
74
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zer adierazten du joan nintekeen aditzak? Joateko aukera nuela, baina ez nintzela joan;
ala, besterik gabe, joateko aukera? Edota ikus nezakeen esanez gero, zer: ikusi nuela ala
ikusteko aukera izan nuela (nahiz eta gero ikusi ez)?
Erantzuna:
Jakina denez, joan nintekeen, ikus nezakeen eta horrelako aditz-formek adierazten
dutena iraganeko aukera edo posibilitatea da. Esate baterako, etxea ikus nezakeen esaten
dugunean, "etxea ikusteko aukera izan nuen" adierazten da. Besterik da perpausaren
bigarren partean (aditz-forma horren ondoren) esaten dena: alegia, etxea edo dena
delako zera ikusi nuen ala ez.
Data: 2001/04/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
axola izan: bost axola
Galdera:
Zuzena al da bost axola dit zer egingo duzun esaldia? Horrelako esaldiekin daukadan
zalantza zera da: aditz nagusia NOR-NORI-NORK motakoa izanik, NORK kasua
menpeko perpausak betetzen du; baina NORK marka ez da ageri. Bestela esanda, bost
axola dit egingo duzunak esango banu, ez nuke zalantzarik, menpeko esaldiak NORK
kasuko atzizkia, -ak, agerian du eta (egingo duzunAK).
Erantzuna:
Zuzena da, bai. Ergatibodun sintagmak ez ezik, axola izan aditzak bestelako molde
batzuk ere har ditzake osagarri. Adibidez:
a) motibatiboko sintagma bat: neregatik ajolik ez diola (Orixe)
b) genitiboko sintagma bat: izkribatzaileari ez diyo ezeren ajolik (V. Iraola)
c) mendeko perpausen bat (zehargaldera nahiz baldintza perpausa)
Hona hemen, horren erakusgarri, literaturako adibide batzuk:
Zehargaldera izanik osagarri:
- Axola dio poza nondik dan. (Orixe, Aitorkizunak, 135. or.)
- Ez dit axola nora eramaten duzun, gartzela edo urkamendira. (G. Aresti, Tobera, 282.
or.)
- Eztuzula axolarik nork hori erran edo manatu duen. (S. Pouvreau, Imitazionea)
Baldintza perpausa izanik osagarri:
- Oitura txarrik lendik baldin badu, iñundik batere ajola ez digu. (Uztapide, Sasoia joan
da gero, 217. or.)
Data: 2001/04/26
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
axola izan: ez zait axola / ez dit axola
75
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zein da zuzena, ez zait axola ala ez dit axola?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak aditzera ematen duenez, zaio motako aditz
laguntzailea hartzen du gehienetan (bost axola zaizkigu auzokoak adibidea dakar).
Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegian bi eratara ageri da axola izan: zaio eta dio. Beraz,
erabilera biak dira gramatikalak: ez zait axola eta ez dit axola. Horrez gainera, ikus
JAGONETeko datu-base honetan bertan bost axola sarrera.
Data: 2001/03/21
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
begira, begiratu
Galdera:
Zuzenak al dira "begiratu" aditzaren lau erabilera hauek?
1. Begira katua!
2. Begira (zertan dabilen) ume hori.
3. Begiratu hitz hori hiztegian.
4. Nola sortzen dira klimak? Begira itzazu eskemak.
Erantzuna:
Galderako "begiratu" aditzaren erabilera horiek direla eta, hona oharrak, hurrenez
hurren:
1. Begira katua! = Begira, hara; ikusi katua!
2. Begira (zertan dabilen) ume hori = Begira (ezazu) (zertan dabilen) ume hori.
3. Begiratu hitz hori hiztegian. ZUZENA DA BERE HORRETAN.
4. Nola sortzen dira klimak? Begira itzazu eskemak. ZUZENA DA, BAINA "aztertu,
gainbegiratu, zaindu" ADIERA DUENEAN; BESTELA "zerbaiti edo norbaiti begia
luzatu" ADIERAN, "-i begiratu" BEHAR DU.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "begiratu" sarrera.
Data: 2002/07/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
behartu: -t(z)era/-t(z)en behartu
Galdera:
Zein da behartu aditzaren erabilera zuzena: Lana ongi egitera behartu zuten ala Lana
ongi egiten behartu zuten?
Erantzuna:
Behartu aditzaren konplementazio hedatuena -t(z)era da: alegia, zure adibideko Lana
ongi egitera behartu zuten. Ikus Orotariko Euskal Hiztegia.
76
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 1996/04/09
Erantzulea: Hiztegi Batuko lantaldea
bota, uretara bota
Galdera:
Onargarria al da "mutikoa uretara bota zen" esaldia? Izan ere, Labayru Hiztegiak
dioenez, "bota, da, dau: echar(se), tirar(se), arrojar(se), lanzar(se)" erabil daiteke.
Erantzuna:
Ez, "uretara bota zen" ez da zuzena: "uretara bota zuen bere burua" erabili behar da.
Data: 2002/07/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
damu izan
Galdera:
Argibideak nahi nituzke "damu izan" aditzaren erabileraz.
Erantzuna:
Hiru aukera ageri dira Orotariko Euskal Hiztegian (ikus OEH, VI. lib., 9.-11. or.):
"damu dut, damu naiz" eta "damu zait". Adibide-kopurua eta esparru geografikoa ez
dira, ordea, berdinak hiruretan.
DAMU DUT da erabiliena eta hedatuena. Hiztegi Batuan, erregimena aipatzen ez bada
ere, trantsitiboko erabilera bakarrik jaso dute adibidean: "ez dute damu izango orain
horrela ibilia". Era askotara eman daiteke "damu dut" horren osagarria: "ikasia" eta
"ikasi izana" batez ere (iparraldean "-z" instrumentala dutelarik: "ikasiaz", "ikasi
izanaz"); baita "ikastea" ere, nahiz gutxiagotan agertu. Badira beste forma batzuk ere:
"zeren -en", "-lakotz", "-turik" eta abar.
DAMU NAIZ aurrekoa baino gutxiago erabilia da. Batez ere iparraldean erabili izan da,
eta XX. mende arte ez da ageri hegoaldean. Beste erabileretan ikusten ez dugun
"apenarse" esanahia ere ematen zaio. Orotariko Euskal Hiztegiko adibideetako
konplementua izen-sintagma bat izaten da, "-z" instrumentalean emana ("ezertaz", "bizimodu lizunaz"); baina iparraldeko kasuetan "-tzeko" ere erabiltzen da. Bestela, inongo
osagarririk gabe ageri da: "damu naiz", "damu zaitezte"...
DAMU ZAIT ere jasota dago Orotariko Euskal Hiztegian (adibide gutxi, ordea).
Horrekin batera "damutu zait" ere bai (Hiztegi Batuak dio "damutu zait" aditzak
"sartua" eta "sartzea", biak onartzen dituela).
Data: 2001/12/03
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
eskegi/eseki
Galdera:
Onargarria al da "garabi batetik eskegi dira, protestan" esaldia? Izan ere,
77
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak adibide hau dakar, besteak beste: "Itxeki
zan soka batetik eta aurkitu zuen zinzilika zegoala".
Erantzuna:
Erabilera hori ez da oso egokia: hobe da "bere(n) burua" erantsita erabiltzea
"eskegi/eseki".
Data: 2002/07/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
hasi da/du
Galdera:
"Hasi" aditza IZAN laguntzailearekin erabili behar da ala erabil dezakegu UKAN
laguntzailearekin ere?
Erantzuna:
Bai, "hasi" aditza DA nahiz DU erakoa dela dio Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak;
beraz, bi aukerak onartzen ditu. Izan ere, erregimen bat baino gehiagoko aditza izanik
(beste asko bezala), "hasi" aditza bi era horietara erabili izan da euskaraz, edozein
hiztegitan ikus dezakezun bezala (ikus Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegia,
Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegia eta abar).
Data: 20011127
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
iritzi (deitu): deitzen zaio, deritzo, deritza, *deritzaio
Galdera:
Nola esan behar da deitzen zaio adizki trinkoa erabiliz, deritzaio ala deritzo? Hau da,
bereizten al dira deritzaio (deitzen zaio) eta deritzo (irizten dio)?
Erantzuna:
Bi erabilera horiek, behintzat, baditu iritzi aditzak (ikus Orotariko Euskal Hiztegiko
iritzi sarrera), eta biak erabil daitezke: Mikelek ongi deritzo afaltzera joateari eta Mikel
deritzo mutil horri.
Formari dagokionez, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, II liburukian,
Gramatika batzordeak dio deritza nahiz deritzo erabil daitezkeela; baina ez deritzaio
(ikus 1997ko argitaraldiko 313. orrialde barreneko oharra).
Data: 2001/04/02
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
izorratu
78
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zuzena al da "Nik ez dut uste gu IZORRA GAITEZEN egiten dutenik, baina kalte
egiten digute" esaldia?
Erantzuna:
Ohikoena "gu izorratzeko" esatea da, baina "izorra gaitezen" ere zuzena da.
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak dio "izorratu" aditza (bigarren adieran, arrunkeria gisa
markatutakoan, "kalte egin, hondatu" adieran) "da/du" aditza dela; beraz, bietara joka
daiteke (Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak badakar adibiderik).
Data: 2002/01/14
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
lehortu, garbitu, orraztu
Galdera:
Zuzena al da "lehortu" aditzarekin "zaitez" erabiltzea? Adibidez, "eskuak lehortu ditu",
"bustita zaude eta lehortu zaitez" gisakoetan.
Erantzuna:
Bai, zuzena da "lehortu, garbitu, orraztu" eta gisakoekin "zaitez" erabiltzea.
Data: 2002/07/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
lotu
Galdera:
Onargarriak al dira "lotu" aditzaren hiru erabilera hauek?
1. Segurtasun-uhala lotu du.
2. Lotu zaitez ondo.
3. Kateekin lotu dira, protestatzeko.
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira "lotu"ren erabilera horiek; baina hirugarrenean hobe da "katez lotu
dira" erabiltzea, eta ez "kateekin".
Data: 2002/07/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
neurtu, pisatu (zenbat?)
Galdera:
Zein da egokiagoa "neurtu" aditza erabiltzean, "Zenbat luze zara?" ala "Zenbat neurtzen
duzu?"?
Eta "pisatu" aditzaren kasuan, zuzena al da "Zenbat pisatzen duzu?" galdetzea?
79
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
"Neurtu" aditzaren erregimena dela eta, Hiztegi Batuan "soka hori bost metro luze da"
hobesten da, eta ez "soka horrek bost metro neurtzen ditu". "Pisatu" aditzari dagokionez,
ostera, "du" ad. dela dio Hiztegi Batuak, bestelako azalpenik gabe; beraz, "Zenbat
pisatzen duzu?" moduko egiturak guztiz ontzat ematen dira.
Xehetasun gehiago, Gramatika batzordeak Leioako biltzarrerako prestatu zuen
txostenean (ikus Euskera, 1994, 3, 39. liburukia (2. aldia), 935.-939. or. eta 1.023.1.031. or.).
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "zenbat/zenbateko/zenbaten" sarrera.
Data: 20010614
Erantzulea: Miren Azkarate
NORI + ari izan
Galdera:
Adibidez:
-i ari izan (niri ari zara).
Erantzuna:
Ez da niri ari zara edo antzeko adibiderik azaldu Orotariko Euskal Hiztegian.
Testuinguru zabalagoa beharko litzateke bai ala ez esateko.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
sentitu
Galdera:
Zuzenak al dira "sentitu" aditzaren hiru erabilera hauek?
1. Estu hartuta daukatela sentitzen du.
2. Faxisten biktima sentitzen da.
3. Gazterik sentitzen naiz.
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira "sentitu"ren erabilera horiek (bigarrenean, gaizki legoke "Faxisten
biktima sentitzen du bere burua"); baina hirugarrenean, "gazte" behar du: "Gazte
sentitzen naiz".
Data: 2002/07/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
topo egin, topatu
Galdera:
Zuzena al da "topatu" aditzarekin "Mikel topatu dut, Mikelekin topatu naiz" eta
80
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
gisakoak erabiltzea? Izan ere, Labayru Hiztegiak dioenez, "topau/topatu, dau, da.
encontrar(se), hallar" erabil daiteke.
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira "topatu"ren erabilera horiek. Bi erregimen desberdin dira, eta
soziatiboarekin "naiz" laguntzailea hartzen du "topatu" aditzak. Baina ondo gogoan izan
behar da "Mikelekin topo egin dut" ere hor dugula, soziatiboarekin askoz ere tradizio
handiagoa duena.
Data: 2002/07/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
Atzizkiak (Lexikoa)
Galdera:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan ez dira ageri "egoista" eta "egoismo". Beraz, "nirekoi,
zeurekoi, berekoi, geurekoi" eta horiei dagozkien "-keriak" ageri direnez, horrela erabili
behar ditugu, ezta?
Erantzuna:
Bai, inolako zalantzarik gabe.
Data: 20010709
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Galdera:
Erantzuna:
Hona hemen bost galde-erantzun, "bana"ren erabilerari buruzkoak:
1. Milatik gorako zenbakiekin bakarrik erabili behar da "bana"? Izan ere,
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian "eun bana" eta "bost eun bana" ere ageri
dira.
Egia da OEHn esaten dena; alegia, "mila"rekin ez ezik, bestelako zenbakiekin ere
erabili izan dela: batez ere "ehun"ekin eta "ehun"etik eratorriekin (berrehun,
hirurehun...) eta "milioi"rekin.
2. Ontzat ematen al dira "bosna mila / bost mila bana / bost bana mila" eta gisakoak?
Azken hori hizkuntza mintzatuan entzuna daukat.
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian (ikus 138.-139. or.) ontzat
ematen da "bostna mila" ("bosna mila") eta txartzat "*bost milana". Egia da bestelako
adibideren bat edo beste badela ("Urtean bost milla bana lauerleko irabazten dituzala",
Eguzkitza, Gizarte auzia, 147. or.); baina arruntena, zalantzarik gabe, "bosna mila" da;
"bost bana mila" baino arruntagoa, askoz ere.
3. Zein hobetsi, "bost mila eta hogeita hamarna" ala "bost mila eta hogeita hamar bana"?
Arruntena lehenbizikoa da: "bost mila eta hogeita hamarna".
4. Zein hobetsi, "bosna milioi / bost milioi bana / bost bana milioi" egituren artean?
81
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Hor ere, "bosna mila"ren kasuan bezala, arruntena lehenbizikoa da: "bosna milioi",
alegia.
5. Komunztaduran, aditza singularrean ala pluralean erabili behar da? Edo bietara joan
daiteke: "bosna gozoki eman dizkiet/diet"?
Bietara eman daiteke. Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukiko 131.
orrialdean esana dago zenbatzaileekin ("bat"ekin izan ezik, eta sintagmak mugatzailerik
ez badu) bi aukerak onartzen direla: singularra nahiz plurala.
Data: 2002/01/08
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"-ganako/-kiko" maitasuna, gorrotoa, konfiantza...
Galdera:
Zein da hobestekoa, "elkarrenganako maitasuna" ala "elkarrekiko
maitasuna/gorrotoa/konfiantza"?
Erantzuna:
Zalantzarik gabe, "elkarrenganako maitasuna" da hobestekoa: hain zuzen ere, horixe da
euskal literatura-tradizioan gehien erabiltzen den egitura. Badira "elkarrekiko
maitasuna"ren adibideak ere, baina oso-oso gutxi.
Bestetik, "-ganako gorrotoa" edota "-ren kontrako/aurkako gorrotoa" dira hobestekoak;
izan ere, "-kiko gorrotoa" duen adibiderik ez baitugu aurkitu tradizioan.
Orobat "konfiantza"rekin ere: "-ganako konfiantza" da hobestekoa, askoz ere
erabiliagoak baitira egitura hori edota "konfiantza ...-gan" modukoak. Bestea gaitzetsi
gabe, ordea; izan ere, "-ki(la)ko konfiantza" modukorik aurkitu ez dugun arren, badira
horren oinarri izan daitezkeen egiturak: alegia, "konfiantza ...-kin/-gaz" gisakoak.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-kiko" sarrera.
Data: 2001/10/22
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"-koi": nirekoi, zeurekoi, berekoi, geurekoi
Galdera:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan ez dira ageri "egoista" eta "egoismo". Beraz, "nirekoi,
zeurekoi, berekoi, geurekoi" eta horiei dagozkien "-keriak" ageri direnez, horrela erabili
behar ditugu, ezta?
Erantzuna:
Bai, inolako zalantzarik gabe.
Data: 20010709
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
"-na": bana, bosna mila / bost mila bana / bost bana mila
82
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Erantzuna:
Hona hemen bost galde-erantzun, "bana"ren erabilerari buruzkoak:
1. Milatik gorako zenbakiekin bakarrik erabili behar da "bana"? Izan ere,
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian "eun bana" eta "bost eun bana" ere ageri
dira.
Egia da OEHn esaten dena; alegia, "mila"rekin ez ezik, bestelako zenbakiekin ere
erabili izan dela: batez ere "ehun"ekin eta "ehun"etik eratorriekin (berrehun,
hirurehun...) eta "milioi"rekin.
2. Ontzat ematen al dira "bosna mila / bost mila bana / bost bana mila" eta gisakoak?
Azken hori hizkuntza mintzatuan entzuna daukat.
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian (ikus 138.-139. or.) ontzat
ematen da "bostna mila" ("bosna mila") eta txartzat "*bost milana". Egia da bestelako
adibideren bat edo beste badela ("Urtean bost milla bana lauerleko irabazten dituzala",
Eguzkitza, Gizarte auzia, 147. or.); baina arruntena, zalantzarik gabe, "bosna mila" da;
"bost bana mila" baino arruntagoa, askoz ere.
3. Zein hobetsi, "bost mila eta hogeita hamarna" ala "bost mila eta hogeita hamar bana"?
Arruntena lehenbizikoa da: "bost mila eta hogeita hamarna".
4. Zein hobetsi, "bosna milioi / bost milioi bana / bost bana milioi" egituren artean?
Hor ere, "bosna mila"ren kasuan bezala, arruntena lehenbizikoa da: "bosna milioi",
alegia.
5. Komunztaduran, aditza singularrean ala pluralean erabili behar da? Edo bietara joan
daiteke: "bosna gozoki eman dizkiet/diet"?
Bietara eman daiteke. Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukiko 131.
orrialdean esana dago zenbatzaileekin ("bat"ekin izan ezik, eta sintagmak mugatzailerik
ez badu) bi aukerak onartzen direla: singularra nahiz plurala.
Data: 2002/01/08
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"-xe" (horrekintxe/horrexekin)
Galdera:
Zein da zuzena "horrekintxe" ala "horrexekin"?
Erantzuna:
Forma horiek biak zuzenak dira. Euskaltzaindiaren Euskal gramatika laburra: Perpaus
bakuna liburuak, "Erakusle indartuak" atalean (ikus 84. or.), hauxe dio:
Hiztun batzuek "-xe" atzizkia erakuslearen erroaren ondotik jartzen dute, kasu markaren
aurrean ("honexeri, horrexeri, harexeri"); beste hiztun batzuek nahiago dute, ordea,
azkenean jarri atzizkia (" honixe, horrixe, harixe"). Eta gauza bertsua gertatzen da kasu
hauekin guztiekin (batzuekin ezinezkoa den arren) "honexetan/honetantxe,
honexekin/honekintxe, honexetara/honetaraxe", eta abar. Erakusleetatik sortzen diren
83
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
adberbioekin ere ber gauza: "hementxetik/hemendixe, honelakoxe/honelaxeko" eta abar.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-xe" sarrera.
Data: 20010713
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-(e)ko/-(e)rako: osasun publikoko/publikorako
Galdera:
Ondoko errotulazioa nola jarri beharko nuke?
OSASUN PUBLIKORAKO ZUZENDARITZA edo OSASUN PUBLIKOKO
ZUZENDARITZA?
OSASUN PUBLIKOKO TEKNIKARIA edo OSASUN PUBLIKORAKO
TEKNIKARIA?
Alegia, noiz erabili behar da "-(e)ko" eta noiz "– (e)rako"?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du gai horri buruzko araurik eman. Praktikan, bietako adibideak
ikusten ditugu, bai "-(e)ko"dunak (Ekialdean batez ere) eta bai "-(e)rako"dunak
(Mendebaldean maizago). Beraz, biak eman daitezke ontzat (estilo-kontua ere izaten da
askotan, bi "-ko" metaturik jartzea itsusia dela uste dutenak ere badira eta).
Horretaz informazio gehiago nahi izanez gero, ikus Euskal Gramatika Laburra:
Perpaus Bakuna liburuko 166.-172. eta 494.-498. orrialdeak; eta Euskal Gramatika:
Lehen Urratsak, EGLU, I, liburukiko 370.-373., 377.-381. eta 384.-386. orrialdeak.
Bestalde, argigarri gisa, hona zenbait zuzendaritza, negoziatu, atal eta abarren izenak,
Euskal Herriko Erakundeen Barne Errotulazioa liburutik hartuak eta bietako ordainak
dituztenak:
Ekonomia Sustapeneko Zuzendaritza Nagusia = Dirección General de Promoción
Económica
Jaurlaritzaren Idazkaritzako eta Legebiltzarrarekiko Harremanetarako Zuzendaritza =
Dirección de Secretaría del Gobierno y Relaciones con el Parlamento
Gizarte Ekonomiako Zuzendaritza = Dirección de Economía Social
Oinarrizko Osasun Laguntzako Zuzendaritza = Dirección de Atención Primaria
Lege Koordinazio eta Errekurtsoetarako Zuzendaritza = Dirección de Coordinación
Jurídiza y Recursos
Ekonomia eta Kudeaketa Laguntzarako Atala = Sección de Asistencia Económica y de
Gestión
Industria eta Meategien Kontrol eta Segurtasuneko Atala = Sección de Control y
Seguridad Industrial Minera
Osasun publikoko albaiteroak = Veterinarios de salud pública
Osasun publikorako udal zentroa = Centro municipal de salud pública
Data: 2001/06/20
Erantzulea: Miren Azkarate
-ENO/*-EINO atzizkia (etortzen ez direno/*direino)
84
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zein da zuzena Etortzen direneino ez dugu alde egingo ALA Etortzen ez direneino ez
dugu alde egingo? Eta zein da zuzena "zu joan arte ez naiz isilduko" adierazteko,
Joaten ez zareneino ez naiz isilduko ALA Joaten zareneino ez naiz isilduko?
Erantzuna:
Etortzen ez dirENO ez dugu alde egingo da zuzena. Horren baliokidea da Etortzen ez
dirEN BITARTEAN ez dugu alde egingo. Alegia, etorri arte (etortzen ez diren bitarte
guztian), ez dugu alde egingo.
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VI, Mendeko perpausak,
2 liburukiko 118. orrialdean azaltzen du Gramatika batzordeak erabilera hori, eta
– ENO menderagailuari dagozkion bestelakoak. Jakizu, gainera, – ENO forma dela
nagusitu dena, eta horixe dela gaur egun erabiltzen den bakarra (ikus EGLU, VI, 114.
or.).
Bigarren galderari dagokionez, Joaten ez zareno, ez naiz isilduko da zuzena; baina hor
ere egokitu egin dugu forma, zeren eta – ENO menderagailuak adierazten duena
denbora-bitarte bat baita, eta bitarte horretan esaten ari baita ez dela isilduko: alegia zu
joan gabe zauden bitarte guztian.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako -(e)no sarrera.
Data: 2007/12/21
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
– (r)engan/-(r)engana/-(r)engandik; -etan/-etatik/-etara: gizonengan,
gizonetan
Galdera:
Zuzenak al dira Gizonetan ez duzu joera hori antzemango eta Ume batetik bestera alde
handia dago esaldiak?
Erantzuna:
Bai, bi esaldi horiek zuzenak dira. Erreferentzia nagusia gure gramatikan daukazu (ikus
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukia, 235.-236. or.,
1991ko argitalpena).
Hor esaten da bizidun eta bizigabeen arteko muga zehatza non dagoen ez dakigula
oraino; -GA- artizkia duten formak bizidunekin erabiltzen direla, baina horrek ez duela
esan nahi -GA- gabeko formak bizidunekin erabil ezin daitezkeenik; ez eta -GA-dun
formak bizigabeekin erabil ez daitezkeenik (Zure ontasun eta pazientzia handiagana,
Kardaberaz).
Esaten da, era berean, ezin sar daitezkeela euskalki guztiak zaku berean:
Mendebaldean, dirudienez, Ekialdean baino gehiago erabiltzen da – GA– artizkia; eta
Ekialdeko euskalkietan ia singularrean bakarrik erabiltzen da.
Bizidunen erabileran, pertsonaren nortasuna edo indibiduotasuna adierazten da
bizidunen formaren bitartez (gizonengan); besteak, berriz, taldea adierazten du gehiago
(gizonetan). Taldea adierazten da, adibidez, lagunetara noa esatean; eta zuzentzat hartu
behar da hori ere.
Data: 20131024
85
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
-ero/-oro atzizkia: astero, egunero, segundoero, une oro
Galdera:
Zuzenak al dira ordu erdiro eta ordu laurdenero idazkerak euskara batuan?
Erantzuna:
Hauek dira, maiztasuna adierazteko -ero/-oro atzizkiari dagokionez, orain arte
araututako idazkerak: aldiro, arratsaldero, asteartero, asteazkenero, astelehenero,
astero, egunero, gauero, goizero, hamabostero, hilabetero, hilero, igandero,
iluntzero, jaiero, larunbatero, minutuero, neguero, orduero, ostegunero, ostiralero,
segundoero, udaberriro, udaro, udazkenero, une oro eta urtero.
Horiez gain, arautu bidean dago asteburuero ere; baina ordu(-)erdiero eta ordu()laurdenero oraindik ez (nahiz eta 110. arauan ordulaurdenero agertu adibide batean).
Data: 20121119
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-ez/-etaz atzizkiak: hori egin dutenEZ/dutenETAZ ari dira
Galdera:
Zuzena al da hori egin DUTENEZ / DUTENETAZ hitz egiten ari dira esatea?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira, eta ohiko erabilera nagusia Hori egin dutenETAZ hitz egiten ari dira
da.
Data: 20141209
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-rako/– rentzat (etxerako, etxearentzat)
Galdera:
Egoeraren arabera, etxearen edo etxeko erabiltzen dugu: etxearen neurriak, etxeko
leihoak... Horrela jokatzen al da NORAKO eta NORENTZAT kasuetan ere? Adibidez:
Diru hau etxea erosteko da, eta beste hori, autoa erosteko. Testuinguru horretan,
zuzena al da Diru hau etxearentzat da, eta beste hori, autoarentzat esaldia?
Erantzuna:
-RAKO eta -RENTZAT kasuen arteko auzian Gramatika batzordeak duen iritzia Euskal
Gramatika. Lehen Urratsak, I liburukian jaso da (ikus EGLU I, 1991, 1.4.4.7. -rako eta
-rentzat izeneko azpiatala, 261.-265. or.).
Han esaten denaren arabera, zuzena izan daiteke bizigabeen kasuan -rentzat atzizkia
erabiltzea. Honela dator EGLU I liburukian: ´´-rentzat bizidun gisa sentitzen edo
somatzen ditugun izenek osatutako sintagmei lotzen bide diegu, eta -rako, aldiz,
bizigabe gisa sentitzen ditugunek osatutakoei; alegia, hizkuntzarentzat,
Euskaltzaindiarentzat, batzarrarentzat, elizarentzat, herriarentzat esango dugu
86
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
testuinguruak bizidun bezala irakurrarazten badizkigu; ostera, hizkuntzarako,
Euskaltzaindirako eta abar, bizigabe gisa sentiarazten badizkigu´´.
Eztarriarentzat/eztarrirako on da eztia adibidea hartzen badugu, bietara esan dezakegu.
Horien bien parafrasia eginez, lehenbizikoak DATIBOA izango luke azpian (eztarriaRI
on egiten dio eztiak); besteak, berriz, ADLATIBOA (eztarriRA eramateko on da eztia).
Alde horretatik begiratuta, esango genuke Diru hau etxearentzat/autoarentzat da esaldia
ez dela egokia erabilera honetarako (datiboa ez du onartzen: etxeari ordaintzeko??).
Horiek emateko, -rako atzizkia ere ez litzateke egokia (etxerako=etxera eramateko
zuzena da, baina ez du esanahi bera). Halakoetan, aditzaren beharra ezinbestekoa
iruditzen zaigu: Etxea/autoa ordaintzeko/erosteko da diru hori.
Badira etxearentzat gisako egiturak Orotariko Euskal Hiztegiko corpusean, baina
guztiek dute, gure iritzirako, datiboko osagai bat azpiko egituran, parafrasian:
Etxearentzat kaltegarria da kazkabarra (etxeaRI kalte egiten dio kazkabarrak).
Data: 20121018
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
– RAT atzizkia: mendirat, etxerat, basorat; egiterat, jaterat...
Galdera:
Nafarreraz idazterakoan, NORA adlatiboaren markan -rat erabil daiteke: mendirat,
etxerat, basorat... Baina galdegaia ZERTARA denean ere -rat erabil daiteke (egiterat,
jaterat, jolasterat) edo jolastera, jatera, egitera paratu behar da nahitaez?
Erantzuna:
Adlatiboko – RAT atzizkia izenen kasuan erabil badaiteke (etxerat), ez dago inongo
eragozpenik adizkien kasuan ere erabiltzeko: egiterat, jaterat, jolasterat...
Data: 20120416
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
-teke/-tzeke (-tzaka/-tzeka) menderagailua: amaitzeke, bukatzeke...
Galdera:
Berdin erabil daitezke -t(z)eke eta -tu gabe formak? Lana bukatu gabe utzi dut = Lana
bukatzeke utzi dut.
Erantzuna:
Bai, aditz-izena gehi -T(Z)E gehi -KE egiturak ukoa edo antzeko zerbait adierazten du
eta -TU GABE egituradun moldeen parekoa da: Hau amaitzeke dago. Lanak egiteke
zenituen gaur goizean ikusi zaitudanean.
Mendebaleko eta mendebaldera jotzen duen erdialdeko euskaran erabilia literatura
klasikoan, gaur egun euskara batuarekin asko hedatu da -T(Z)EKEren erabilera. Forma
nagusia -T(Z)EKE bada ere, euskal literaturan ugariak dira -TZAKA eta -TZEKA
formadun adibideak (baina -TAKA formadunik ez dugu aurkitu Orotariko Euskal
Hiztegian).
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VII, Perpaus jokatugabeak liburukian (ikus
349.-351. or.) -T(Z)EKE menderagailuaz esaten dugunaz gainera, hona hemen
87
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
literatura-tradizioko -T(Z)EKE eta haren aldaerak (-TZAKA, -TZEKA) dituzten hainbat
adibide, erabilera argitzen lagunduko dutelakoan:
-T(Z)EKE
- Oro dezakena baita, ez al zezaken guzia biurtu ta aldatu, gaiztorik ezer gelditzeke
(Orixe, Aitorkizunak, 160).
- Eta, dana dala, ekarri lenbaitlen, armak duten pisua ta nekea eziñ eraman bait-ditezke
sabela gobernatzeke (P. Berrondo, Don Kijote Mantxako, 40).
- Elkarrengana urreratzen ari ziran konturatzeke (N. Etxaniz, Lur baten bila, 23).
- Lortu al diteke edozein gogo-gauza bakartasunaz maiz elikatzeke (Txillardegi, Leturia,
21).
- Hobe litzateke guk ere beste horrenbeste egingo bagenu: daukaguna gorde, ingurukoek
nahiz urrutikoek antzekorik ba ote duten begiratzeke (K. Mitxelena, Euskal Idazlan
Guztiak, I, 229).
- Beha egon zen hor, hotsik egiteke (J. Mirande, Haur besoetakoa, 38).
- Arrats berandu batean, bizikleta zaar bat artu nai ostu; aren aulkitxuan barruko jantzi
aldagarri bat, eukan bakarra, lotu, eta sotau zan, auzoari ez besteri txistik esan barik,
iñortxuri agurrik egiteke (E. Erkiaga, Batetik bestera, 106).
-TZAKA
- Wolfio gau guzi artan geratzaka jardun, eta egunsentirako prest zegoan (G. Arrue,
Santa Genoveva, 125).
- Aiek bezela egiten degu / Beti ots eta garrasi, / Aien erara gure besook / Beti goruntza
eraiki, / Aietxen gisa egin artean / Zeru gogorrok erdibi, / Ixiltzaka dei egingo degu /
Erruki (F. Arrese Beitia, Ama euskeriaren liburu kantaria, 54).
-TZEKA
- Euskel-iztegi bikain bati azken-orraztuak egiten, euskera ordurako illa ta lurperatua
zanik oartzeka (Lizardi, Itz lauz, 63).
- Erle-langilleak eztira ez arrak ez emeak; baña erlekumea ateraten, orri jaten emoten eta
gero eztigiñen aspertzeka, zoli ta bizkor ekiten dautse lanari (J. Eguzkitza, GizarteAuzia, 109).
Data: 20131126
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
-go
Galdera:
Esanahia? Taldea adierazteko onargarri bihurtu behar al du? Irakaslego, biztanlego,
gutxiengo, gehiengo… Edo lanbidea edo kualitatea adierazteko bakarrik erabili,
Iparraldean bezala?
Erantzuna:
73. arauan azaldu zuen Euskaltzaindiak -go atzizkiaren erabilera zuzena zein den:
-go atzizkia erabil bedi:
a) ofizioa, lanbidea adierazteko (artzaingoa, zurgingoa, etab.)
b) tasuna adierazteko: euskaldungoa, ahaidegoa, etab.
Data: 2000
88
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Araua
-kada
Galdera:
Termino berriak sortzeko garaian eratorpenaren bidea oso emankorra bada ere, sarritan
zalantza egiten dugu. Zer egin: atzizkiez erreparorik gabe baliatu hitzak behar izan ahala
sortzeko ala baliabide horren erabilera neurtu, hitz eratorria gabe hitz-elkarte edo izensintagma erabiliz? Adibidez:
-(k)ada atzizkia: harrikada, makilada eta antzeko hitz jatorren bidetik ukondokada,
belaunkada, ezpatakada, kulatakada sortu ala izena + -ukaldi/kolpe hitz-elkartearen
bidea erabili?
-gile atzizkia erabiliz euritakogile, jostailugile, pintzelgile, kortsegile... ala izena + egile hitz-elkartea bultzatu.
Badakigu auzi honetan ezin dela araurik eman, eta berezkoa duela euskarak
atzizkibidea; baina irizpide orokorrak finkatzeak ez liguke kalterik egingo.
Erantzuna:
Oso zaila dirudi kontu horretan irizpide orokorrak finkatzea, eratorbidea zein hitzelkarketa, biak baitira bide zuzen eta emankorrak euskaraz. Eta ezin esan daiteke bat ala
bestea aukeratu behar den.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-keta, -kunde eta -mendu
Galdera:
Atzizki alomorfoen aukera hizkera teknikoan: kudeaketa, kudeamendu; antolamendu,
antolaketa, antolakunde...
Erantzuna:
Atzizki desberdinak dira horiek, ez atzizki bakarraren alomorfoak. Hobeto aztertu
beharra dugu atzizki horietako bakoitzaren balioa, tradizioan izan dutena. Behin baino
gehiagotan aurki daiteke aditzoin bera atzizki desberdinei lotua (adibide horietan ageri
den bezala). Halakoetan, Hiztegi Batuan, tradizio handiena duten formak jasotzeko
ahalegina egiten da.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-kiko, -kilako
Galdera:
NOREKIKO birdeklinabidea, izenlaguna denez, beti izenaren aurrean jarri behar al da?
89
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Hau da, errespetu handia du gurasoekiko edo gurasoekiko erakusten duen errespetua
bezalako egiturak okerrak al dira?
Erantzuna:
Ez dirudi – kiko atzizkiak nahitaez izenlagun izan behar duenik; izan ere, badira zuk
eman dizkiguzun adibideak bezalakoak (eta ez gutxi) euskararen literatura tradizioan.
Ez nuke esango, beraz, zure galderako egitura horiek okerrak direnik.
Egia da iparraldeko tradizioan -kilako (alegia, -kikoren baliokidea) izenlagun gisa
erabiltzen dela beti eta ez duela adizlagun erabilerarik. Hegoaldeko tradizioan ere, esan
bezala, adizlagun erabileraren lekukotasunak badiren arren, izenlagunarenak askoz ere
ugariagoak dira: alegia, gurasoekiko errespetu handia du edo gurasoekiko harremanak
hoztu egin dira aspaldion bezalakoak.
Gehiago sakondu nahi izanez gero, hona hemen auzi horretaz luzeago diharduen
artikulu baten erreferentzia:
-Jesus Mari Makatzaga (1999): "-kiko atzizki konposatuaz" in Zenbait Gai Euskara
Teknikoaren Inguruan (artikulu-bilduma, Juan Carlos Odriozolak bateratua),
EHU/UPVko Argitalpen Zerbitzua.
Data: 2001/04/02
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazkar
Dokumentua: BURUZ ala BURUZKOAK (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Buruz.pdf
-na (husna/hutsean)
Galdera:
Atzizki distributiboaren erabileran, bana, bina, hiruna bezalakoen ondoan (hiruna
liburu oparitu dizkigute), gaitzetsi egiten dut husna erabiltzea. Zuzen al nago?
Erantzuna:
Gramatika batzordea zure iritzi berekoa da eta gaitzetsi egiten du inongo tradiziorik ez
duen husna forma hori.
Badira horren ondoan beste egitura batzuk, kiroletarako-eta egokiagoak direnak.
Adibidez:
Hutsean gelditu zen partida.
Huts eta huts egin zuten Errealak eta Alavesek.
Data: 2000/01/25
Erantzulea: Gramatika batzordea
-pen eta -keta
Galdera:
Euskaltzaindiak onartu ez dituen nominalizazioak, hau da, -pena edo -keta dituzten
aditz-izenak, erabil daitezke? Hala hobe da -tzearen bidez egitea nominalizazioa?
Irizpide orokorrik ba al da -pen eta -keta horiek erabiltzeko? Esaterako, iraungipena ez
90
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
da Hiztegi Batuan ageri. Guk erabili izan dugu; baina, gaur egun, Hiztegi Batuan ez
datorrenez, iraungitzearen aldeko erabakia hartu dugu. Zuzena al da gure erabaki hori?
Erantzuna:
Lehenik eta behin, jakizu Hiztegi Batuan ez azaltzeak ez duela esan nahi hitz jakin bat
erabil ezin daitekeenik. Esan nahi duen bakarra da ez dagoela Orotariko Euskal
Hiztegiko corpusean edota Egungo Euskararen Bilketa-lan Sistematikoaren corpusean
erabilienetakoen artean. Beraz, erabil daitezke Hiztegi Batuko lehen itzulian ageri ez
diren – pen eta – keta atzizkiez osatutako izenak.
Bigarrenik, -tze atzizkiak, zerbait "gertatzea" adierazten du. Hori bada iraungitze
izenarekin adierazi nahi dena, orduan guztiz egokia da atzizki hori erabiltzea. Baina
– pen atzizkiak, ordea, bi esanahi izan ditzake: zerbait "gertatzea" (iraupen izenean,
adibidez) edo zerbait "gertatu izanaren ondorioa" (etsipena, esaterako, ez da "etsitzea";
baizik "etsitzean, etsi ondoren sortzen den sentimentua"). Bigarren adiera horretarako ez
du balio – tze atzizkiak. Beraz, zein adieratan erabiltzen den iraungipen, hori da kontua.
Adiera batean guztiz baliokidea izango litzateke iraungitze; bestean, "iraungitzearen
ondorioa" adierazteko, ez.
Azkenik, ez da erraza esatea noiz erabili behar den – pen eta noiz – keta. Atzizki
horiekin sortutako izenik erabilienak jaso dira Hiztegi Batuan, eta hala egingo da
bigarren itzulian ere. Zaila da hortik aurrera joatea, oso azalpen teorikoak eman gabe.
Data: 2001/04/11
Erantzulea: Miren Azkarate
-tar eta -dun
Galdera:
Zer hobetsi behar dugu: txinatar kultura ala kultura txinatarra? Eta tirantedun kamiseta
ala kamiseta tiranteduna?
Erantzuna:
Eratorpeneko -tar dela eta, ez da ezer hobetsi atzizki horrekin eratutako izenondoen
kokalekuaz. Beraz, besterik esaten ez den bitartean, txinatar kultura zein kultura
txinatarra, biak dira zilegi. Nolanahi ere, gogoan izan beharko genuke beti errusiar
inperioa etab. erabili ordez, Errusiako inperioa ere tradizio handiko joskera dela
euskaraz.
Beste horrenbeste diogu -dun atzizkiaz: tirantedun kamiseta eta kamiseta tiranteduna
biak onartzen dira, batasunerako gomendiorik ematen ez den bitartean.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-tar eta -ko
Galdera:
Espainiar filologia nahiz Espainiar literatura biak gramatikalak al dira?
91
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Egia da -(t)ar atzizkiak jatorria adierazten duela, herritar izenak osatzeko balio duela.
Horrenbestez, agian, berez okerrak izan litezke Britainiar uharteak bezalakoak. Arrazoi
beragatik, Azpeitiar basoak ere okerra litzateke, adibidez. Honen ordain zuzena,
euskaldunak ongi dakikeenez, Azpeitiko basoak izango litzateke.
Hala ere, hedapen bat gertatu dela esan liteke -(t)ar-en erabileran, eta hedapen hori ez
dela zabarkeriaz gertatu; arazo bati erantzun egokia eman nahiagatik baizik. Izan ere,
Filología española edo Literatura española modukoak itzultzeko, badirudi Espainiako
filologia edo Espainiako literatura baino egokiagoak izan daitezkeela -(t)ar
atzizkidunak. Espainiako bezalako izenlagun batek leku bati egiten dio erreferentzia
batez ere (ez beti, nolanahi ere), eta argi dago batzordeari egiten zaion galderan agertzen
diren sintagmetan ez zaiola lekuari erreferentzia egiten, zuzenean behintzat.
Horrenbestez, espainiar bezalako hitz bat, Espainiako baino definitugabeagoa denez,
egokia izan liteke gure kasuan. Ematen diren adibideek, gainera, beste euskaldun
batzuek ere gure aurretik horrela pentsatu dutela erakusten digute. Erabat garbizale
jokatuz gero, oso irtenbide txarra geldituko litzaiguke.
Gainera, Italiar literatura bezalakoak erabiliz gero, halako anbiguitate bat gertatzen da.
Hala, italiar literatura hurbilago egongo litzateke "italiarren literatura"tik, "Italiako
literatura"tik baino. Izan ere, goian esan bezala, italiar markatugabeagoa dela dirudi
Italiako baino.
Horrenbestez, zilegi ikusten du batzordeak italiar literatura eta antzekoak erabiltzea.
Baina garbi dagoenean lekuaz ari garela, orduan -(T)AR-en ordez -KO erabiliko da.
Geografia española ez dugu itzuliko Espainiar geografia gisa, Espainiako geografia
gisa baizik. Modu berean, gauza bat izango litzateke Frantziako literatura eta beste bat
Frantziar literatura.
Azkenik, gogorarazi behar da hizkuntzari erreferentzia egiten zaion kasuetarako
badugula instrumentala oinarritzat hartuz eraikitako atzizki bat: -zko. Hala, italierazko
literatura litzateke kasu horretan egitura zuzena.
Data: 1999/01/07
Erantzulea: Gramatika batzordea
-zale
Galdera:
Ez al da egia kamioizale, garraiozale eta abar ez direla egoki erabiltzen? Izan ere,
zaletasuna edo afizioa adierazten dute eta ez langintza.
Erantzuna:
Egia da hori dela seguruenik -zale atzizkiaren erabilerarik hedatuena. Hala ere, oso
sustraituak dira zenbait lekutan zuk ematen dituzun adibideak bezalakoak: ardozale,
esnezale eta abar. Alegia ardoa edo esnea saltzen duenari esaten zaio hala. Gramatika
batzordeak ez lituzke txartzat emango adiera horretan ere.
Data: 2000/07/19
Erantzulea: Gramatika batzordea
-dun: "-tz"+"-dun", ardazdun/ardaztun
92
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Nola idatzi behar "ardatz" hitzari "-dun" atzizkia gehituz gero: "ardatzdun, ardazdun"
ala "ardaztun"?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak, oraingoz, ez du ezer hobetsi "ardaztun" eta "ardazdun"en artean.
Eratorpenaren oraindik askatu gabeko bi korapilo aipatzen dituzu hemen. Bata,
txistukaria frikari bilaka daitekeen ala afrikatua behar duen. Bestea, atzizkiaren
leherkariak ahostuna ala ahoskabea izan behar duen. Euskaltzaindiaren LEF batzordeak
prestatutako liburua, eratorpenari buruzkoa, laster kaleratzekoa da eta, agian, han izan
dezakegu argibideren bat. Bien bitartean, eta kasu jakin honi buruz, honako hau esan
daiteke:
1. Orotariko Euskal Hiztegiko datutegian, lehenbiziko auziari buruz, "-dun" atzizkia
frikari bilakatu ohi dela ikusi dugu: "hiztun, irabaztun, bihoztun, akastun, gorpuzdun,
kirasdun, adasdun...". Denak dira Euskaltzaindiak ontzat emandako formak (ikus
Hiztegi Batua). Badira, jakina, afrikatua dutenak ere: esaterako, "gatzdun".
2. Bigarren auzia, kasu honetan korapilatsuagoa da. Goiko adibideetan ikusi bezala,
bietariko kasuak daude, ahostuna zein ahoskabeak dutenak. LEF batzordeak dio (ikus
Euskera aldizkaria 39; 1994, 3; 1.050. or.) auzi hau seguraski atzizkiz atzizki (edota,
agian, hitzez hitz) erabaki beharko dela; hain zuzen ere, hitz guztientzat jokabide
bakarra hautatzea gogorregia litzatekeelako.
Beraz, ez da oraingoz ezer erabaki "ardazdun" hitzari buruz; agian Hiztegi Batuaren
bigarren pasaldian helduko zaio txanda, erabilera berezituetako termino batzuk ere
aztertuko baitira hemendik aurrera.
Data: 2001/10/22
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-egi
Galdera:
Nola lotu behar zaie "-egi" atzizkia "atzera, aurrera, barrura / atze, aurre, barru" eta
abarri?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer erabaki horretaz: arauetan ez da ageri. Bestalde, Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, II liburukian aipatu aipatzen da "-egi" atzizkia,
baina ez da argitzen auzi hori. Gainera, Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiko
corpusean ere ez da ageri auzia erabakitzeko adinako lekukotasunik. Hona agerpenen
maiztasunak:
Aurreraegi: 3 agerpen (Zaitegi, K. Mitxelena)
Aurreregi: 2 agerpen (Txirrita, Nemesio Etxaniz)
Aurregi: 2 (N. Etxaniz, Noe)
Aurreegi:0
Atzeraegi: 1 (K. Mitxelena)
Atzeregi: 0
Atzeegi:0
Atzegi:0
Barruregi: 1 (Añibarro)
93
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Barruraegi: 0
Barruegi:0
Hortaz, Euskaltzaindiak esan beharko du, ahal duenean, zein hobetsi.
Data: 2002/01/08
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-garri, lur eraikigarri
Galdera:
Bertan eraikitzeko aukera legez onartua duten lurrak izendatzeko, lur eraikigarri erabili
izan da azken urteotan (eraikitzeko lur ere erabiltzen da). Zuzena al da eraikigarri
adjektiboa adiera horretan erabiltzea? Erabilera zaharrari begiratuz gero, ez al du esan
nahi eraikitzen duena (ezen ez eraikitzeko dena)?
Erantzuna:
Euskaraz -garri atzizkiak bi balio izan ditu historian zehar:
1. "Aktibo" deitu izan zaiona (egokiago litzateke arazle edo eragile deitzea): barregarri
(barre eragiten duena), mingarri (min ematen duena), pozgarri (poz ematen duena),
aberasgarri (aberatsarazten duena) eta abar.
2. "Pasiboa", aldi berean bi ñabardura izan ditzakeena, "merezi duena" (ikusgarri,
esaterako) edo "daitekeena" soil-soilik (ulergarri, esaterako).
Bi balioetan, lehena izan da nagusia; baina ezin da esan bigarrena gaizki dagoenik.
Bigarren horixe da, gainera, azken urteotan nagusitzen ari dena; izan ere, erdal -ble
atzizkiaren ordainik ez baitu bestela euskarak.
Galderari erantzunez, lur eraikigarri zuzena da euskaraz, baita eraikitzeko lur ere. Nik
neuk nahiago dut bigarrena, baina ikusi egin behar da administrazioan zer darabilten
"suelo edificable" terminoaren ordaintzat (EUSKALTERMen lurzoru eraikigarri ageri
da).
Argibide gehiago nahi izanez gero, irakur Miren Azkarateren artikulu hau: "Euskal garri vs. latinezko -bilis: bi balio desberdin" in Patxi Altunari omenaldia, Mundaiz,
Unibertsitatea saila, Euskal Filologia, 5 (19.-39. or.), Donostia, 1990. Ikus, gainera,
hausgarri/hauskor sarrera JAGONETeko datu-base honetan bertan.
Data: 2001/04/23
Erantzulea: Miren Azkarate
-t(z)eagatik/-(e)lako (merkeagoa izateagatik/delako)
Galdera:
"Amak ez zuen bere alaba haurtzaindegira bidaltzen: aitona-amonekin uzten zuen
merkeagoa izateagatik" esaldian "-t(z)eagatik" zuzena da ala "-(e)lako" erabili behar da?
Erantzuna:
Egitura horretan "-t(z)eagatik" erabiltzea zuzena da, baina ez du "-(e)lako" formak duen
esanahi bera.
Perpaus horretan "-t(z)eagatik" formak helburu-balioa du, kausazkoa baino gehiago;
94
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
alegia, "izatearren" formak lukeen bera. Jakina denez, "-(e)lako" ere erabil dezakegu
hor; baina kausa-balioa emango genioke orduan.
Badira, alabaina, "-t(z)eagatik" eta "-(e)lako" baliokideak izan daitezkeen kasuak.
Adibidez:
- Gaizki portatzeagatik zigortu dute.
- Gaizki portatu delako zigortu dute.
Horietan bietan kausa-balioa dugu.
Zein da, orduan, goiko "merkeagoa izateagatik" eta beheko "gaizki portatzeagatik"
horien arteko desberdintasuna balio diferenteak izateko? Hain zuzen ere, aditzaren
aspektua: goikoan ez da burutua, eta behekoan bai.
Data: 2001/07/04
Erantzulea: Gramatika batzordea
-t(z)ean/-t(z)erakoan (egitean/egiterakoan, jaikitzean/jaikitzerakoan)
Galdera:
Denborazko "-tzean" eta "– tzerakoan" nola bereizi elkarrengandik?
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VII liburukiko gaia dugu hau, eta oraindik
ez dugu aztertu. Hala ere, susmora eta iritzira erantzungo dizut.
Jakina da -T(Z)EAN eta -T(Z)ERAKOAN denbora-atzizkiak ez direla baliokideak: biak
dabiltza aldiberekotasunaren inguruan, baina ñabardura hauek ikusten ditut:
-T(Z)ERAKOAN markatuagoa da, aldiberekotasunaren ñabardura "inkoatiboa" eta
"puntuala" adierazten baititu. Esate baterako "jaikitzerakoan" formak "jaikitzera
zihoanean" edo "jaikitzen ari zen unean" biak esan nahi ditu.
-T(Z)EAN, berriz, orokorrago da; -T(Z)ERAKOANen kasu guztietan erabil daiteke,
hots, esandako "inkoatibo" edo "puntual" horietan eta baita beste batzuetan ere. Hala,
esate baterako, ñabardura "burutua" denean. "Aita etortzean hasiko gara bazkaltzen"
perpausean, konparazione, "aita etorri eta" esan nahi da, hau da, "etorritakoan". Eta,
halaber, inoiz denbora balioaz gabetua ere erabil daiteke: "hori egitean maite gaituzula
erakutsi duzu" perpausean, "egitean" ez da denborazkoa, modua-edo adierazten duena
baizik.
Beraz, -T(Z)ERAKOAN markatua da, baina -T(Z)EANek beste horrenak ere hartzen
ditu eta, horietaz landa, beste erabilera batzuk ere baditu.
Horra nire iritzia, EGLU VII prestatzean egiaztatu beharrekoa.
Data: 2001/07/04
Erantzulea: Jose Antonio Mujika, Gramatika batzordekoa
-t(z)eko /- t(z)earen ohitura
Galdera:
Zein da hobestekoa "erretzearen ohitura" / "erretzeko ohitura" formen artean?
Erantzuna:
Bi horien artean aukeratzeko orduan, bigarrena hobetsiko nuke zalantza izpirik gabe:
95
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
alegia, "erretzeko ohitura". Izan ere, "-t(z)earen" oso gutxi erabili izan da euskararen
literatura-tradizioan ("ohitura" hitzarekin ez dugu behin ere aurkitu); hori baino askoz
ohikoagoa da "-t(z)eko". Gainera, "ohitura" hitzarekin erabilitako batzuk badira,
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegitik hartutako ondorengo aipuetan ikusiko
duzunez:
- Baserritarrak dute oitura mauka-utsean plazan egotekoa. (Iztueta)
- ... oitura har zazu: hau da, hitz ederrak jartzekoa. (Arrue)
- ... antziñako oitura, itz neurtuak ematekoa. (Iztueta)
- Astero izaten da oitura emakumeak ildegira joatekoa. (Anabitarte)
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-t(z)eko" eta "-tzeko" sarrerak.
Data: 2001/10/22
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-tzakoa (norentzakoa)
Galdera:
"Nongo(a)", "norenganako(a)", "norekiko(a)" kasuek, izena kenduz gero, "-a"
mugatzailea hartzen dute. "Norentzako" kasuak ere har lezake mugatzailea? Hots,
"amarentzakoa" zuzena da?
Erantzuna:
Bai, zuzena da "amarentzakoa" forma hori. Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal
Hiztegiak adibide hauek dakartza, besteak beste:
- Oetxu bakartia, berarentzakoa soilik (E. Erkiaga)
- Lengo eskola, batzuentzakoa bakarrik zana (L. Akesolo)
- Jatorra da liburu honetakoa: arina, erraza, edozeinentzakoa (K. Mitxelena)
Hori bai, ez dira adibide asko; ez dirudi, beraz, oso emankorra denik. Izan ere, logikaren
arabera era horretakoak erabil badaitezke ere, eguneroko jardunean horiek baino forma
arruntagoak erabiltzen ditugu askoz sarriagotan; hala nola, genitiboa ("amarena"),
adizlaguna ("amarentzat") nahiz "-ko" atzizki hutsa ("gelakoa", "gelarakoa"ren ordez).
Esate baterako:
- "Oparien artean, zein da amarentzakoa?" baino gehiago, "zein da amarena?"
- "Oparien artean, zein da amarentzakoa?" baino gehiago, "zein da amarentzat?"
- "Gortinetan, zein da gelarakoa?" baino gehiago, "zein da gelakoa?"
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-tzako" sarrerak.
Data: 2001/07/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Dokumentua: BURUZ ala BURUZKOAK (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Buruz.pdf
Marratxoa (Lexikoa)
Hitz elkartuak. merkatal / merkataritza-zentroa
96
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zein da zuzena merkatal zentroa ala merkataritza-zentroa?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren 25. arauan, Hitz elkartuen osaera eta idazkera izenekoan, I.2 ataleko
b) azpiatalean esaten denez, erdal adjektibo erreferentzialak ordezkatzeko erabiltzen
dira merkatal eta gisako hitzak, eta ez dira zuzenak. Bide zuzena, hitz-elkarketaz
baliatzekotan, unibertsitate-esparrua, moneta-politika eta abar erabiltzea da.
Beraz, kasu honetan merkataritza-zentroa erabili behar da.
Data: 1998/10/16
Erantzulea: Pello Telleria
Zernahi (Lexikoa)
"nagiak atera" esapidea
Galdera:
Zelan esan behar da, "nagiak atera nau" ala "nagiak atera ditut"?
Erantzuna:
Zure galderako "nagiak atera ditut" zuzena da; baina beste "nagiak atera nau" hori ez da
zuzena, non eta beste esanahi bat ez duen: alegia, "[pertsona] nagiak atera nau [ni]"
zuzena da, baina "alferrak atera nau" esango bagenu bezala, eta ez gara horretaz ari,
noski, baizik eta "nagiak atera" esatean ulertu ohi dugunaz; hain zuzen ere, Ibon
Sarasolaren Euskal Hiztegian azalduta dagoenez: "nagiak atera: besoak eta zangoak
zabaldu, giharrak tinkatuz, luzaz geldirik egon edo lo egin ondoren suspertzeko".
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak dakarren forma bakarra "nagiak atera" da, eta horixe
da, zalantzarik gabe, egokiena. Badira, horrez gainera, inoiz edo behin erabiltzen diren
formak ere. Esate baterako, Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian aurkitu
ditudan hauexek: "nagiak uxatu" (Orixe), "nagiak bota ditu/zituzten" (Lizardi, Txomin
Agirre), "nagiak astindu zituenean" (Etxaniz)...
Data: 2001/06/15
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
"samar" eta "nahiko(a)"
Galdera:
Zer alde dago "samar" eta "nahiko"ren artean (esanahian, erabileran...)?
Erantzuna:
Bada alderik "samar" eta "nahiko"ren artean. Batetik, kokaguneari dagokionez, "samar"
beti doa izenondoaren edo aditzondoaren ondoren; "nahiko(a)", berriz, izenondoen eta
aditzondoen aurretik joaten da.
97
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Bestetik, "nahiko(a)" zenbatzailea (zenbatzaile zehaztugabea) ere izan daiteke; baina
"samar", ez. Alegia, izenei lagunduz ager daiteke lehena ("nahiko azterketa juntatu zait
zuzentzeko", "nahiko(a) diru bildu dut"); baina "samar", ez (ikus Euskaltzaindiaren
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukiko 183. or.).
Aditzekin biak erabil daitezke, baina zenbaitetan esanahia ez da guztiz bera:
- Nahikoa jan dut (ez dut gehiago behar) / jan samartu dut (ia dena jan dut)
- Nahikoa egin dut (ez dut gehiago egin behar) / egin samartu dut (ia-ia bukatu dut)
Izenondoen eta aditzondoen maila adierazterakoan, esanahiari (edo esanahi bereizketari)
dagokionez, ez Euskaltzaindiak ez Gramatika batzordeak ez du ezer esan. Zenbaitek
ikusten du alderik, esanez batak ("nahiko"k) balio positiboagoa duela besteak baino:
- Zer moduz lo egin duzu? Nahiko ondo
- Zer moduz lo egin duzu? Ondo samar
Hala ere, esanahiarena hobeto aztertu beharrean gaude.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "nahiko" sarrera.
Data: 2001/06/13
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"zertan edo hartan" esapidea
Galdera:
Zein egoeratan erabil daiteke "zertan edo hartan" esamoldea?
Erantzuna:
Ohizko erabileran, "zertan edo hartan" esapidea egoera zehaztugabeetan erabiltzen da:
zehaztu ezin halako egoeratan edo zehaztu nahi ez direnetan. Esapide horren balio
beretsua du "zerbaitetan" formak.
Data: 20010711
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Internet eta bidez, bitartez postposizioak
Galdera:
Zuzenak al dira hauek guztiak: Internet bidez, Interneten bidez, Internet bitartez,
Interneten bitartez? Letra larriz idatzi behar da Internet? Eta izen berezi gisa deklinatu?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak arautu gabeko kontua da hau. Internet, nire ustez, izen berezia da;
beraz, letra larriz hasita eta artikulurik gabe idatzi behar da: Internet, hor dugu Internet,
Interneten bidez komunikatzen gara... Eta izen berezi gisa deklinatu behar da:
Interneten, Internetekin...
Zuzena da Internet bidez erabiltzea, baina egokiena izango da Interneten bidez,
Interneten bitartez erabiltzea; hain zuzen ere, bidez postposizioaren sinonimoa den -en
bitartez postposizioa bereziki ageri delako Hiztegi Batuan. Beraz, ez da zuzena
98
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
*Internet bitartez erabiltzea.
Horixe jakinarazten dizut Interneten bidez.
Horixe jakinarazten dizut Interneten bitartez.
Data: 20121112
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Aldaketak Hiztegi Batu elektronikoan
Galdera:
Zer aldaketa egin dira Hiztegi Batuaren bertsio elektronikoan, eta zergatik?
Erantzuna:
Hiztegi Batuaren paperezko hiru argitaraldien Argibideak atalean honako hau irakur
daiteke:
´´Jakina denez, euskal hitz askok hainbat aldaera agertzen dituzte tradizioko testuetan.
Horrelakoetan, jakina, aldaera bat onartu du Euskaltzaindiak, eta besteak baztertu, oro
har. Aldaera baztertuekin bitara jokatu dugu: batetik, gaur egun zalantzaren bat sortzen
dutenak berariaz baztertu ditugu, aldaera baztertuari izartxo bat erantsiz eta e.[=erabil]
ikurraren ondoan forma hobetsia adieraziz: ´erropa* e. arropa´, adibidez´´.
Eta aurreraxeago, beste hau:
´´Beste hitz mota batek ere argibide berezia behar du: h.[=hobe] ikurra erantsi zaienak,
hain zuzen. Horietan ere bi multzo bereizten ditugu. Lehen multzoa euskalki marka
daramaten hitzek osatzen dute. Horrelakoetan, ´hobe´ hori Euskal Herri osoari begira
idazten diren testuetako erabilerari soilik dagokio, eta hitz edo aldaera horiek egokiak
dirateke beste kasu batzuetan, Herria astekarian, Bizkaia gehigarrian edo herri
aldizkarietan idaztekoan, adibidez. Bigarren multzoa bestelakoei -hots, ´zigarro [...] 2
Heg. ´zigarro txikia´ h. zigarreta´ edo ´partidu Heg. 1 h. partida [...]´ bezalakoeidagokie. Hauei buruz Euskaltzaindiak esan nahi du ohartzen dela ez direla denak idazle
guztiek egoera guztietan eta berehala onartzekoak, eta agian bide zuhurrena pausokakoa
dela, testu jaso eta formalenetatik hasiz, eta bigarren urrats baterako utziz ahozko
erabilerei lotuenak. Hemen ere, senak eta egoerak erakutsiko dio idazle edo esatari
bakoitzari nola joka arauok betetzeko erantzukizunean´´.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak Batzorde Ahaldundua lanean hasi
orduko, egitasmoaren zuzendariak adierazi zuen hiztegi mota horretan ez zela egokia
horrelako markak erabiltzea, ohiko praktika lexikografikoaren arabera, eta proposatu
zuen marka horiek zituzten hitz guztiak banan-banan aztertu eta bakoitzari tratamendu
egokia ematea, Euskaltzaindiak eskura dituen corpusetan agertzen zuten erabilera
kontuan hartuz. Halaxe egin zuen erredakzio-taldeak eta bakoitzari zer tratamendu eman
proposatu zuen. Proposamen horiek banan-banan aztertu zituen Batzorde Ahaldunduak,
eta erabaki-proposamenak Osoko Bilkurari aurkeztu zizkion. Proposamen gehiago ere
aurkeztu zizkion Batzorde Ahaldunduak Osoko Bilkurari, hala nola ordura arte Hiztegi
Batuan agertzen ziren sinonimia-markak, aditz batzuen erregimenak, etab. aldatzeko.
Gaurko datarekin aldaketa horiek guztiak islaturik geratu dira Hiztegi Batuaren bertsio
elektronikoan, eta hor jasota daudenak dira forma arautuak. Horrela, guztiz bateraturik
geratzen dira Hiztegi Batua eta Euskaltzaindiaren Hiztegia.
Egin diren aldaketa esanguratsuenen berri jakiteko Interneteko helbidea:
http://www.euskaltzaindia.net/dok/plazaberri/2014/martxoa/EHvsHB20140218azkena.p
df
99
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako 'Hiztegiko hitz baztertuak eta
ez-hobetsiak' sarrera.
Data: 20140314
Erantzulea: Andoni Sagarna, Hiztegiaren zuzendaria
alkatea, alkate andrea, alkatearen andrea
Galdera:
Zuzena al da alkatesa deitzea emakumezkoa den alkateari?
Erantzuna:
Beti okerra da *alkatesa hitza. Alkatea emakumezkoa dela bereziki adierazi behar
denean, alkate andrea erabiltzen da.
Euskaraz, alkatea esaten zaio herriko agintari nagusiari (gizonezkoa izan nahiz
emakumezkoa izan); udal batzarraren lehendakari hori emakumezkoa denean, alkate
andrea ere zuzena da (alkate jauna zuzena den bezalaxe alkatea gizonezkoa denean);
eta emakumezkoa agintaria ez denean, berriz, alkatearen emaztea, alkatearen andrea
ere zuzenak dira. Baina *alkatesa hitza inoiz ez da zuzena euskaraz.
Data: 20141106
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
bart
Galdera:
Zein da zuzena bart heldu naiz edo bart heldu nintzen?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira; baina, gehienetan, aditza orainaldian erabiltzen da: bart heldu naiz,
bart gauean heldu naiz.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 2012koaren
97. or.), hauxe da, besteak beste, bart sarreran datorrena:
bart. Joan den gauean. (Dagokion aditza lehenaldian, nahiz, maizago, orainaldian. Ez
dakizu asko bart zer gertatu den elizako ateetan! Bart hil zen. Bart arratsean egin ditut
negarrik handienak. Bart gauean jakin dugu.
Data: 20150112
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
bezala/bezalakoa: zaren *bezala/bezalakoa maite zaitut
Galdera:
Zuzena al da zaren bezala maite zaitut esatea?
Erantzuna:
Ez, ez da zuzena erabilera hori.
100
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Sarritan, erdararen eraginez edo (gaztelaniaz biak como baitira), nahastu egiten dira
bezala (NOLA) eta bezalakoa (NOLAKOA). Hauek dira, adibidez, erabilera zuzenak:
- Zaren bezalakoa maite zaitut. (NOLAKOA)
- Txori bat bezalakoa zara: airosa eta lotsatia. (NOLAKOA)
- Txori batek bere umea bezala maite zaitut: leunki. (NOLA)
- Txori batek bezala kantatzen duzu: ederki. (NOLA)
- Zu bezalakoa da: langile amorratua. (NOLAKOA)
- Zu bezala dago: nekatuta. (NOLA)
Xehetasun gehiago jakiteko, ikus Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak,
EGLU, V (383.-385. or.).
Data: 20150226
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
egin, eragin
Galdera:
Zer alde dago egin eta eragin aditzen artean?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 2012koaren
193. or.), hauxe da, besteak beste, egin sarreran datorrena:
- egin 1 (du aditza). Zerbait sortu, ez izatetik izatera iraganarazi. Etxe bat egin.
- egin 2 (du aditza). Gauzatu, prestatu. Bilera bat egin.
- egin 3 (du aditza). Adinaz mintzatuz, bete. Hogei urte egin ditu.
- egin 4 (du aditza). Denboraz mintzatuz, igaro. Egun gutxi egin ditu gurekin.
- egin 5 (du aditza). Bilakatu, bihurtu. Haren arerio egin naiz.
- egin 6 (du aditza). (Eguraldiari buruzko zenbait gertakari adierazteko). Hotz, bero
egin. Euria egin zuen.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 2012koaren
213. or.), hauxe da, besteak beste, eragin sarreran datorrena:
- eragin 1 (dio aditza) (nor osagarririk gabe). Zerbait egitera bultzatu. Aberriaganako
maitasunak eragiten dio bere lanean.
- eragin 2 (dio aditza) (nor osagarririk gabe). Gertarazi, eragina izan. Platonek ere
sakonki eragin zion Frai Luisen gogamenari.
- eragin 3 (dio aditza) (nor osagarririk gabe). Mugitu, mugiarazi. Motorrak eragiten dio
ardatzari.
- eragin 4 (du aditza). Eginarazi. Arropa berriak eragin.
- eragin 5 (egin-en bidezko aditz elkarteen aditz arazlea eratzeko erabilia). Negar
eragin zidan.
- eragin 6 (du aditza). Gertarazi, halako ondorioa ekarri. Hotzak dardara eragiten du.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako eragin sarrera.
Data: 20150115
101
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
entzun, aditu; entzumena, adimena
Galdera:
Zuzena izanik entzun eta aditu elkarren sinonimoak direla esatea, nola liteke entzumena
eta adimena elkarren sinonimoak ez izatea?
Erantzuna:
Bai, entzun eta aditu elkarren sinonimoak dira; baina ez beti.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 2012koaren
209. or.), hauxe da entzun sarreran datorren adiera bakarra:
entzun. Entzumenaren bidez sumatu. Askotan entzun diogu hori esaten.
Hiztegi horretan, ordea (ikus 8. or.), hiru adiera desberdin datoz aditu sarreran:
- aditu 1. Entzun. Urruti dago eta ez dizu aditzen.
- aditu 2. Ulertu. Entzungo dute eta ez dute adituko.
- aditu 3. Usaimenaz sumatu. Nik behintzat ez dut erre usainik aditzen.
Hortaz, entzun eta aditu elkarren sinonimoak dira lehenengo adieran; baina ez beste
bietan.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan (ikus 7. or.), hauxe da
adimen sarreran datorren adiera bakarra:
adimen. Ulertzeko eta ikasteko gaitasuna; pentsamendu bidez norbaitek bere buruaz eta
inguruaz jabetzeko duen ahalmena. Oroimena, adimena eta borondatea.
Hiztegi horretan, ordea (ikus 209. or.), hauxe da entzumen sarreran datorren adiera
bakarra:
entzumen. Gorputzaren zentzumena, belarrian datzana eta hotsak eta soinuak
sumarazten dituena. Itsuei ematen zien ikusmena, eta gorrei entzumena.
Esanahi desberdintasun horregatik ez dira elkarren sinonimoak entzumena eta
adimena.
Data: 20150312
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Erdarazkoen ordainak: carne de gallina / oilo-ipurdia, oilo-larrua
Galdera:
Nik badakit zer den, baina ez dakit nola esaten den euskaraz carne de gallina.
Erantzuna:
Hotzaren edo beldurraren eraginez edo, norbaiti oilo-ipurdia jarri, oilo-larrua egin,
larrua laztu esaten da euskaraz (eta gaztelaniaz, carne de gallina).
Data: 20141201
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
erdi: egunen erdiak, lagunen erdiak, hortzen erdiak
102
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zuzenak al dira egunen erdiak atzerrian pasatutzen ditu eta lagunen erdiak
atzerritarrak ditu esaldiak?
Erantzuna:
Zuzenak dira, bai. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan
(ikus 219. or.), hauxe da, besteak beste, erdi 1 sarreran datorren adibidea: Hortzen
erdiak erori zaizkio.
Hortaz, egunen erdiak atzerrian pasatutzen ditu eta lagunen erdiak atzerritarrak ditu
eta abar dira erabilera zuzen-egokiak. Baina ez nahastu, adibidez, sagarren erdiak
(zenbat: sagar kopuruaren erdia) eta sagar erdiak (zer: bi parte berdinetan banatutako
sagarraren zati bakoitza): horiek biak zuzenak dira, baina ez dute esanahi bera, jakina.
Gainera, ezinezkoa litzateke *lagun erdiak atzerritarrak izatea: lagunen gorputzak
erditik zatitu (eta lagunak hil) behar horretarako.
Data: 20141016
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Esapideak: Eskerrak etorri -(e)la / -(e)n
Galdera:
Zein da zuzena: eskerrak etorri dela ala eskerrak etorri den?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira. Hona zer dioen Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen
Urratsak, EGLU, V, Mendeko perpausak liburukiak (ikus 76. or.): “ eskerrak
gobernatzaileak -eLA menderagailuko osagarriak izaten ditu normalean, lekuko idatziek
erakusten dutenez. Baina ahozko mintzairan -eN menderagailua hartzen du maiz,
Hegoaldeko euskalkietan ere: Eskerrak ez zaizun hori besterik gertatu! ” .
Beraz, zuzenak dira ondorengo esapide hauek guztiak: eskerrak etorri dela; eskerrak
etorri den; eskerrak ez dela etorri; eskerrak ez den etorri; eskerrak etorri ez den.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako “ eskerrak” sarrera.
Data: 20120312
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Esapideak: gura duzun legez, behar den legez
Galdera:
Zuzenak al dira gura legez eta behar legez esapideak?
Erantzuna:
Bizkaierazko konparazio-morfema da legez. Aditz modalekin, laguntzaile eta guzti
erabiltzen da nagusiki: Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU),
V, (Menderakuntza-I) liburukiak 358. orrialdean dioenez, testuetan “ oso lekukotasun
gutxi agertzen dira” laguntzailerik gabekoenak.
Hortaz, gura duzun legez eta behar den legez erabiltzea da egokiena.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako “ beti legez” sarrera.
103
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 20100517
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Esapideak: gure andrea = nire andrea, gurean = gure etxean
Galdera:
Zuzena al da senarrak gure andrea esatea bere emazteagatik?
Erantzuna:
Bai. Euskarak joera izan du pluraleko pertsona-izenordainak erabiltzeko singularrekoen
ordez, batez ere noren kasuan. Gaur egungo joera ez da erabatekoa; baina, hala ere,
sarritan entzuten dira horrelako erabilerak zenbait toki-izenekin (etxe, herri…) eta
senidetasun-izenekin (anaia/neba/arreba/ahizpa, aita/ama...).
- Zuen (=zure) etxean ere hala gertatzen al da?
- Gure (=nire) baserria herritik urruti dago.
- Gure (=nire) anaiak ederki daki horren berri.
- Gure (=nire) andrea, andre ederra.
Lexikalizatu ere egin dira pluraleko noren izenordain horietatik bi: “ zuenean” esaten
da behin baino gehiagotan “ zuen etxean” esateko, eta “ gurean” , berriz, “ gure
etxean” edo, hedaduraz, “ gure herrian” esateko.
- Zuenean ere ez zen giro izango atzo, ezta?
- Saharako haur talde batek gurean pasatuko du uda.
Gisa berekoa da izen bereziekiko jokaera hau ere: gure Begoña, zuen Joxe…
Data: 20100307
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
esku egon: zure esku egon / zure eskuan egon
Galdera:
Zein da esaldi zuzena, zure esku dago edo zure eskuan dago?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira; baina bata zehatza da (adibidez, zure eskuan dago goxokia; neuk
ikusi dut nola hartu duzun) eta bestea metaforikoa edo (adibidez, zure esku dago
erabakia).
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 2012koaren
242. or.), hauxe da, besteak beste, -en esku egon sarreran datorrena:
-en esku egon. [Norbait]-en iritziaren edo erabakiaren mende egon. Bere esku dagoela
hori idaztea edo ez idaztea.
Data: 20150212
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Euskal Herria, Euskadi, Euskal Autonomia Erkidegoa, euskaldun, eusko,
euskotar
104
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zuzena al da Euskadi izena erabiltzea Euskal Autonomia Erkidegoa aipatzeko, Euskal
Herria aipatzeko erabili ordez?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak bi hiztegi nagusi argitaratu ditu batasunerako erabakitako hitzekin:
Hiztegi Batua eta Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak. Jakina denez, bi
hiztegi horiek aberasteko eta euskaltzaleon eskura jartzeko ahaleginean ari da
Euskaltzaindia.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan (ikus 257. or.), hauxe da,
besteak beste, euskal eta euskaldun sarreretan datorrena:
- Euskal Autonomia Erkidego Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak gaur egun osatzen
duten autonomia erkidegoaren izena.
- Euskal Herri Arabak, Bizkaiak, Gipuzkoak, Lapurdik, Nafarroak, Nafarroa Behereak
eta Zuberoak osatzen duten lurraldea.
- euskaldun izenondoa/izena. Euskaraz dakiena, euskaraz mintzatzen dena.
Gainera, Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan (ikus 258. or.),
hauxe da, besteak beste, eusko eta euskotar sarreretan datorrena:
- eusko (Hitz elkartuetan lehen osagai gisa). Euskadiri, euskotarrei dagokiena,
Euskadikoa.
- euskotar 1 izenlaguna. Euskadikoa, Euskadiri dagokiona.
- euskotar 2 izena. Euskadiko herritarra.
Hitz horiek dira Euskaltzaindiak orain arte arautu dituenak gai honetaz. Beraz, Euskadi
izenaren esanahiaz ez du ezer arautu, eta hortik aurrerakoak iritzi soilak dira, oraingoz.
Data: 20140602
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Familia-izenak: Etxeberria anai-arrebak, etxeberriatarrak; Ganboa
sendia, ganboarrak...
Galdera:
Nola adierazi eta idatzi behar dira familia-izenak: adibidez, Etxeberria anaiak,
Etxeberritarrak, Etxeberritar anai-arrebak?
Erantzuna:
Familia-izenak osatu ohi dira familiaren deiturari -ar / -tar / -dar atzizkia erantsiz.
Atzizkia erantsitakoan, izen arruntzat hartu eta letra xehez idaztea da egokiena:
Etxeberria anai-arrebak, etxeberriatarrak; Erentzun senideak, erentzundarrak;
Madinabeitia sendia, madinabeitiarrak; Retegi aita-semeak, retegitarrak; oñaztarrak;
ganboarrak...
Data: 20120423
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
guraso, gurasoa, gurasoak, aita-amak
105
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Beti plurala da guraso hitza? Beti aita-amak hitzaren berdina?
Erantzuna:
Ez, guraso hitza pluralean erabiltzen da gehienetan; baina ez beti. Euskaltzaindiaren
Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan (ikus 325. or.), hauxe da, besteak beste,
guraso sarreran datorrena:
- guraso 1 izena, plurala. Aita eta ama, aita-amak. Gure lehen guraso Adam eta Eba.
- guraso 2 izena. Aita edo ama, eta, bereziki, aita. Adam gure lehenbiziko gurasoa.
Bigarren adiera horrek erakusten duenez, singularrean ere erabil daiteke guraso hitza,
eta horretan dira desberdinak gurasoak eta aita-amak; izan ere, Euskaltzaindiaren
Hiztegia. Adierak eta adibideak delako horretan (ikus 19. or.), hauxe da aita-ama
azpisarreran datorren azalpen bakarra:
- aita-ama plurala. Gurasoak. Aita-ama hoberenak, bakoitzarenak.
Data: 20141124
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
guztia/osoa: egun guztia, bizi guztia, udaberri guztia, mundu guztian...
Galdera:
Noiz erabili behar da osoa eta noiz guztia? Adibidez, denbora guztia, denbora osoa...?
Erantzuna:
Horiek biak elkarren baliokide dira askotan (tarta guztia jan du = tarta osoa jan du),
baina ez beti (ardo guztia edan du / ardo *osoa edan du). Xehetasun gehiago jakiteko,
ikus Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU-I, 1991koa (154.
or.).
Gehienetan, guzti erabiltzea izaten da egokiena: goiz guztia, denbora guztia, bizi guztia,
udaberri guztia, mundu guztian...
Data: 20130214
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Hilen (hilabeteen) izen zaharrak: ilbeltz, epail, lorail, garagarril, agorril...
Galdera:
Gure familian XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran hil ziren arbasoen
hilobietako datak ikustean, ezin ditut ulertu hilabeteen izenak. Argituko al dizkidazue,
mesedez?
Erantzuna:
Euskararen batasuna egin aurretik, urteko hilen erdiek izen bana zuten; beste erdiek,
berriz, bina edo hiruna izen zituzten. Gainera, horietako bat, agorrila, bi hilabete
desberdin izendatzeko erabiltzen zen, horrek zekarren nahasketa-arrisku
nabarmenarekin.
Hona hemen izen zahar horietako batzuk (eta, parentesi artean, horietako bakoitzari
gaur egun dagokion izena):
106
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
ilbeltz (urtarril); epail (martxo); orril, loreil, lorail (maiatz); garagarril (ekain); agorril,
dagonil (abuztu); agorril, buruhil (irail); hazil, zemendil (azaro); lotazil (abendu)...
Gehiago jakin nahi baduzu, begiratu Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegia
delakoan (www.euskaltzaindia.eus/oeh), banan-banan, aipatu berri dizkizudan hilen
izen zaharrak, zein euskalkitan erabiltzen ziren eta abar ikusteko.
Data: 20150616
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Hiztegiko hitz baztertuak eta ez-hobetsiak
Galdera:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak xuri forma okertzat jotzen du, eta 'e. zuri' dio; baina
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoak xuri forma zuzentzat
dakar, eta adierazkorra dela dio. Biak arau-emaileak izanik, zeini egin behar diogu
kasu?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus IX. or.),
argibide hauek datoz, besteak beste:
'Euskaltzaindiaren Hiztegiaren eta Hiztegi Batuaren arteko desberdintasun nabariena,
trataeraren aldetik, bigarren honetan 'h.' edo 'e.' marka duten hitzei dagokiena da.
Hiztegi Batuaren lehen idatzaldia plazaratzen joan zen garaian, estandarra aski finkatua
zegoen morfologiaren aldetik, baina ez horrenbeste hiztegiari zegokion alderditik.
Horiek horrela, Euskaltzaindiak pentsatu zuen, garaiko joerari men eginez, gogortxo
jokatu behar zuela hitzen onartze eta arbuiatzearen kontuan, euskal hiztegiaren batasuna
ahalik eta arinen lortzeko. Jarrera horren ondorio dira Hiztegi Batuan 'h.' edo 'e.'
markekin agertu ziren hitzak.
Gaur egun, bistan da, euskara batuko hitzak orduan baino askozaz ere finkatuagoak
daude forman nahiz erabileran. Horren ondorioz Euskaltzaindiaren Hiztegi honetan hitz
ez-hobetsiei 'h.' marka kendu zaie bere erabilgarritasuna bermatuz, baina, hori bai,
erabilera-adibiderik gabe ematen dira, bigarren mailakoak direla nolabait markatzeko.
Hiztegi Batuan 'e.' markaz agertzen ziren hitzei dagokienez, Euskaltzaindiak horiek
baztertzen jarraitzen du, baina baztertze formula leunduz, hots, erabilera debekatzetik ez
erabiltzea gomendatzera pasatuz'.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako 'Aldaketak Hiztegi Batu
elektronikoan' sarrera.
Data: 20130103
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-i buruz / -en gainean: liburu horri buruz, liburu horren gainean ari dira
Galdera:
Zuzena al da liburu horren gainean hitz egiten ari dira esatea, baina liburu horri buruz
hitz egiten ari dira adierazteko?
107
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Bai, zuzena da erabilera hori ere. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak
delako liburuan (ikus 282. or.), hauxe da, besteak beste, gain sarreran datorrena:
-en gainean -i buruz. Zerbaiten gainean hitz egin. Badira liburuak ugari gauza hauen
gainean.
Data: 20150428
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Ilargia: ilbehera, ilgora...
Galdera:
Gure inguruan, Gipuzkoako Beterrin behintzat, ilargia handitzen ari den garaiari ilgora
edota ilberri deitzen zaio; eta txikitzen ari denari, ilbehera. Eta nik ikusitako hiztegietan
ere horrela azaltzen da. Baina aurtengo 2013ko egutegi batek honako hau dio:
ilgora: ez du esan nahi ilargia handitzen ari denik, egunetik egunera zeruan goragoko
orbita egiten duela baizik [gaztelaniaz, luna ascendente].
ilbehera: ez da ilargia txikitzen ari dela, baizik eta egunetik egunera zeruan egiten duen
orbita gero eta beheragokoa dela [gaztelaniaz, luna descendente].
Egutegi horren arabera, martxoaren 27an, martxoko euren ilbehera omen delakoaren
erdi-erdian... ilargi betea izango dugu!
Nahaste-borraste horrek eragin dizkidan zalantzak argitze aldera, hona nire galderak:
1. Zuzena al da egutegi horrek dioena ilgora eta ilbehera hitzen esanahiari dagokionez?
2. Ilargiaren zein aldi egokituko da 2013ko martxoaren 23an?
3. Euskaraz nola adierazi behar dira gaztelaniazko luna creciente, luna menguante, luna
ascendente eta luna descendente?
Erantzuna:
2012ko Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak kontsultatzean (ikus 402.403. or.), hauxe aurki daiteke (besteak beste):
ilgora: Ilargiaren goraldia, ilargi berritik ilargi betera doan 14 eguneko aldia.
ilbehera: Ilargiaren beheraldia, ilargi betetik ilargi berrira doan 14 eguneko aldia.
ilargi bete: Aurpegia erabat argiturik agertzen duen ilargia.
ilargi berri: Lurraren eta Eguzkiaren artean dagoelako ikusezina gertatzen den ilargia;
hurrengo egunetako ilargia, ilargi betea arte.
Beraz, ilbehera ilargi betetik ilargi berrira doan 14 eguneko aldia da. Bistan da, hortaz,
ilargiaren aldi horiek haren itxura (gure planetatik ikusten den bezala) adierazten dutela,
eta ez orbita. Jakizu, gainera, Euskaltzaindiaren Hiztegiak dioen horrekin bat datozela
euskalki guztiak mendez mende. Beraz:
1. Ez da zuzena egutegi horrek dioena ilgora eta ilbehera hitzen esanahiari dagokionez.
2. Astronomoen kalkulu okerrik izan ezean, 2013ko martxoaren 27an ilargi betea
izango dugu eta, beraz, martxoaren 23an ilgora egongo da ilargia.
3. Gaztelaniazko luna creciente ilgora da euskaraz; eta luna menguante, berriz,
ilbehera.
4. Gaztelaniazko luna ascendente, luna descendente bereizkuntza dela eta, euskalkietan
eta euskarazko tradizio idatzian ez da ageri horren lekuko euskal ordainik (eta uste dut
gaztelaniaz ere aski berria dela). Horregatik, Euskaltzaindiak ez du arautu oraindik
bereizkuntza hori.
Joxe Ramon Zubimendi (2013-01-15)
108
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Nahasketa argitze aldera: ilgora eta ilbehera
Euskaltzaindiaren Zientzia eta Teknika Hiztegia Biltzeko egitasmoan (Astronomiako
Oinarrizko Lexikoan) parte hartu dugun adituon iritziz, Euskaltzaindiak 2013ko
urtarrilean Jagonet zerbitzutik ilgora eta ilbehera hitzen esanahiaren inguruko
kontsultari emandako erantzuna zuzena eta egokia da (ikus goian galde-erantzun hori),
eta baliagarria da gai beraren inguruko kontsultei erantzuteko.
Euskaltzaindiaren erantzunean azaltzen denez, erabatekoak dira euskaldunok ilgora eta
ilbehera hitzak ilargiaren faseen adieran erabili eta erabiltzen dituztelako testigantzak.
Adiera berriak, zeinen arabera esanahia gaztelaniazko luna ascendente eta luna
descendenterekin parekatu nahi baitira, funtsik eta oinarririk gabeak dira. Gure iritziz,
adiera horiek hitzen interpretazio konposizional batean oinarritzen dira, jatorrizko
esanahiak horiek direla baieztatuz eta gaur egun berrezarri behar liratekeela
aldarrikatuz. Ikuspegi hori, gehienez ere, hipotesitzat plantea liteke; baina hori hala dela
baieztatzen dutenek ez dute inolako frogarik eman egiaztatzeko. Baina, hipotesiaren
aldeko ebidentziak aurkituta ere, horrek ez luke bide eman behar gaur egun errotuta eta
estandarrak diren adierak ordezkatzeko.
Beraz, aipatu gaztelaniazko luna ascendente/descendente edo frantsesezko lune
montante/descendante adierazleak euskaraz emateko, ezin dira ilgora eta ilbehera
erabili; hitz berriak sortu behar lirateke, esate baterako goranzko ilargi eta beheranzko
ilargi, dagoeneko zenbaitek egin duen bezala. Adierazi nahi dugu, dena den, horiek ez
direla, beren horretan, astronomia-arloko termino zientifikoak (bai, ordea,
goranzko/beheranzko nodo).
Itziar Aretxaga, Jesu Arregi, Manu Arregi, Antton Gurrutxaga, Josu Jon Legarreta eta
Miren Millet (2014-05-27)
Data: 20130115
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Izenondoa eta generoa: gajo, gaixo, gizajo, gizagaixo; tonto, tuntun
Galdera:
Zuzena al katu gizajoa esatea?
Erantzuna:
Ez, katu gaixoa esan behar da.
Euskaraz, izenek eta izenondoek ez dute genero gramatikalik izaten, gaztelaniaz edo
frantsesez duten bezala. Bereizkuntza egiten da, hori bai, hiztegiko hitz-bikote banaka
batzuetan (hitz desberdinak dira, beraz, eta ez hitz baten genero-aldaerak).
Izenondoetan, honako marka hauek aurkitzen ditugu Hiztegi Batuan:
gajo Gip. (emakumezkoei dagokie)
gaixo 1 iz. eta izond. eria. 2 izond. errukarria
gizajo Lgart. gizagaixoa
gizagaixo
tonto 1 ergela, zozoa. 2 Ipar. motela
tuntun 2 izond. (emakumeez mintzatuz)
Beraz, gaixo hitza markatugabea da; gajo, emakumeei dagokiena; gizagaixo,
gizonezkoei dagokiena, eta gizajo, berriz, gizagaixoren gipuzkerazko aldaera. Bestetik,
109
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
tuntun izenondoa markatua da (bide batez esateko, «neska tuntun bat» da forma zuzena,
eta ez «neska *tuntuna bat»).
Data: 20110311
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
komun, amankomun, erkide / erabakiak komunean hartu
Galdera:
Nire galderaren atariko, hona hemen Euskaltzaindiaren hiztegietatik hartutako zenbait
definizio eta adibide:
komun 1 iz. Pixa egiteko eta gorputza libratzeko gela. Komunera joan eta galdu zaizkit
galtzak.
komun 1 izond. Guztiek edo gehienek batera dutena, guztiei edo gehienei dagokiena.
Ik. erkide. Euskara komun hura, egungo euskalkien sustrai bakarra zena. Kultura
hitzak ezin daitezke herrikoi izan, herri bateko edo besteko ez direlako, guztion ondare
komun izaki. Iritzi komuna da aste-egun izenak zerbait itxuraldatu direla inguruko
hizkuntzen eraginez. Izen berezien azpian, izan komuna datza. Bizitza komuna:
elkarrekiko bizitza.
komun 3 izond. Arrunta; maizkoa, ohikoa.
amankomun izond. Komuna. Amankomunean egingo dute lana.
erkide 1 iz. Parte-hartzailea, kidea.
erkide 2 izond. Guztiek edo gehienek batera dutena, guztiei edo gehienei dagokiena. Ik.
komun. Naturako dohainak erkide dira, alabaina, onentzat nola gaiztoentzat.
Eta orain dator galdera: hurrengo esaldien artean zein da egokiena?
1. Euskadi.net-eko tresna komunetan, eduki kudeatzaileak automatikoki sortzen ditu
URLak.
2. Euskadi.net-eko tresna amankomunetan, eduki kudeatzaileak automatikoki sortzen
ditu URLak.
3. Euskadi.net-eko tresna erkideetan, eduki kudeatzaileak automatikoki sortzen ditu
URLak.
Bestalde, zuzen-egokia al da Erabakiak komunean hartuko ditugu esaldia?
Erantzuna:
Zure azken galdera ikusita, zalantzarik gabe, kasu honetan komun hitzak bere inguruan
izan ditzakeen bestelako kutsu irrigarriengatik, nik neuk amankomun hobetsiko nuke:
- Erabakiak amankomunean hartuko ditugu.
Kontuan izan perpaus batzuen zuzentasuna ez datzala beti beren gramatikaltasun edo
agramatikaltasunean. Badira, horrez gainera, bestelako arrazoiak ere (egokitasun
soziala, dotoretasuna, esateko edota ulertzeko erraztasuna, hautaturiko hitzek asmatu
zirenetik ezagunak izateko izandako denbora, etab.), hitz edota esaldi bat aintzat
hartzeko orduan gogoan izatekoak.
Lehen galderari erantzuteko, berriz, erkide ere ez zait oso egokia iruditzen, testuinguru
horretan bederen, eta beste egitura hau hobetsiko nuke:
- Euskadi.net-ek partekatzen dituen tresnetan, eduki kudeatzaileak automatikoki sortzen
ditu URLak.
Azken ohartxo bat kudeatzaile hitzari buruz. Oraintsu arte, euskara tradizionalean -tzaile
atzizkiaz sorturiko hitzak izen sustantiboak izan dira, eta areago oraindik, izaki
bizidunak. Egia da, Beharrak, zaharrak merkatura, aspaldion izenondotzat ere hartzen
110
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
ditugula, eta berez pertsona ez direnekin ere erabiltzen, eta Euskaltzaindiak ere balio
horretan onzat ematen dituela; baina, ene ustez, hor oraindik belarrirako halako bortxakutsua ageri da. Ene ustez, kasu horietan normalagoa litzateke eduki kudeatzaileak
barik, kudeatze-edukiak gisako zerbait, horrela, zoritxarrez, inoiz esangura pixka bat
zirriborratu edo ilundu egiten bada ere. Erkide hitzak arazo berbera dauka: berez izen
eta bizidun bat adierazteko erabili izan dela orain arte, eta ez izenondotarako. Baina,
esan ohi denez, Ditugun idiekin goldatu beharko dugu soroa: onenak ez badira ere,
hoberik ez baitugu.
Data: 20141113
Erantzulea: Xabier Kintana
lehen, lehenengo
Galdera:
Sinonimoak al dira lehenengoa eta lehena?
Erantzuna:
Sinonimoak dira lehen hitzak honako hau adierazten duenean: “ Aurretik besterik ez
duena, beste guztien aurretik gertatzen dena” . Bestela, ez.
Data: 20121106
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
lehengusu, lehengusu txiki, lehengusu propio, lehengusina, kusi
Galdera:
Nire aitaren lehengusuen seme-alabak zer dira niretzat, lehengusu txikiak?
Erantzuna:
Bai. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 533. or.),
hauxe da, besteak beste, lehengusu sarreran datorrena:
- lehengusu. Norbaitentzat, gurasoen anai-arreben semea edo alaba. Ezin ezkon daitezke
elkarrekin senideak eta lehengusuak.
Horren arabera, lehen mailako ahaide horiek bakarrik dira lehengusuak (eta
Iparraldean, kusiak, kusi lehenak, lehen kusiak). Bigarren eta hirugarren mailakoei,
berriz, lehengusu txiki deitzen zaie (eta Iparraldean, kusi ttipiak).
- lehengusina. (Bizkaiera) Norbaitentzat, gurasoen neba-arreben alaba.
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua delakoan, beste azalpen hauek datoz:
- lehengusu propio. Norbaiten izeba-osaben seme nahiz alaba.
- lehengusu txiki. Norbaiten gurasoen lehengusuen seme nahiz alaba.
Areago ere badoa ahaidetasun hori. Uztapide bertsolariari hartua da, adibidez,
ondorengo esaldi hau: Lehengusu txikiak ginen: haren amaren ama eta nire amaren
ama, ahizpak.
Data: 20140721
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
111
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Lexikoa: botila ardoa, ardo-botila
Galdera:
Zein da forma zuzena, botila ardoa ala ardo-botila?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira, baina ez dira gauza bera. Honela bereizten dira:
- botila ardo = botila bete ardo (ZER, ardoa; ZENBAT, botila bat)
- ardo-botila = botila (hutsa edo), ardoz betetzeko erabiltzen den botila mota horretakoa
(ZER, botila)
- botila sagardo = botila bete sagardo (ZER, sagardoa; ZENBAT, botila bat)
- sagardo-botila = botila (hutsa edo), sagardoz betetzeko erabiltzen den botila mota
horretakoa (ZER, botila)
Data: 20120913
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Lexikoa: genero, jenero
Galdera:
Badakit genero hitza, horrela idatzita, gramatikan, biologian, literaturan eta gizartezientzietan erabiltzen dela. Baina zuzena al da jenero hitza horrela idaztea, salgai,
merkantzia... adierazteko?
Erantzuna:
Egia esan, jenero hitza, horrela idatzita salgai, merkantzia... esangura duena,
Hegoaldeko forma soila da, eta gaztelaniaren kalkoa. Badu beste erabilera bat, ahozkoa,
Bizkaiko Txorierri inguruko baserritarren artean maiz entzuna kontu, arazo
esanahiarekin. Esaterako, zerbaiti buruz mintzatzen amaitu ondoan, edo lehenagoko
arazoa ebatzi ondoren, esan dezakete: Orain, beste jenero bat. Horrek, gutxi gorabehera,
erdarazko Ahora, pasemos a otra cosa / cambiando de conversación esan nahi du.
Adiera horretan, erabileraz eta hedaduraz oso mugatua da, eta euskaldun gehienek,
horretarako, Orain, beste kontu/gai/gauza bat esango lukete.
Egia esan, jenero arrunta, hots, salgaia (Denda horretan jenero ona besterik ez dute
saltzen)..., kasu askotan salgai, ekoizkin, produktu, merkantzia, gauza, jateko,
ortuari/barazki hitz jatorragoek ordezka dezakete; baina, halere, jenero hitza, horrela
idatzita, Herr. edo Heg. adierazita behintzat, hiztegietan sar daitekeela uste dut.
Data: 20120130
Erantzulea: Xabier Kintana
Lexikoa: hil, hilabete
Galdera:
Zer bereizgarri dute hil eta hilabete hitzek?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 367. or.),
112
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
hauxe da, besteak beste, hil sarreran datorrena:
hil = Urtea banatzen den hamabi zatietako bakoitza. Hilen izenak [urtarrila, otsaila,
martxoa eta abar]. Maiatzeko hila. Hilaren lehen egunean. Hilaren bostean etorriko da.
Hil bakoitzeko lehen ostiralean. Hilean behin edo bitan. Hileko errenta.
Orrialde berean, hauxe da hilabete sarreran datorrena:
hilabete 1 = Hila, bereziki denbora hedaduratzat hartua; hilaren hasieratik amaiera
arteko denbora. Urte bat eta lau hilabete. Ehun libera eskaintzen dituzte hilabeteko.
Urteak hamabi hilabete ditu.
hilabete 2 = Hogeita hamar egun inguruko denbora hedadura. Hilabete egon zen
gaixorik. Hilabete barru. Hamar hilabeteren buruan. Duela hiru hilabete. Hilabete
(bat) baino gehiago. Haurrak sei hilabete zituela. Lau hilabeteko haurdun dago.
Data: 20121009
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Lexikoa: lehendakari, presidente; bandera, ikurrin; parlamentu,
legebiltzar.
Galdera:
Eusko Jaurlaritzako burua bakarrik al da lehendakaria (eta gainerako gobernuburuak
presidenteak)? Sinonimoak al dira bandera eta ikurrin; parlamentu eta legebiltzar;
parlamentari eta legebiltzarkide?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak liburuan (ikus 532. or.), hauxe da,
besteak beste, lehendakari sarreran datorrena:
- lehendakari. 1. Gobernuburua; bereziki, Eusko Jaurlaritzako burua. / Errepublika
bateko Estatuburua.
- lehendakari. 2. Erakunde baten, biltzar edo elkarte baten burua. Medikuen elkargoko
lehendakaria.
Beraz, lehendakaria Euskal Autonomia Erkidegoko presidentea da bereziki; baina ez
hura bakarrik: zuzena da, adibidez, Medikuen elkargoko lehendakaria, Frantziako
lehendakaria esatea. Bestalde, izen arrunten saileko deklinabidea dagokio lehendakari
hitzari: hortaz, ez da izen propio bezala deklinatu behar.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan, elkarren sinonimotzat
hartzen dira parlamentu eta legebiltzar, parlamentari eta legebiltzarkide. Baina
ikurrin sarreran (ikus 400. or.), aditzera ematen da gaur gutxi erabilia dela ikurrin
hitza Euskal Herrikoa ez beste bandera bat adierazteko.
Data: 20120119
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Lexikoa:´´traol, tragol´´ hitza, informatikako # ikurra adierazteko?
Galdera:
Euskaraz, zelan esaten zaio tresna informatikoetako almohadilla delako ikurrari?
113
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Euskaltzaindiak arautu gabeko kontua da hori. Erabili, jendeak nahas-mahas erabiltzen
ditu horretarako kuxin, kuxintxo, burko, burkotxo, burkoño, laukitxo eta beste; baina
euskarazko ordain garbirik ez dago, oraingoz. Hala ere, badirudi traol hitza nagusitzen
ari dela Interneten.
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak sarrera hau dakar, besteak beste:
´´tragol, traol: Cuadrilátero de madera en que se recoge el aparejo para pescar
merluza´´.
Wikipedian, berriz, honako hau aurkitu nuen:
´´traol. iz. 1. ITSAS. Aparailua biltzeko zurezko laukia (Harluxet Hiztegi
Entziklopedikoa). 2. INFORM. Unibertsalki zenbaki-zeinu bezala ezagutzen den #
ikurraren euskarazko izena da (batez ere ingelesezko testuetan erabiltzen den arren)´´.
Data: 20121008
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
lo eginarazi, lokarrarazi, loarazi; lotarazi
Galdera:
Haurrei lo eragitea adierazteko, loarazi ala lotarazi esan behar dugu?
Erantzuna:
Hitz horiek biak zuzenak dira, baina esanahi desberdinekoak.
Batetik, lo egitera edo lo hartzera behartu esateko, lo eginarazi eta lo eragin esateaz
gain, lokarrarazi ere esaten da, eta loarazi ere zuzena da.
Bestetik, lotarazi ere zuzena da; baina beste esanahi batekoa: lotarazi hori lotu aditzetik
dator, eta lotzera behartu esan nahi du.
Kontuan hartu, hala ere, Zuberoan lotu aditzak lo hartu esan nahi duela.
Data: 20150323
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
mediku, anbulatorio
Galdera:
Zuzena al da medikura joan da esatea? Eta anbulategi hitza?
Erantzuna:
Ez, horiek biak okerrak dira. Ez da posible *medikura joatea; izan ere, medikua ez da
leku bat, pertsona bat baizik. Hortaz, medikuarengana joan, medikuetara joan,
medikuarenera joan, medikuaren kontsultara joan... eta abar dira egitura zuzenak.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 2012koaren
572. or.), mediku sarreran adibide hauek datoz, besteak beste: Medikuarengana joan.
Medikuarenean izan zen atzo.
Bestalde, anbulatorio forma litzateke erabili beharrekoa, ez *anbulategi. Hortaz,
Anbulatoriora joan da, medikuarengana. Medikuarenera joan da, anbulatoriora,
medikuaren kontsultara. Anbulatoriora joan da, erizainarengana, sendagilearengana,
sendagilearenera... eta abar dira egitura zuzenak.
114
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 20150309
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Noiz? Bihar bertan. Noizko? Biharko bertako?
Galdera:
NOIZ galderari erantzuteko, bihar bertan erabiltzen dugu; baina NOIZKO galderari
erantzun nahi izanez gero, zer: biharko bertako / bihar bertako?
Erantzuna:
Euskal tradizioan bihar bertan erabiltzen da, eta hori zuzena da; baina ez dago *biharko
bertako / *bihar bertako gisako formarik: ez dira halakoak erabiltzen euskaraz. Horien
ordez, bihar bertan egin beharreko lana / bihar bertan egiteko lana gisako egiturak
erabili izan dira euskaraz. Ez zaigu, hortaz, egokia iruditzen *biharko bertako / *bihar
bertako gisakoak erabiltzea.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako orain bertan sarrera.
Data: 20140410
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
nor, zer, zein / nortzuk, zertzuk, zeintzuk
Galdera:
Zuzenak al dira bi esaldi hauek: aipatu zein diren ezaugarriak / aipatu zeintzuk diren
ezaugarriak. Biak zuzenak?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira. Bizkaieraz erabiltzen da, batez ere, zeintzuk forma.
Euskaltzaindiak, ordea, zein formari eman zion lehentasuna (ikus 11. araua):
´´Euskaltzaindiak, kontuan harturik forma atzizkidunak (nortzuk, zertzuk, zeintzuk)
literatura tradizio jakin bati lotuak daudela, hau erabakitzen du: nor, zer eta zein formei
lehentasuna ematea. Ez ditu, ordea, atzizki pluralgileak dituzten formak inola ere
gaitzesten. Orokorki duten izaera markatua aitortzen zaie soil-soilik, eta modu horretan
-forma markatu gisa esan nahi da- aurkezten, bai eta onesten ere´´.
Data: 20121217
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ondoan: Zarautz ondoan, Zarautzen ondoan
Galdera:
Zein da zuzena Zarautz ondoan / Zarautzen ondoan bikotean, edo biak ongi daude?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan
(ikus 640. or.), hauxe da, besteak beste, ondoan sarreran datorrena:
- ondoan 1 (Lekuzko testuinguruan; dagokion izen sintagmak -en atzizkia hartzen du,
115
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
baina bizigabe bati badagokio eta eskuinean adjektiborik ez badu, atzizkia eta
mugatzailea gal ditzake). Zure ondoan jarri nahi dut. Etxe ondoan. Etxearen ondoondoan.
Zarautz ondoan da ohiko egitura zuzen-egokia, baina Zarautzen ondoan ere zilegi da.
Data: 20131114
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ordubete, astebete, urtebete
Galdera:
Ez dakit zuzenak eta egokiak diren ondorengo esaldi hauek:
- Hiru urtebete eman ditu Argentinan.
- Hiru astebete pasatu ditu Argentinan.
- Ordubete bat pasatu du etxeko lanak egiten.
Erantzuna:
Ez, ez dira egokiak erabilera horiek.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 795. or.),
hauxe da urtebete sarreran datorren oharra: 'urtebete bat egon zen gaixorik eta kideko
esapideen lekuan, Euskaltzaindiak urtebete egon zen gaixorik eta kidekoak erabiltzea
gomendatzen du'.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 63. or.), hauxe
da astebete sarreran datorren oharra: 'Euskaltzaindiak, astebete bat egon zen gaixorik
esapideak eta kidekoek euskara idatzian izan duten erabilera kontuan harturik, esapide
horien ordez, astebete egon zen gaixorik eta kidekoak erabiltzea gomendatzen du'.
Hortaz, egokiena da astebete eta urtebete bezala erabiltzea ordubete ere. Beraz,
ordubete pasatu du etxeko lanak egiten bezalaxe, hiru urte, hiru aste, hiru ordu eman
ditu Argentinan dira egitura zuzen-egokiak.
Data: 20130522
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ukuilu, ikuilu, okelu
Galdera:
Zer esan nahi du Betelu, sorgin okelu esaldiko okelu hitzak?
Erantzuna:
Hitz hori ukuilu hitzaren aldaera bat da, ikuilu hitza bezalaxe.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 785. or.),
hauxe da ukuilu sarreran datorren azalpena: 'Abere handiak gordetzen diren toki itxi eta
estalia, batez ere baserri barrenekoa.'
Horren osagarri, galderako esaera ongi ulertu ahal izateko, Euskaltzaindiaren Orotariko
Euskal Hiztegiak esanahi hauek dakartza ukuilu hitzaren esanahi osoarekin: Rincón;
rincón oculto, escondrijo. Rincón, sea de la cuadra, sea de la cocina. Okelu, sitio del
horno de cocer el pan donde se quema la leña antes de meter la masa.
Hortaz, badirudi sorgindegi, sorgintoki esatea dela sorgin okelu esatea: lugar de brujas.
116
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 20141204
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Urbasako, Etzegarateko, Urkiolako, Arrateko... igoera
Galdera:
Zein da forma zuzena, Urbasako igoera ala Urbasarako igoera?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira, baina batasunerako egokiena da Urbasako igoera erabiltzea.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 2012koaren
394. or.), hauxe da, besteak beste, igoera sarreran datorren adibidea: Etxegarateko
igoeran.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako mendiko sarrera.
Data: 20150511
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Urdaiazpiko ogitartekoa; ogitarteko bat, urdaiazpikoarena
Galdera:
Zein da forma zuzena, solomo bokata ala solomozko bokata?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 627. or.),
hauxe da, besteak beste, ogitarteko sarreran datorrena:
ogitarteko. Barnean jakiren bat daukan ogia edo ogi zatia. Urdaiazpiko ogitartekoa.
Ogitarteko bat, urdaiazpikoarena.
Horren arabera, hauek dira erabilera zuzen-egokiak: Solomo ogitartekoa. Ogitarteko
bat, solomoarena.
Data: 20150119
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
urtebetetzea, urteurrena, zorionak
Galdera:
Erabil daiteke urteurrena hitza urtebetetzea esateko? Zein da zorionak emateko erabili
beharreko esapidea?
Erantzuna:
1. Ez da egokia; izan ere, urteurrena hitza erabil zitekeen urtebetetzea esateko, baina ez
da erabiltzen. Oro har, NORBAITEN jaiotegunaren urtemuga adierazteko erabiltzen da
urtebetetze hitza; eta ZERBAITEN urtemuga, zerbait (gertaera edo) gogoangarri baten
urteak betetzen direla adierazteko erabiltzen da urteurren hitza.
2. Erabiliena Zorionak! da, eta egoki asko erabilia da. Horrez gainera, Urte askoan!
esatea ere egoki dator, gehienetan. Baita biak batera ere, bereziki urtebetetze-egunean:
117
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Zorionak, eta urte askoan!.
Okerra da, ordea, *gaur nire zorionak dira esatea. Horren ordez, gaur nire urtebetzea
da / gaur nire urtebetze-eguna da esan behar da.
Data: 20021119
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
zehar: basoan zehar, urtean zehar
Galdera:
Badakit zuzena dela basoan zehar esatea; baina denborazkoa denean ere zuzena da
zehar erabiltzea: adibidez, urtean zehar?
Erantzuna:
Bai, erabilera biak dira zuzenak: basoan zehar eta urtean zehar.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 826. or.),
hauxe da, besteak beste, zehar sarreran datorrena:
-n zehar. Aipatzen dena alderik alde igaroz (...) kalean zehar, bidean zehar, itsasoetan
zehar, munduan zehar, hemen zehar... II (Denborazko testuinguruetan) historian zehar.
Data: 20140710
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
zer, zein: zein erregek, zein irakaslek...
Galdera:
Zuzena al da ZER galdetzailea pertsonekin erabiltzea? Adibidez: Zer erregek gobernatu
zuten XVI. mendean? Zer irakaslek egin dute greba? Edo hobe da ZEIN galdetzailea
erabiltzea halakoekin?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 833. or.),
hauxe da, besteak beste, zer sarreran datorrena:
- zer 1 Izen baten aurrean, honen nolakotasun edo xehetasun ezezagun bat ordezkatzen
duen hitza. Etxean zer lan egiten duzu? Zer adin zuen? Zer gizon modu dugu
andaluziarra? Zer bidetatik hara joan uste duzu?
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 827. or.),
hauxe da, besteak beste, zein sarreran datorrena:
- zein 1 Mota bereko zenbait gauzaren edo gauzakiren artean hautatzeko hitza. Oraingo
zein gaztek ikusi du hori? Bizkaiko hitza omen da, eta Mogelek (baina zein Mogelek eta
non?) darabilena.
Aipamen horien osagarri, Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiko zein sarreran
datozen hainbat argibide eta adibide ere aipatuko dizkizut:
zein I (Adj. interrogativo). Acompañando a un sustantivo, en interrogativas directas e
indirectas, para elegir entre varios elementos de una misma clase. Zein nexken aurrean?
Zein sainduren besta? Zein agintarik agindu edo gobernatu zituan? Zein gurasok eztau
nai bere seme-alaben ona? Zein aingeruri, batez ere, izan bear diogu berarizko jaiera?
(Empleado con nombres propios). Zein Kontxa? Zein Juan Martin? Zein Juana, ama?
118
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
zein II (Pron. interrogativo). Tr. Cuando el pronombre interrogativo se refiere a
personas, zein es general cuando se pregunta sobre una persona entre dos o más
posibles (1.ª acepción) y nor (q.v.) para la segunda acepción. Izekoa edo llobea, eztakit
zein dan obea. Emengo andre onen artean alako ditxa gabeko erregiña zeñek izan naiko
luke? Etzan ezagun Zabaletan zeiñ zan seme ta zeiñ morroi.
Hortaz, zuzena izanik ere ZER erabiltzea zure galdera horietan, zuzen-egokiena da, nire
ustez, multzo mugatu batetik bat bereizteko denez, ZEIN galdetzailea erabiltzea
(bereziki pertsonekin): Zein erregek, zein irakaslek...
Data: 20140703
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-aia/-aje
Galdera:
Zein da zuzena, sabotaia ala sabotaje?
Erantzuna:
Sabotaje erabaki da batasunerako, oro har -aje gordetzea baita bidea; eta salbuespena,
aldiz -aia modura emango direnak: pertsonaia, paisaia... (Hiztegi Batuan zehaztuko
dira).
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
digestio, digestio-aparatu
Galdera:
Baina "digerir"= txegosi, eta horren haritik, txegoste-hodia, txegos-apartua (HautaLanerakoan daude biak), txegosi erraza, txegosgaitza…
Erantzuna:
Hiztegi Batuan sartzekoa digestio dela erakutsi nahi izan du Euskaltzaindiak. Areago,
txegoste "digestioa" ematean, digestiori ematen zaiola lehentasuna adierazi du;
definitzaile modura ematen denak beti baitu lehentasuna.
Data: 1996
Erantzulea: Araua
aldrebes/irulez, irulezetara, iruleztau, (h)irulesta
Galdera:
Uste dut Hiztegi Batuko aldrebes hitzaren sinonimoa dela Markina aldeko (h)irulesta
hitza. Zuzen al nabil?
119
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Batetik, Hiztegi Batuak ez dakar (h)irulesta hitza. Bestetik, Azkueren hiztegiak irulez,
irulezetara, iruleztau formak dakartza: aurreneko biak "al revés" esanahiarekin; azkena,
iruleztau, "poner al revés" esanahiarekin. Ez zabiltza oso oker, beraz.
Data: 2001/04/26
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
aparatu, aparailu eta tresna
Galdera:
Zein kasutan erabili aparatu, aparailu eta tresna?
Erantzuna:
Aparailu sarreran, "arrantza tresneria, zamarien tresneria" erantsi zen esanahia
argitzeko; aparatu izenaren erabilera argitzeko arnas aparatu adibidea eman zen. Hor
garbi ikusten da, beraz, hitz bakoitzaren erabilera zein den.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
aurki
Galdera:
Gaueko hamarrak ziren, umeak goseak akabatzen zeuden; baina aurki etorri ziren
gurasoak (oker).
Goizeko hamarrak dira, umeak goseak akabatzen daude; baina aurki etorriko dira
gurasoak (zuzen)
Gure ustez, aurki hitzak, beti ere, geroaldian mintzatzeko balio du, eta ez lehenaldian.
Erantzuna:
Orotariko Euskal Hiztegia hartuta, iraganaldiko aditz formekin ere ageri da aurki:,
nahiz adibide gehienak bestelakoak izan:
Aurki azaldu ziren etxe-ateetan beste ikuszale gehiago ere (T. Agirre)
Aurki ipintzen zion amari aurrean beste kalabaza batean esnea (Arrue)
Jainkoaren epai ikaragarria! Aurki bere madarikazioak harrapatu zuen (Arana)
Bi mila duro nik eman arren / ukatu zituen aurki (Pello Errota)
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
bare
120
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zalantza bat, bare hitzaren ingurukoa. Esan daiteke leku barea? Egokia da?
Erantzuna:
Orotariko Euskal Hiztegiko adibideak ikusi baino ez dago bare bizigabeen izenekin ere
erabiltzen dela ikusteko. Hain ezaguna dugun "Ozeano Barea"z gain, hor ditugu leku
barean zauzka zuek, ezpain bare batzuekin, begiratu bare ori, ortze barea, arratsalde
barea eta abar, erabilera hori egokia dela ikusteko.
Data: 2001/05/04
Erantzulea: Miren Azkarate
Bilboko Hiritar Itsasketaren Goi Eskola
Galdera:
Izen hori, itzulpen hori, egokia al da gure erakundearen euskarazko izentzat?
Erantzuna:
Lehendik erabilitakoren bat hobetsi beharrez (izen berriak asmatzen hasi gabe), egokia
da, bai; izan ere, itsasketa hobeto dagokio erdal marinari, hau ez baita beste
itzulpenetan ageri diren ontzisaila, itsasoa edo flota horien pare-parekoa. Bestalde, zibil
mailegua onartzekoa den arren euskaraz, egokiagoa da tituluetan-eta forma
"euskarazkoagoak" erabiltzea.
Data: 1995/12/05
Erantzulea: Hiztegi Batuko lantaldea
biziraun, bizirik iraun, bizirik atera
Galdera:
NOR ala NORI kasuan erabiltzen da biziraun aditza? Nola euskaratuko litzateke
"sobreviví a la guerra" esaldia?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du oraingoz onartu biziraun aditza: guztiz berria da. Euskaraz,
bizirik iraun, bizirik atera bezalako esapideak erabili izan dira. Beraz, besteak beste,
bizirik atera nintzen gerratik esan daiteke.
Data: 2001/04/23
Erantzulea: Miren Azkarate
ez bidezko / gaizki
121
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Berridazketa bat egiterakoan, ondorengo zalantza hau sortu zait: Zenbaitek droga
legeztatzea ez du bidezkotzat jotzen esaldia berridazterakoan, Zenbaitek droga
legeztatzeari ez bidezko deritzo idatzi nahi izan dut. Badakit arazoa konpontzeko aukera
dudala ez bidezko horren ordez gaizki jarrita, baina jakin nahi nuke ea zuzena den ez
bidezko erabiltzea.
Erantzuna:
Zuk erabili nahi duzun Zenbaitek droga legeztatzeari ez bidezko deritzo esaldia zuzena
da (agian, egokiago honela: Zenbaitek ez deritzo bidezko droga legeztatzeari). Zuzena
izateaz gainera, gaizki hitzarekin baino samurragoa da horrela, zalantzarik gabe. Baina
jakizu, hala ere, ez bidezko eta gisakoak ahalik eta gutxien erabili behar direla.
Data: 2001/05/08
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ganbera/kamera
Galdera:
Zein hitz erabili behar dut la cámara de diputados, cámara alta, cámara baja esateko,
ganbera ala kamera?
Erantzuna:
Hiztegi Batuak ganbera hitza dakar diputatuen ganbera eta merkataritza-ganbera
esateko. Beraz, hitz horixe erabili behar da cámara alta, cámara baja adierazteko:
diputatuen ganbera, senatarien ganbera... Baina kamera beste zerbait da: argazkikamera esate baterako.
Data: 2000/09/18
Erantzulea: Pello Telleria
gaur / egun / gaur egun
Galdera:
Erabil al daiteke egun hitza gaur egunen ordez? Balio bera al dute?
Sinonimoak al dira gaur egun eta gaur? Ezezkotan, noiz erabili beharko litzateke bata
eta noiz bestea?
Gauza bera al dira gaur eta egun?
Erantzuna:
Gure literatura tradizioa biltzen duen Orotariko Euskal Hiztegia (OEH) aztertuz gero,
hauxe da bil daitekeen informazioa:
2 egun [hau da, hitz horren bigarren sarrera]: «Empleado de forma general por autores
septentrionales y alto-navarros; en textos más occidentales se encuentra, por un lado,
como término fosilizado en la oración del Padrenuestro, desde Capanaga hasta casi
122
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
nuestros días; tambien lo hallamos en unos versos vizcaínos de 1688 y en Barrutia. En
textos guipuzcoanos es algo más frecuente: lo emplean Larramendi, Mendiburu,
Iturriaga e Iztueta, y ya en el s. XX hay testimonios de bastantes más autores,
especialmente desde 1950; Aguirre de Asteasu sólo emplea egungo egun». (Ikus OEH,
VI. alea, 479. or.).
Eta sarrera horren barruan dator EGUNGO EGUN "hoy en día" (v. GAUR EGUN),
batez ere Iparraldeko autoreek darabiltena, baina baita Hegoaldeko batzuek ere.
Adibidez: Egungo eguneko jendeak irakurtzea (Mitxelena); Bereizkuntza hori ez dela
egungo egunez argiegi (Mitxelena). / EGUNGO EGUN "el día de hoy" egungo egun
zoragarria (Xalbador); egungo egunak ordukoak ez bezalako begitartea du guretzat!
(Larzabal).
gaur: "gaurko eguna" eta baita "hoy en día" ere.
Ez da gaur ezagutzen morroi ta nausirik (Arrese Beitia); Jente asko bizi-izan da ludi
onetan, eta gaur be bizi da, teatrua ta ziñea zer diran be eztakiyenak (Kirikiño); Gaur
ikusten da fubolak nola / dadukan indar geiago (Uztapide).
GAUR EGUN: «Lo emplean autores meridionales del presente siglo, siempre con el
significado de "hoy en día"». Bietara ageri da: gaur egunean eta gaur egun forman.
Gaur egunean euskaraz mintzarazten inor saiatzen baldin bada (Mitxelena); Amodioa,
gaur egun ere hoin sendo bada ahalez (Xalbador).
GAUR EGUNEKO: O gaur eguneko yakintzea (Kirikiño); Gaur eguneko kristauen
gerekoitasuna (Munita).
gaurko: "de hoy", "de hoy día".
Gaurko gazteak (M. Atxaga); Gaurko hizkuntzara itzulia (Mitxelena).
Beraz, erabilerak ikusirik, eta Euskaltzaindiak honen gaineko araurik ematen ez duen
arte, guztiak zilegi eta baliokide direla esan daiteke "hoy en día" adieran, gogoan izanik
egun (eta dagozkion azpisarrerak) batez ere Iparraldeko autoreek erabili dituztela, eta
gaur (eta dagozkion azpisarrerak) batez ere Hegoaldekoek. Kontuan hartu, gainera,
Iparraldekoentzat gaur "gaur gauean" dela.
Bestalde, gaur eguneko eta gaurko txandakatzea gomenda daiteke, batez ere pentsatzen
badugu gaur eguneko guztiz nagusitzen ari dela, gaurkoren kaltetan.
Baina oraingo, une honetako, 24 orduez ari bagara, erabili gaurko berriak, gaurko
albisteak, gaurko egunak utzi dizkigun albisteak...
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
gizonduarazi
Galdera:
Gizondu zaitezte ondo badago, gizonduarazi ondo dago?
Erantzuna:
Bitxi samarra den arren, gizondu aditzaren forma arazlea, gizonarazi nahiz gizonduarazi
izango litzateke, bere aditzoina gizon(du)araz izanik.
Data: 1999
123
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
hausgarri/hauskor
Galdera:
Zein da bi hauetan egokiena: kontuz edalontziarekin, hausgarria da eta ala kontuz
edalontziarekin, hauskorra da eta?
Erantzuna:
Gramatika batzordearen ustez, hauskor erabili beharko litzateke hor: kontuz
edalontziarekin, hauskorra da eta.
Baliteke zenbait hiztegitan (batez ere oinarritzat eta abiapuntutzat euskal testuak izan ez
dituztenetan) hausgarri ere agertzea, erraz hausten den edo hauts daitekeen zerbait
adierazteko; izan ere, hori ere bada -garri atzizkiaren erabileretako bat (gaztelaniazko ble-ren ordain izan daitekeena). Hala ere, ez da hori -garri atzizkiak duen balio bakarra
ez eta ere nagusia. Horretaz jabetuko gara literatur tradizioko datuak aztertzen baditugu.
Ohartuko gara ez dagoela erabilera horren lekukotasun bat bera ere hautsi aditzarekin;
beti agertzen da -kor atzizkia duela (34 agerraldi Orotariko Euskal Hiztegiaren
corpusean). Adibidez:
Txirula hauskor.
Ontzi hauskor.
Kristala baino hauskorragoa den Jainkosa...
Bidrioa baino hauskorragoak gara...
Hausgarri forma, aldiz, bi alditan bakarrik agertzen da literaturan; beste erabilera
batekoak biak, ordea. Kasu hauetan ez da "erraz hausten dena", baizik eta "hautsi egiten
duena", balio eragilea duena. Hori da, hain zuzen ere, -garri atzizkiaren erabilera
nagusia, aktiboa (hautsi egiten du) eta ez pasiboa (hautsi egiten da). Horren adierazgarri,
ikus ditzagun literaturako bi adibide bakarrak:
Enetzat bihotz-hausgarri da ikhustea asko laborari ardirik gabe txarki bizitzen, izan
letzazketelarik, berak nor balira, ongi bizitzeko behar bezenbat. (J. Duvoisin,
Laborantzako liburua, 268. or.).
Erromako gortetik, Aita Saindua ganik, jin dire berriak Pontifo berrientzat, Apez zin
egilentzat, bihotz hautsgarriak eta latzgarriak. (S. Monho, Poemak, 26. or.).
Bi adibide horietan bihotzak ez dira "hausten errazak" edo "hauts daitezkeenak"; izan
ere, "laborariak ardirik gabe ikusteak" hausten du bihotza lehen adibidean, eta "Pontifo
berrientzat jin diren berriek" hausten dute eta lazten bihotza, bigarren adibidean.
Data: 1998/10/21
Erantzulea: Gramatika batzordea
hil eta hilabete
Galdera:
Elkarren sinonimoak al dira biak?
Erantzuna:
Izan litezke sinonimoak; hala ere, bi erabilera bereizten ditugu Euskal Herrian:
124
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
1) Hiztun batzuek ez dute hilabete baizik erabiltzen (Iparraldean, adibidez).
2) Beste batzuek desberdindu egiten dituzte: hil (urtea banatzen den hamabi zatietako
bakoitza: hilen izenak, neguko hiletan, maiatzeko hila...) eta hilabete (denbora
hedaduratzat harturik, 30 eguneko-edo denbora bitartea: hilabetean egon naiz Grezian =
hilabete osoan).
Data: 1999/05/05
Erantzulea: Gramatika batzordea
indaba/babarrun
Galdera:
La Real Academia de la Lengua Vasca ha incluido en el vocabulario unificado las
palabras indaba y babarrun, y no sabemos cual de las dos utilizar para la denominación
genérica.
Erantzuna:
Efectivamente, Euskaltzaindia ha incluido en su vocabulario unificado, Hiztegi Batua,
ambas palabras: indaba (Bizk.) y babarrun.
En el caso de palabras o formas que no son de uso general, se indica junto a la palabra
una abreviatura que informa del dialecto o ámbito de uso o procedencia. El término
babarrun no lleva ninguna marca dialectal, por ser de uso más general que indaba
(Bizk.), que, en cambio, sí lleva marca dialectal. Por ello, teniendo en cuenta que se
pretende diferenciar la denominación genérica de las subdenominaciones, sería más
coherente el uso de babarrun para la denominación genérica: Euskal Herriko
babarrunak.
Data: 1999/02/04
Erantzulea: Pello Telleria
itsasketa/nabigazio
Galdera:
Zuzena da Bilboko Merkataritza, Industria eta Itsasketa Ganbera izena ala
gaztelaniazko navegación esateko nabigazio hitza erabili behar da?
Erantzuna:
Erakunde horren izena zuzena da bere horretan, itsasketa eta guzti; izan ere, navegación
orokorki esateko, Hiztegi Batuan onartua da nabigazio hitza, baina arruntzat jotzen da.
Data: 1998/09/30
Erantzulea: Jose Luis Lizundia
jakinarazpena eta beste
125
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zuzenak al dira ondorengo hauek?
NOTIFICACIÓN / ART. 2.722 L.O.P.J.
JAKINARAZPENA / B.J.L.O. 2.722. ART.
SALA DE NOTIFICACIONES / 23 JUN. 2000 / RECIBIDO
JAKINARAZPEN GELA / 2000 EKAI. 23 / JASOA
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira.
Data: 2000/09/18
Erantzulea: Pello Telleria
krokodilo, orkestra…
Galdera:
Metatesi horiek ez al dira gehiegikeriak?
Erantzuna:
Horiek dira nazioarteko formak, baita Iparraldekoak ere. Kokodrilo eta orkesta
gaztelaniaz bakarrik erabiltzen dira.
Data: 2000
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Laterandar kanonigoak, artxibo historikoa
Galdera:
Zuzenak al dira ondorengo forma hauek biak?
San Agustinen Erregeladun Laterandar kanonigoak
Elizbarrutiko Artxibo Historikoa
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira.
Data: 1998/10/27
Erantzulea: Pello Telleria
noski
Galdera:
126
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Esaldi honetako hutsunean ... egingo dudala! Zalantzan jartzen duk, ala? zergatik ipini
behar dugu horixe eta noski txarto dago?
Eta Asmatuko ote dugu? galderari erantzuteko, zergatik dago txarto Noski baietz
erantzuna? Noiz erabil ditzaket Noski baietz eta Noski ezetz?
Erantzuna:
... egingo dudala! Zalantzan jartzen duk, ala? esaldiko hutsunean, horixe edo jakina
ipini behar da, eta hor noski erabiltzea tradizioaren kontrakoa da.
Asmatuko ote dugu? galderari, hor, Bai, noski edo Ez, noski erantzun behar zaio,
arestian azaldutako arrazoi beragatik. Horrexegatik ez dira inoiz erabili behar Noski
baietz eta Noski ezetz, baizik eta beti Bai, noski edo Ez, noski.
Data: 2001/04/19
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
nurtur
Galdera:
Euskaraz, ba al da nurtur hitza?
Erantzuna:
Orotariko Euskal Hiztegian (XII. liburuko 919. orrialdean), hor ageri da nurtur hitza,
eta adibide bakartzat esaera zahar hauxe dakar: Iyerik ezta nurtur igarra eztuenik (ANgip). "No hay árbol sin rama seca". Inza Eusk 1928, 277. or.
Data: 2000/02/03
Erantzulea: Pello Telleria
ogi txigortua, ogi txigorra…
Galdera:
Ongi esana al dago txigorkia?
Erantzuna:
Txigorki jaso da Hiztegi Batuan, baita txigortu aditza ere. Partizipioa, oro har, izenondo
balioan ere erabil daitekeenez, ogi txigortu ere zuzena da, noski.
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
ohi, ezezko esaldietan
Galdera:
Zein hurrenkeratan eman behar dira ohiren bidez osatutako perpaus ezezkoak? Ez da
etorri ohi ala ez ohi da etorri?
127
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Jakina denez, ez ohi da etorri hurrenkera sarriena ez bada ere literatur tradizioan, ez dira
gutxi hurrenkera hori dutenak: Axularrek, Ziburuko eta Sarako Etxeberriek eta
Mitxelenak badituzte, besteak beste, era horretakoak. Ez zaigu, hortaz, txartzat
ematekoa iruditzen. Hona hemen adibide batzuk:
Iongoikoa ez ohi da unhatzen [J. Etcheberri (Ziburukoa), Manual Devotionezcoa, 12.
or.]
Gaztelaniaz ez ohi da letraz-letra irakurri (Koldo Mitxelena, Mitxelenaren Euskal
Idazlan Guztiak, IV, 129. or.)
... ez ohi da lan alferra izaten (K. Mitxelena, Ibidem, 148. or.)
Zeren halakoek ez ohi dute erraiten ongirik (P. Axular, Gero, 291. or.)
Ez ohi du, begi gorde anhitz higatzen (P. Axular, Ibidem, 187. or.)
Data: 2000/04/19
Erantzulea: Gramatika batzordea
Perituen eta Ingeniari Tekniko Industrialen Kontseilua
Galdera:
La denominación Euskal Autonomia Erkidegoko Perituen eta Injineru Tekniko
Industrialen Kontseilua es correcta?
Erantzuna:
Si, es correcta, pero procede realizar la siguiente observación acerca de la palabra
injineru: Euskaltzaindia, en su vocabulario unificado, Hiztegi Batua, ha optado por
recomendar el uso de la palabra ingeniari, en detrimento de injineru, de cara a la
unificación del idioma. De modo que es más adecuada la denominación Euskal
Autonomia Erkidegoko Perituen eta Ingeniari Tekniko Industrialen Kontseilua.
Data: 1999/02/04
Erantzulea: Pello Telleria
Prokuradoreen Elkargo Ospetsua eta beste
Galdera:
Zuzenak al dira ondorengo hauek?
ILUSTRE COLEGIO DE PROCURADORES DE LOS TRIBUNALES DE VIZCAYA
BIZKAIKO AUZITEGIETAKO PROKURADOREEN ELKARGO OSPETSUA
ES COPIA / KOPIA DA
SR. SECRETARIO / IDAZKARI JN.
SALA DE JUNTAS / BATZAR GELA
SALÓN DE ACTOS / ARETOA
BIBLIOTECA / LIBURUTEGIA
128
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
BAÑOS / KOMUNAK
SEÑORAS / EMAKUMEZKOAK
CABALLEROS / GIZONEZKOAK
Erantzuna:
Zuzenak dira, bai.
Data: 2000/06/19
Erantzulea: Pello Telleria
saiatu
Galdera:
Bere burua hiltzen saiatu da (oker).
Bere burua hiltzea intentatu du (zuzen).
Bere burua hil nahi izan du (zuzen).
Gure ustez, saiatu beti ez da intentaturen pareko, baizik "esmerarse" eta "intentar", bien
alor semantikotik du apur bana, kontestuaren arabera.
Erantzuna:
Orotariko Euskal Hiztegia hartu eta intentatu sarrera ikustea nahikoa da, aditz horrek
euskal literaturan zein erabilera urria izan duen ikusteko. Hiztegi Batuan, saiatu sarreran
ere ez da horrelako argibiderik ematen. Hobe da zuhur jokatzea, eta bere burua hiltzen
saiatu da txartzat ez ematea, datuak ondo aztertu arte.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
topean ibili
Galdera:
Olano topean dabil (zuzen).
Olano topera dabil (oker).
Erantzuna:
Gaztelaniaren kalko ustela den neurrian topean ibili delakoa, ez da batere erraza zein
den hobea eta zein okerragoa esatea.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
txartel gorria
Galdera:
129
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Arantzabalek txartel gorria ikusi du (oker).
Arantzabali txartel gorria atera dio (zuzen).
Erantzuna:
Futbol kontuetan adituegiak ez izan arren, txukunagoa iruditzen zaigu bigarrena. Behar
bada, txartel gorria erakutsi dio ere zuzena izan daiteke.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
uharte eta izaro elkarren sinonimo?
Galdera:
Egia al da uharteren sinonimoetako bat izaro dela?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer erabaki horretaz; baina litekeena da, bai, uharte eta izaro
elkarren sinonimo izatea (ikus Orotariko Euskal Hiztegia, IX. liburua, 800.-801. or.):
izaro: Isla. / Nombre de la isla situada en la bahía de Bermeo. / Según Mogel, significa
"círculo de mar". Tal vez signifique "isla" en general.
Data: 2001/04/05
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
zerikusia izan / zer ikustekoa izan
Galdera:
Horrek ez du zer ikusirik nik esandakoarekin (zuzen).
Horrek ez du zer ikustekorik nik esandakoarekin (oker).
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du araurik eman horretaz. Hala ere, argi dago lehena zuzena dela;
zerikusi guztia batera idaztea ere ohikoa da, izen kategoria hartu duen neurrian. Ikusteko
ere izena da, eta biak (zerikusi eta ikusteko) baliokide izan daitezke:
Honek ez du horrekin zerikusirik = honek ez du horrekin ikustekorik
Dirudienez, bi egiturak nahasi egin dira. Kontuan izan, hala ere, zer eta ikusteko perpaus
berean ager daitezkeela, baina bakoitza osagai desberdina izanik:
Zer ikusteko dut nik zurekin?
Adibide horretan, zer galdetzailea eta ikusteko, izena ditugu; beste adibide honen pareko
egitura du, beraz:
Zer palazio dauka maitia zuri emateko?
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
130
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
alaena/halakoa
Galdera:
Zein da zuzena, "lapur halakoa!" ala "lapurra halakoa!"? Eta "alaena"rekin?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak adibide hauek dakartza, besteak beste:
halakoa (1. liburukiko 614. or.): zatarra halakoa; astoa halakoa; lotsagabea halakoa;
arloteak halakoak; lapurrari halakoari; zakarra halakoa...
alaena (1. liburukiko 598. or.): alferra, alaena; urde zikiña ta alaena; esteak aterata ez da
ordaintzen ergel alen hori; eulimandoa, alena; txoroflauta, alena; zurrutero alena;
parregarri alenak; lapur alena; zantar alena; zitala, alaena; makala, alena; ergel alaena...
Beraz, tradizio idatziaren arabera, "lapurra halakoa" da zuzena. Bestalde, "lapurra,
alaena" eta "lapur alaena" forma biak agertzen dira.
Data: 2001/11/19
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
aste honetan / oraingo astean
Galdera:
Zer hobesten da batasunerako: "aste honetan" edo "oraingo astean"? Nire ustez, "aste
honetan, urte honetan" eta horrelakoak "esta semana, este año" eta horrelakoen kalkoak
dira.
Erantzuna:
Zalantzarik gabe, "aste honetan ibilaldia egingo dugu" zuzena eta egokia da, eta
"oraingo astean ibilaldia egingo dugu" ez. Nik ez dakit non darabilten "oraingo astean",
baina Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiko corpusean ere ez da inoiz ageri
egitura hori. Bestalde, gehiegizkoa iruditzen zait "aste honetan" kalkoa dela esatea, eta
gogorarazi nahi dizut "urte honetan" erabili ordez, "aurten" erabiltzen dela.
Data: 2001/12/20
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Aurrizkiak: ber- eta birGaldera:
Noiz erabili behar da ber- eta noiz bir?
Erantzuna:
Badirudi joera nagusia dela ber- + bokala egitea eta bir- + kontsonantea. Baina
Euskaltzaindiak ez du arau berezirik eman honetaz.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
131
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
bakarrik / baino ez
Galdera:
Semantikaren aldetik berdinak al dira "bakarrik" eta "baino ez"? Eta erabilpenean?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer erabaki gai horretaz; baina Ibon Sarasolaren Euskal
Hiztegiak dakarrenez (ikus 95. or.), "bakarrik" hitzak bi adiera ditu:
"bakarrik (1.): Lagunik, kiderik gabe."
"bakarrik (2.): Eta ez besterik, eta ez gehiago, eta ez bestetan...(dagokion hitz edo
esaldiaren ondo-ondotik)."
Horiek horrela, nire iritzia emango dizut.
Lehenengo adiera duenean, ez dira elkarren sinonimo "bakarrik" eta "baino ez".
Adibidez: "Bakarrik bizi naiz".
Bigarren adieran, ordea, elkarren sinonimo izan daitezke "bakarrik" eta "baino ez";
adibidez: "hauxe bakarrik esan nahi dizut = hauxe baino ez dizut esan nahi". Baina
"bakarrik" hori ezezkoa denean, ez dira elkarren sinonimo; adibidez: "ez dirua bakarrik,
nortasun-agiria ere kendu egin baitzioten".
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "bakarrik" eta "baino ez" sarrerak.
Data: 2001/10/22
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Eratorpenari buruzko bibliografia
Galdera:
Zein liburutan aurki dezaket eratorpenari buruzko informazioa?
Erantzuna:
Hona oinarri-oinarrizko bibliografia:
HABE: EGArako langaiak. Lexikoa lantzen, Donostia, 1985 (L.04 - L.18 ikasgaiak.
Eratorriaren adiera da atzizkiak sailkatzeko irizpidea, eta horietako bakoitzaz azalpen
zehatza eskaintzen du: atzizkiaren aldaerak, eratorriaren esanahia, oinarriaren nolakoa,
testuetako adibideak...). Hor jasotzen da Villasanteren eta Azkueren doktrinaren funtsa.
VILLASANTE, L.: Palabras vascas compuestas y derivadas, EFA, Arantzazu-Oñati,
1981.
AZKUE, R.M.: Morfología vasca, Bilbo, 1925.
UHLENBECK, C.C.: "Suffixes du Basque servant à la Dérivation des Mots", in: RIEV,
III (1909), 1.-16. or.; 192.-225. or.; 401.-430. or.
Beste batzuk, nahas-mahas:
IRAZOLA, J.M.: Hitz konposatuak. Aurrizkibidea. Ariketak, Hizkuntz Eskola Ofiziala,
Bilbao, 1985.
MUJIKA, L.M.: Hitz konposatu eta eratorrien morfo-fonetika, Ediciones Vasca,
Donostia, 1982.
MUGICA, Placido: "Afijos vascos", in: Diccionario Castellano-Vasco, El Mensajero
del Corazón de Jesús, Bilbao, 1965.
ECHAIDE, I.M.: Tratado de sufijación, prefijación y composición en el idioma
euskaro, I. Lopez-Mendizabal, Tolosa, 1931-2.
132
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2001/12/14
Erantzulea: Jose Antonio Aduriz
esapide, esamolde, erramolde, erranairu
Galdera:
Euskaltzaindiak zein hitz hobetsi du "modismo, idiotisme, idiom, Redensart..." esateko
euskaraz?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du bereziki erabaki zein forma hobetsi behar den euskara batuan;
izan ere, aukeran ditugu "esapide, esamolde, erramolde, erranairu..." eta abar. Jakizu,
hala ere, aipatu berri ditudan aukerako lau aldaera horietatik bat bakarra ageri dela
Hiztegi Batuan: hain zuzen ere, "esapide" forma. Hortaz, eta Hiztegi Batua araumailakoa denez, "esapide" erabiltzea gomendatzen dizut.
Data: 2001/09/28
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Esapideak: berban-berban
Galdera:
Zuzena al da berban-berban esamoldea erabiltzea? Ez baita hiztegietan agertzen.
Erantzuna:
Zuzena da, bai. Hona hemen Orotariko Euskal Hiztegian zer ageri den esapide horretaz
(OEH, IV. liburukia, 709. or.):
BERBAN-BERBAN. "(Vc), a cada palabra, en todas las palabras" A. (Adnominal).
Emeti agiri da, kristinaubak, orrako berban berbango guzurtegijori, guztiok ta bakotxa
diriala pekatubak. (B Ic II 175s.)
Herrian erabiltzen den esapidea bada, erabili lasai. Izan ere, hiztegietan ez agertzeak ez
du esan nahi erabili ezin denik, nahiz eta erabilera murritzeko hitza izan.
Data: 2000/07/11
Erantzulea: Pello Telleria
Esnea galdu/mindu/garraztu...
Galdera:
Esnea zer egiten da, ozpindu ala garraztu?
Erantzuna:
Hitz asko ditu euskarak esnea galdu edo mindu egin dela adierazteko. Adibidez, Plácido
Múgicaren Diccionario Castellano-Vasco delakoak 25 sinonimo dakartza "cortarse la
leche" adierazteko (ikus 496. or.); baina 25 horien artean ez dira ageri ez ozpindu eta ez
133
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
garraztu.
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak, ordea, garraztu sarreran, esneari
buruzko bi aipamen dakartza (biak Bizkaikoak):
- Lenengo orduan ez dogulako egosi, esnia garraztu da.
- Egun bian be ederto euki zeinke esnea, bat be garraztu barik.
Horrez gainera, jakingarri izango zaizu, agian, nik neuk adineko hainbat euskaldun
elebakarri entzun izan diedana: alegia, esnea jan egiten dela, eta ez edan.
Data: 2001/04/04
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ezertariko
Galdera:
Zer-nola erabiltzen da "ezertariko" esamoldea?
Erantzuna:
Erabileraren erakusgarri, ikus Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak dakartzan
adibide hauek:
- Biotzak itzegiten zuen, ba, danen agotik ezertariko gandurik edo estalkirik gabe. (T.
Agirre, Uztaro, 198. or.)
- Alperrik esan erazo buruan beste ezertariko lorrik edo nasterik ebanik, neskatxak bein
eta barriro galdetu arren. (E. Erkiaga, Arranegi, 70. or.).
- Maite biak, alkar idoro ondoren eztitan daude, eskuak emanik; emazteak ez du
ezertariko zaratarik gura. (Gaztelu, Musika ixilla, 155. or.)
- Ondasun guztiak, ezertariko mingarri bagarik, aurkituten diran egoera oso oso ona;
infernuan barriz gatx guztiak, ezertariko pozgarri bagarik, aurkituten dira. (Iturzaeta,
Azalduera laburrak, 198. or.)
Data: 20010925
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Gramatikako terminologia
Galdera:
Gramatikako terminologian zer dago erabakita edo finkatuta?
sujetua/subjektua
objetua/objektua
adjetiboa/adjektiboa
jeneroa/generoa
islada/isla
menpeko perpausak/mendeko perpausak...
Erantzuna:
a) Hiztegi Batukoak dira subjektu, objektu, adjektibo, genero, isla eta mendeko.
b) Gramatikari dagokion gainerako terminologian, perpausen sailkapenari dagokionez,
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU III, IV eta V) har daiteke erreferentziatzat.
134
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
c) Analisi sintaktikoak egiterakoan erabiltzen den terminologia dela eta, erlazio atzizki
eta kasu marka izenei dagokienez, mendeko perpausen loturei Gramatika batzordeak
menderagailu deitzen die; erlazio atzizki orokorregia baita. Eta kasu marka, ostera, izen
sintagmek hartzen dute.
Matematika, Geografia eta Historiari dagokien hiztegi arrunta finkatzea ere beharrezko
ikusten du jendeak (batik bat argitaletxeek) eta hala egitea eskatzen diote
Euskaltzaindiari. Hiztegi Batuko lantaldea ari da orain esku artean ditugun zerrendak
osatzen, baina horrek ez du esan nahi arlo jakin bateko terminologia agortuko denik. Zer
esanik ez, lan hori burutzeko lagungarri izango litzaioke Hiztegi Batuko lantaldeari,
nahiz Euskara Batuko batzordeari, argitaletxe eta lantaldeek dituzten zerrendak eskuratu
ahal izatea.
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Haurtxo txikien hizkera: txitxi, fufu eta pupu
Galdera:
Ume txiki bati nola esaten zaio zerbaitek erre egiten duela, horrek txitxi egiten du edo
horrek pupu egiten du?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer erabaki horretaz; baina haurtxo txikien hizkeran, euskaraz,
beroa dagoen zera fufu dago, eta beroaren beroak fufu egiten du, erre. Bestalde, pupu(a)
mina da (min egitea, min ematea, min hartzea edo min izatea); eta txitxia, berriz, haragia
da, okela (ikus Idazkera-liburua, 130. or.).
Data: 2001/04/05
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Hortaz/hortan
Galdera:
Guk, Eskoriatzan eta Aretxabaletan, "hortaz" esateko, "hortan" erabiltzen dugu. Zuen
Hiztegi Batuan begiratu dut, eta ez dut aurkitu, eta gainerako hiztegietan ere ez. Jakin
nahi nuke "hortan" hori erabiltzea zilegi den.
Erantzuna:
Zenbait lekutan, ondoriozko lokailuen erabilera hori ere badu "hortan" erakusleak. Hala
ere, ez da ageri Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, III,
Lokailuak liburukian eta ez Hiztegi Batuan; hain zuzen ere, eremu murritzekoa delako
eta nahasgarri gerta daitekeelako. Hortaz, ez da egokia batasunerako; baina bai "hortan"
erabiltzen den herri horietarako.
Data: 2001/05/18
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
135
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
iradoki, idaroki
Galdera:
Lehengo batean zera irakurri nuen jatetxe batean: "Egungo iradokizunak" eta jarraian
"Iradokizunak". Hitz hori horrela erabiltzea ez al da erdarakada galanta? Izan ere,
iradokizuna ez ote da "norbaitek edo zerbaitek ernarazten digun sentipena"?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak "iradoki" sarreran dio "idaroki"
begiratzeko. Beste horrek, berriz, esanahi hauek omen ditu: "Hacer salir, sonsacar;
sugerir, inspirar". Baina aurreraxeago dio: "Al Sur lo emplean Mendiburu y autores de
léxico cuidado del s. XX, estos últimos con el sentido de "sugerir, inspirar"
principalmente".
Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegiak "idaroki" sarreran dio "iradoki" begiratzeko, eta hor
ikusten da Sarasolak zaharkitutzat daukala "iradoki" hitzaren "jalgiarazi" esanahia, eta
beste hau dakarrela nagusiki: "Norbaitengan halako gogoetak, ideiak edo sentipenak
ernarazi".
Egia da, hortaz, zuk diozuna: alegia, "norbaitek edo zerbaitek ernarazten digun
sentipena" dela iradokizuna. Baina, "sentipenak" ez ezik, hor ditugu, gainera,
"gogoetak" eta "ideiak" ere. Horiek horrela, eta OEHn aipatzen diren "sugerir, inspirar"
adierak kontuan hartuta, ez dirudi inolako erdarakadarik dagoenik hor.
Data: 2001/05/23
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Jende, jende batzuk, zenbait jende, edozein jende
Galdera:
"Jende" hitza beti singularrean deklinatu behar da ala onartzen da pluralean? Eta
"zenbait" eta "batzuk" zenbatzaile zehaztugabeekin edota "zein" eta "edozein"
nolakotzaileen laguntzaz joan daiteke? Adibidez, "jende batzuk, zenbait jende, edozein
jende" eta abarrekin?
Erantzuna:
Ohituraren arabera, Hegoaldean ez da erabiltzen "jende" hitza pluralean, baina
Iparraldean bai.
Bestetik, tradizioari begira, erabilera-kopuru hauek aurkitu ditut Euskaltzaindiaren
Orotariko Euskal Hiztegiaren corpuseko datu-basean:
- "zenbait jende" 6 aldiz bakarrik ageri da idatziz (eta idazle bakarrak erabili izan du:
Koldo Mitxelenak).
- "zenbait", ordea, 2.455 aldiz ageri da.
- "jende batzuk" 6 aldiz bakarrik ageri da idatziz (Joanategiren testuetan behin,
Xalbadorrenetan beste behin, Añibarrorenetan bitan, eta Tartasenetan beste bitan).
- "batzuk", ordea, 2.525 aldiz ageri da.
- "edozein jende" ez da behin ere ageri idatziz.
- "edozein", ordea, 1.158 aldiz ageri da.
136
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
- "zein jende" ez da behin ere ageri idatziz.
- "zein", ordea, 4.412 aldiz ageri da.
Data: 2001/12/03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
jokoa, jolasa, josteta
Galdera:
"Joko" hitzak badu esanahi generikoa: alegia, "jolasak" bere barnean sartzeko
modukoa? Egokiak dira "haur-jokoak", "mahai-jokoak", "hitz-jokoak", "tokan jokatu"
eta abar?
Erantzuna:
Jokoa ez da jolasa, eta jolasa ez da jokoa. Euskaltzaindiak ez du ezer adierazirik "joko"
eta "jolas" hitzen arteko aldeaz; beraz, ondoren adieraziko dizudan bereizkuntza nik
neure iritziz emango dizut.
Honelatsu adierazi nuen Idazkera-liburuan (ikus 257. or.), 1993an:
"Jokoa atsegin hartzeko izaten da (askotan gezurra badirudi ere); jolasa, aldiz, atsegin
edota atseden hartzeko. Jokoak baditu beti bere arauak; jolasak, beharbada ez. Jokoan
diru-ondasunak edota harrokeria-harrotasunak izaten dira tarteko, jolasean ez bezala.
Jolasean, zenbait jolasetan, garaitu egiten da. Jokoan, garaipenaz gainera, irabazi ala
galdu egiten da; izan ere, bik elkarren aurka jokatzen dutenean, biek ezin irabazi: lehen
eta orain, hemen eta nonahi, batek behar nagusi".
Hortaz, "joko" ez da markagabea (generikoa), eta "jolas" ez da markatua: alegia,
"jolasa" edo "josteta" ez da "joko" mota bat.
Galderan aipatutako "mahai-jokoak", "hitz-jokoak", "tokan jokatu"... egokiak dira;
baina "haur-jokoak" joko izan badaitezke ere, ohikoena da "haur-jolasak" edo "haurjostetak" izatea.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "jokatu" sarrera.
Data: 2001/06/13
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Letren izenak: x eta t
Galdera:
Batetik, x letraren izena ixa dela dio Euskaltzaindiak; hala ere, nola ahoskatu behar da
maileguetan bokal artean gordetzen den "x" hori? Adibidez, taxi: taksi.
Bestetik, t letra, hitz amaieran, kontsonante-multzoa gertatzen denean nola ahoskatu:
yogurt, Renault, Ford ... D/T ahoskatu?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak, euskal alfabeto letrak zein diren eta horien izenak nola diren argitu
nahi izan zuen 17. arauan. Egia da, hala ere, ezinbestean sortzen direla ahoskera
zalantzak, etorri diren galderetan argi asko ageri denez.
1998ko ekainean eman zuen Euskaltzaindiak ahoskerari buruzko araua (87. araua).
137
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Baina ez da ezer esaten halako hitzen ahoskeraz bereziki.
Galderan agertzen diren izenetatik Renault behintzat, beste hizkuntza bateko izen
propioa denez, zentzuzkoa dirudi jatorrizko hizkuntzan bezala ahoskatzea.
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Lexikoa: basoan zehar / basotik zehar; basoan barrena / basotik barrena
Galdera:
Badakit zuzenak direla "basoan zehar / basotik zehar / basoan barrena abiatu zen"
egiturak, baina zuzena al da "basotik barrena" ere?
Erantzuna:
Bai, "basotik barrena" ere zuzena da. Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak
hainbat adibide dakartza (ikus IV. liburukiko 92. orrialdea, "precedido de ablativo"),
batez ere hegoaldeko autoreenak: Lardizabal, Agirre Asteasukoa, Iztueta, Jautarkol,
Txirrita, Uztapide eta abarrenak. Hona hemen batzuk:
- Ortik barrena joan adi (Txirrita)
- Zoaz kristaua ate oetatik barrena (Agirre Asteasukoa)
- Irundik barrena artu (Uztapide)
Data: 2001/05/18
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Mapak (geografia/kartografia)
Galdera:
Mapak-eta egiterakoan, Espainiako Instituto Geográfico Nacional delakoak erabiltzen
dituen hitz generikoen, gaztelaniaz "accidentes geográficos" deiturikoen, euskal
ordainak. Gaztelaniazko hitzen ondoan jartzekoak direlako erantsi zaie euskarazko
hitzei bukaerako "-a" artikulua, ez hala behar dutelako (ikus Hiztegi Batua).
Erantzuna:
Geografia hitzen zerrenda (Euskaltzaindiak onartua)
abrigo de roca harpea
acebo gorostia
aeropuerto aireportua
alto gaina
arboleda zuhaiztia
arena 1. hondarra, 2. legarra, 3. harea
arroyo, regata 1. erreka, 2. errekastoa, 3. latsa
ayuntamiento (institución) udala
ayuntamiento (casa consistorial) 1. udaletxea, 2. herriko etxea Ipar. eta Naf.
bahía badia
balneario bainuetxea
138
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
barranco 1. erreka-zuloa, 2. troka Bizk.
cabo, punta lurmuturra
camino bidea
camping kanpina
campo 1. alorra, 2. soroa, 3. landa
canal 1. ubidea, 2. kanala
canal (acequia) de riego 1. ureztabidea, 2. kanala
canal (acequia) de molino 1. erretena, 2. kanala
casa etxea
cascada urjauzia
castaño gaztaina
castillo gaztelua
cementerio hilerria
cima 1. gaina, 2. gailurra, 3. tontorra
colina, cerro muinoa
collado lepoa
comunidad erkidegoa
cordillera mendikatea
crestería gailur-lerroa
cruz gurutzea
cueva 1. haitzuloa, 2. hartzuloa, 3. koba Heg.
cueva artificial koba
dolmen trikuharria
embalse urtegia
ensenada senadia
ermita baseliza
espino elorria
estación geltokia
faro itsasargia
FF.CC. T.B.
fresno lizarra
fuente iturria
fuerte gotorlekua
funicular funikularra
golfo golkoa
haya pagoa
hondonada sakana
hoyo, cavidad zuloa
iglesia eliza
isla uhartea
lago, laguna 1. aintzira, 2. lakua
llanada zabaldia
llanada (alavesa) (Arabako) lautada
llano 1. zelaia, 2. ordokia, 3. ordeka Gip., 4. laua
loma bizkarra
manantial iturburua
mar itsasoa
mina meategia
molino errota
monasterio monasterioa
139
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
montaña, monte mendia
muralla harresia
museo museoa
palacio jauregia
parador paradorea
parque natural natura parkea
paso entre montañas mendi lepoa
pastizal larrea
playa hondartza
prado 1. belaia, 2. belartsoroa, 3. zelaia, 4. euntzea Naf., 5. pentzea
precipicio 1. amildegia, 2. erroitza
presa uharka
puente zubia
puerto (de mar) portua
puerto de carretera mendatea
punta punta
ría itsasadarra
ribera erribera
río ibaia
roble haritza
ruinas hondakinak
ruinas arqueológicas arkeologia hondakinak
santuario santutegia
sima leizea
soto zaldua
torre dorrea
túnel tunela
universidad unibertsitatea
valle 1. harana, 2. ibarra
vega 1. ibarra, 2. landa Naf.
Data: 2001/07/20
Erantzulea: Euskaltzaindiak onartua
Menua: sagar-krepea
Galdera:
Bezeroentzat dugun menuan "Sagar krepa Calvadosarekin" dugu. Zuzena al da?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan ez dira ageri, oraingoz, ez krepe eta ez calvados hitzak. Hala ere, zuena
baino egokiagoa iruditurik, ondorengo idazkera hau proposatzen dizut zuen menurako:
"Sagar-krepea, Calvados likorearekin".
Data: 2001/04/24
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
140
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Nahiko(a): nahiko lan, nahikoa lan
Galdera:
Hurrengo hiru esaldi hauetatik zein dira zuzenak?
- Nahikoa lan duzue umeak zaintzen
- Nahiko lana duzue umeak zaintzen
- Nahikoa lana duzue umeak zaintzen
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna liburuan esaten den
bezala (ikus 139. or.), nahikotasuna adierazteko, besteak beste, "nahiko" eta "nahikoa"
erabil daitezke, "biak aski berriak, orain dela ehun eta hogei bat urtetik honakoak.
Orobat NAHIKO gehixeago erabiltzen da, antza denez, eta NAHIKOA sortaldekoa da
batez ere".
Hori bai, eman dituzun aukeretatik bi okerrak dira: "nahiko lana" eta "nahikoa lana"
okerrak dira. Zuzenak dira "nahiko lan" eta "nahikoa lan".
Auzi horri buruzko argibide gehiago aurkituko duzu Euskaltzaindiaren Orotariko
Euskal Hiztegian eta Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegian. Horrez gainera, ikus datu-base
honetako "nahikoa" sarrera.
Data: 2002/01/11
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Nor ala Nork?
Galdera:
Zein da forma zuzena, Itxiko al duzu ahoa, burugabe horrek ala Itxiko al duzu ahoa,
burugabe halakoa?
Erantzuna:
Ez Euskaltzaindiak eta ez Gramatika batzordeak ez dute ezer esan horretaz, baina
badirudi biak direla onartzekoak. Aztertzekoa izango litzateke bietatik bat hobetsi behar
den.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Onomatopeiak
Galdera:
Euskal onomatopeien zerrendatxo bat ateratzeko premia ikusten da (lehendik eginik
baldin bada, ez dugu ezagutzen).
Erantzuna:
Ez da halakorik. Jaso dugu eskaera.
141
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Protokoloa: Txit ospetsu, goren, entzutetsu; Txit argi, prestu
Galdera:
Begirunezko tratamendurako forma bereziak direla eta, zalantza dugu "txit garai", "txit
goren", "txit argi" eta "txit prestu" formen artean. Zein dira egokienak, zure iritziz?
Erantzuna:
Dakizuenez, Euskaltzaindiak ez du ezer arauturik gai horretaz.
Herrientzat eta erakundeentzat ikusten ditu egoki Gramatika batzordeak "txit ospetsu",
"txit entzutetsu" eta "txit goren" tratamenduak: esaterako, "Zubietako Udal Txit
Gorena" edo "Altsasuko Hiri Txit Ospetsua". Egiturari dagokionez, ez zaio akatsik
ikusten aposiziozko egiturari (Altsasu Hiri Txit Ospetsua); baina Gramatika batzordeak
gogorarazi nahi du euskararen tradizioak erabat egin duela "-ko"dun egituraren alde
(Altsasuko Hiri Txit Ospetsua).
Pertsonentzat, berriz (eta galderan nire iritzia eskatzen duzuenez), esango dizuet komeni
dela, nire ustez, pertsonaren izaera eta egoera bereiztea: alde batetik, "argia" eta
"prestua" izaerazkoak dira, berezkoak; bestetik, "garaia" eta "gorena" egoerazkoak dira,
pertsonaren karguari edo gizamailari dagozkionak, eta ez pertsonari berari. Horiek
horrela, eta iritziak iritzi, pertsonekin erabiliko nuke "txit argi" nahiz "txit prestu"
tratamendua; baldin eta pertsonaren beraren izaera (ez kargua edo gizamaila bakarrik)
halakoa bada: esaterako, "On Jose Migel Barandiaran txit argi eta prestua".
Data: 2001/09/12
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Aditzaren ingurukoak (Morfologia)
Galdera:
Zein da zuzena?
1. Ez daukat zertan zu engainatzen ibili beharrik.
2. Ez daukat zertan zu engainatzen ibili.
Erantzuna:
Bigarrena bakarrik da zuzena. Izan ere, "zertan" eta "beharrik" ez dira batera erabili izan
literaturan. Hauek dira, beraz, aukera zuzenak:
a) Ez daukat zu engainatzen ibili beharrik
b) Ez daukat zertan zu engainatzen ibili.
Data: 20010619
Erantzulea: Miren Azkarate
"-(e)z" gerundiala (hartuz, eginez, esanez...)
142
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zuzena al da "Aspirina hartuz sendatu egingo zara" esaldia? Bestalde, zein da "-(e)z"
gerundialaren erabilera?
Erantzuna:
Bai, "Aspirina hartuz sendatu egingo zara" zuzena da.
Bestetik, "-(e)z" gerundialari dagokionez, Euskaltzaindiak ez du eman oraindik horren
erabileraren inguruko argibiderik; baina Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VII
liburukian aztertzekoa dugu gai hori, aditz jokatugabeko mendeko perpausen sailean.
Data: 20010525
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"-agatik, izanagatik"; kausazkoa ala kontzesiboa?
Galdera:
Badakit ez direla berdin "etortzeagatik" (kausa zein helburua) eta "etorriagatik"
(kontzesiboa). Baina lehenaldi burutuak "izan" eskatzen duenean ez daukat hain argi.
Hau da: "Aita etorri izanak poztu du" moldatu eta "Aita etorri izanagatik (kausa) poztu
da" esan al daiteke? Ala "Aita etortzeagatik poztu da" esan behar al da? Nik lehena
erabiltzen dut, baina ez dakit ongi dagoen.
Erantzuna:
Kausa balioan ez dago gure literatura-tradizioan "Aita etorri izanagatik poztu da"
bezalako egiturarik. Ez, behintzat, Orotariko Euskal Hiztegiko corpus osoan.
Baliteke kausazko perpausetan aspektu burutua adierazteko aditz-forma jokatuak ("Aita
etorri delako/zelako poztu da") erabili izan direlako gertatzea hori, edo aditz-izena
oinarri duen forma jokatu gabea ("etortzeagatik") erabili delako.
Kontua da "izanagatik" formaren erabilera guztiak balio kontzesibokoak direla.
Adibidez, honako hau:
- Polik maite zuan bizibide ura beti arriskoan bizi izanagatik (Anabitarte, Poli, 43. or.)
Data: 20020114
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"ahala" aditz jokatuekin
Galdera:
Erabili izan al da inoiz "ahala" aditz jokatuekin? Adibidez, "etorri ziren ahala"
bezalakoetan.
Erantzuna:
Euskaltzaindiak 2002ko martxoko bilkuran hartu zuen erabaki bat "ahala" dela eta,
baina hiztegi mailan. Hau da erabakia:
ahala adlag 1 (aditzaren era burutuaren ondoan) "– en neurrian": iritsi ahala eseri dira;
platerak atera ahala husten ziren 2 koka ahala jende sartu zen
Beraz, badirudi erabilera hori bakarrik duela. Orotariko Euskal Hiztegiko adibideak ere
horrelakoak dira. Hala ere, EEBSko corpusean lau adibide ageri dira (lau bakarrik, 358
143
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
adibideren artean) aditz jokatuarekin. Hona hemen horietako bi:
- Erromantizismoarekin hasten den mundu-literaturaren deskubrimentu eta
dehistorizazio hau Europaren inperialismoa zabaltzen den ahala gertatzen da (J.
Gabilondo)
- Kilikadura somatzen duenean, gainean ezarriz, bere baitan sartzen du; eta hitz politak
esaten dituen ahala isurketa sentituko du (E. Antxustegi)
Baina erabilera horiek salbuespentzat hartu behar dira.
Data: 2002/09/17
Erantzulea: Pello Salaburu
"arau" eta "arabera"
Galdera:
Batetik, "arabera" dela eta, badakit aditz jokatuekin ere -(e)N + NOREN egitura erabili
ohi dela: adibidez, "esaten dutenaren arabera". Galdera da ea ohikoa den -(e)N
soilarekin erabiltzea: alegia, "etortzen diren arabera" bezalako esaldiak ohikoak ote
diren euskaraz ("etortzen diren neurrian/heinean/bezala" zentzuan).
Bestetik, zalantza bera daukat "arau" hitzarekin: ohikoak al dira "etorri diren arau"
gisakoak?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ezer erabaki ez duenez "arabera" horretaz, idazleen erabilerari begiratu
behar zaio. Orotariko Euskal Hiztegia kontsultatzen baldin bada, argi ikusten da
"arabera" horrek IS bat behar duela aurretik, beti genitiboan, eta batzuetan genitibo
marka gabe ere, egileak hitz elkartutzat hartuko balu-edo (Beobidek instrumentala ere
erabiltzen du). Dena dela, genitiboarena da, zalantza gabe, idazle gehienen erabilera
maizena. Baina badira adibideak, oso gutxi badira ere, aurrean erlatibozko esaldia
dutenak genitiborik gabe:
- Orduan emanen zaitzu iakintasuneko argia, on eta behar izanen duzun arauera.
(Pouvreau)
- Batzuk eta zailki besteak, guregan eta gure baitan nola ari izan diran arauz. (Umandi)
Angel Urrutia idazleak ere erabiltzen ditu "lagijak-arauz" edo "edesti-arauz" bezalakoak
(ikus Gixadijaren azikera-bidiak, 1959). Baina horiek salbuespentzat hartu behar dira.
Beraz, inoiz erabili izan da; baina ez da ohikoa, eta horregatik esanahaia ere ez du
aldatzen.
Bestetik, "arau" dela eta, Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak esanahi
horrekin dakartzan adibide guztiak dira genitiboan doan izen-sintagmaren ondokoak.
Adibide bat bakarrik dator aurrean erlatibozko esaldia duena, eta adibide hori – (e)N
gabea da:
- Halatan, hor izan den oro behin, hor date berriro, lehen zen arau. (Mirande)
Baina adibide hori aski anbiguoa da, eta guztiz salbuespena.
Data: 2002/09/17
Erantzulea: Pello Salaburu
"diezaiozuen" bizkaieraz
144
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zelan esan ahal dot "diezaiozuen" bizkaieraz?
Erantzuna:
Zein bizkaieratan (edo nongoan) zehazten ez duzunez, jakizu bizkaiera literarioan
"dagiozuen" forma erabili izan dela batuko "diezaiozuen" adierazteko, eta "deijozuen"
forma ere bai.
Data: 20011122
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"-en" menderagailua eta "-an" bukaera (bailuan, bailitzan, bailegoan...)
Galdera:
Badakit Euskaltzaindiak "bailitzan" bezalako formak ez dituela hobesten; baina,
erabiltzekotan, jakin nahiko nuke nola behar duen "egon" aditzaren 3. pertsonak
singularrean. Izan ere, ni "bailegoen" zelakoan nengoen arren, Xuxen zuzentzaile
ortografikoak okertzat ematen dit, eta "bailegoan" zuzentzat.
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer erabaki auzi horretaz. Gramatika batzordeak, ordea,
horrelakoak baztertu gabe, beste egitura batzuk hobesten ditu: esaterako, "balego
bezala" (ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V, Mendeko perpausak, 1
liburukiko 370. or.).
Hortaz, literaturan (XX. mendekoan, oso berria baita) nola erabili den bakarrik esan
dezakegu oraingoz. Menderagailua -EN dela aitortu arren (ikus EGLU, V), literaturan AN bukaeradunak dira nagusi ("bailuan, bailitzan, bailegoan" eta abar), mendebaldeko
testuak direlako edo.
Data: 2001/09/12
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"nahi izan"en eta "nahiago izan"en komunztadura
Galdera:
"Indabak jan nahi ditut" esaten badugu, zergatik ez esan "indabak jan nahiago ditut"?
Erantzuna:
"Nahi izan" eta "nahiago izan" bi aditz dira, eta desberdin jokatzen dute askotan.
Kasu honetan, "nahi izan"ekin doan "jan" aditzaren objetuak aditz nagusiarekin egiten
du komunztadura:
Sagarra jan nahi dut
Indabak jan nahi ditut
"Nahiago izan"ek, ordea, mendeko perpaus jokatugabea du osagarri; baina mendeko
perpaus horretako aditzaren objektua da "indaba", eta ez "nahiago izan" aditz
nagusiarena:
Nahiago dut [sagarra jan]
145
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Nahiago dut [indabak jan]
*Nahiago ditut [indabak jan]
Ezezko perpausetan ere desberdin jokatzen dute bi aditz horiek:
Ez dut egin nahi
*Ez dut egin nahiago
Nahiago dut [ez egin]
*Nahi dut [ez egin]
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "nahi izan" sarrera.
Data: 20010614
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"oraintxe", ezezko esaldietan
Galdera:
Zuzena al da "Oraintxe ez daukat hori ikusteko gogorik" ala "Orain" beharko luke?
Erantzuna:
Ezezkoetan ere biak dira zuzenak: "orain" eta "oraintxe". Egia da gehienetan "orain"
erabiltzen dela, baiezkoetan bezalaxe; baina "oraintxe" ere erabil daiteke.
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak, besteak beste, adibide hauek dakartza:
- Oraintxe ezin menderatu dut lemea, dio lemazainak. [Orixe, Mireio, 62. or.]
- Eztira oraintxe asiak zeingeiagoka arerio oek biak. [Tomas Agirre, Uztaro, 68. or.]
- Oraintxe ez natxegon luzarorako. [Etxaniz, Lur berri billa, 65. or.]
Data: 20010711
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
"zeren (...) bait/-(e)n"
Galdera:
Nahitaezkoa al da "bait-" edo "-n" eranstea aditzari "zeren" edo "zeren eta"
lokailuarekin?
Erantzuna:
Ez, ez da nahitaezkoa (ikus Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak,
EGLU, III, Lokailuak liburukiko 178. or.). Bi erabilera ditu "zeren" horrek: bata lokailu
erabilera (liburuki horretan aztertzen dena), menderagailurik gabekoa (ikus 179.-182.
orrialde bitarteko adibideak); eta bestea, menderagailu erabilera, "zeren (...) bait-" nahiz
"zeren (...) -en" egitura duena. Bietan erabiliena menderagailu erabilera da, eta EGLU,
VI liburukia argitaratzean izango dugu informazio gehiago horretaz.
Data: 20010925
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-(e)la/-(e)nik: ez da baieztatu joango dela / ez da baieztatu joango denik
146
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zer alde dago ondorengo esaldi hauen artean?
- Ez da baieztatu lehendakaria joango dela.
- Ez da baieztatu lehendakaria joango denik.
- Ez dago baieztatzerik lehendakaria joango dela.
- Ez dago baieztatzerik lehendakaria joango denik.
Erantzuna:
Denak zuzenak dira; baina presuposizio kontua dago hemen jokoan, eta hori dela eta,
desberdinak dira esanahiz -(e)LA-dunak eta -(e)NIK-dunak.
-(e)LA dutenetan esaten da ez dela baieztatu JOANGO DELA.
- Ez da baieztatu lehendakaria joango dela.
- Ez dago baieztatzerik lehendakaria joango dela.
Besteetan, berriz, desberdina da presuposizioa:
- Ez da baieztatu lehendakaria joango denik.
- Ez dago baieztatzerik lehendakaria joango denik.
-(e)NIK dutenetan esaten da ez dela baieztatu JOANGO DEN ALA EZ.
Beraz, zuzenak dira; baina desberdin erabiltzekoak, testuinguru desberdinetan.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako -(e)la sarrerak.
Data: 20130723
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
-(e)nez, -(e)nez gero, -en legez menderagailuak: ez zetorrenez / ez
*zetorrenalez
Galdera:
Euskara batuan ez zetorrenez erabiltzen dugu, eta bizkaieraz ez zetorrenalez esaten da.
Jakin gura nuke ea biak zuzenak diren, ea ez zetorrenez forman elipsis bat gertatu den NA desagertzeko, eta ea ez zetorren legez-etik datorren aditz forma hau.
Erantzuna:
Galdegileak ez du adibiderik ematen, eta uste izatekoa da menderagailu hauen kausazko
balioaz ari dela.
-(e)nez menderagailua dela eta, horrela (ez zetorrenez) edo, ohikoagoa literaturatradizioan, -(e)nez gero forman (ez zetorrenez gero) eman daiteke kausa-balioan; eta ez
da hor – NA-rik desagertu.
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VI, Mendeko perpausak,
2 liburukian aztertzen da menderagailu hori (ikus 192.-194. or.). Hona han ematen diren
adibideetako bi:
- Nire iritzia ontzat eman zenutenez, batzordea izendatu genuen.
- Jakintsua danez, asko juaten ei jakoz, au ta bestia ta arutzagokua preguntez. (J. San
Martin, Zirikadak, 111).
Bizkaierazko formari dagokionez, esan behar da aztertuta dagoela erabilera hori aipatu
berri dugun gramatika horretan (EGLU, VI, 2005, 197.-198. or.), eta zuzentzat ematen
duela Euskaltzaindiaren Gramatika batzordeak. Bizkaieraz idazterakoan, -en legez da
erabili beharreko forma (eta ez galdegilearen -enalez). Gainera, EGLU horretan esaten
da kausazko hau ez dela -en legez egituraren erabilera ohikoena; baina erabili izan dela
Mendebaldeko tradizioan nola/zelan ...-en egituraren ordez. Hona han ematen diren
147
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
adibideetako bi:
- Ez dan legez gomutetan iñor zoritxarrakaz jazo artian, indarrez eragin biar jakez
onelako gauzak (J.A. Uriarte, Diálogos vascos, 66).
- Eurak ez zaitubeen legez zeu ikusten, ez dira bildurtuten (J. Mogel, Baserritar
nekezaleentzako eskolia, 236).
Data: 20120206
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
*nazu adizkia: nauzu, didazu...
Galdera:
Zuzena al da nazu adizkia? Adibidez, eskolara joateko esan nazu.
Erantzuna:
Beti okerra da *nazu adizkia. Badirudi Errenteria aldean eta asko erabiltzen dela, baina
beti okerra da. Hauek izaten ditu ordain zuzenak:
- Eskolara joateko esan didazu.
- Zuk ni kalean ikusi nauzu.
- Emango al didazu diru pixka bat?
- Eman iezadazu diru pixka bat.
- Emadazu diru pixka bat.
Data: 20120508
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Aditz modalak: nahi izan + behar izan
Galdera:
Zuzenak al dira ongorengo bi esaldi hauek eta hauen gisakoak?
- Emaitza onak izateko, ikasi nahi behar duzu.
- Baina gure harremana ona izan dadin, zeuk ere nirekin egon nahi behar duzu.
Erantzuna:
Ez, ez dira zuzenak horrelako egiturak euskaraz; izan ere, ezin dira bi aditz modalak
metatu. Beste era batera moldatu izan da euskal hiztuna hor eman nahi den informazioa
emateko. Adibidez, honela:
- Emaitza onak izateko, ikasteko gogoa izan behar duzu.
Bestalde, zuzenak dira ondorengo egitura hauek (hemen, ordea, ez dugu aditz modal
bat; izen bat baizik):
- Emaitza onak izateko, ikasi nahiA behar duzu.
- Baina gure harremana ona izan dadin, zeuk ere nirekin egon nahiA behar duzu.
- Emaitza onak izateko, ikasi nahiA beharKO duzu.
- Baina gure harremana ona izan dadin, zeuk ere nirekin egon nahiA beharKO duzu.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako behar sarrerak.
Data: 20140617
148
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
Aditzoina + arazi: ahaztu, ahaztarazi; ohartu, ohartarazi
Galdera:
Nola idatzi behar dugu AHAZTU aditzaren arazlea, AHAZTarazi ala AHATZarazi?
Erantzuna:
Hona zer dioen Euskaltzaindiaren 23. arauaren 3. puntuak: ´´Zenbait aditzen aldaera tdunak, hots, sortarazi, agertarazi eta kidekoak, sorrarazi, agerrarazi eta kidekoak
bezain zilegizkotzat hartzen dira´´.
Dakizunez, aditzari lotuta eman behar da arazi (euskara batuko erabileran, 23. arau
horren arabera, aditzoinari lotu behar zaio). Horrez gainera, salbuespen edo forma
bikoitz asko daudenez lehian, zalantza ugari sortzen ditu aditz faktitibo honek:
oharrarazi eta ohartarazi bikotean, adibidez, auzia ez zen argitu harik eta Hiztegi
Batuko sarreretan ohartarazi hobetsi zen arte.
Horren arabera, eta iritziak iritzi, ahaztarazi erabiltzea iruditzen zait egokiena
(ahoskatzeko eta ulertzeko errazagoa delako).
Data: 20121106
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Aditzoina: lagun/lagundu, ekar, neur, zorrotz, ikas... (28. araua)
Galdera:
Aditzoinen kontua argitzeko, hau da, indikatibokoak ez diren aditz formaten (aginteran,
subjuntiboan edo ahaleran) adizki nagusiak izan behar duen formaz 28. arauaz gainera
beste araurik eman den ala ez jakin nahi nuke. Eta ea zuzenak diren ondorengo adibide
hauek guztiak: ekar dezala, neur dezaket, zorrotz dezaket, ikas dezakezu, ekar genezake,
lagun nazazu, lagundu nazazu... Azkeneko horiek biak ere zuzenak dira?
Erantzuna:
Ez dago beste araurik, Hiztegi Batuan jasota dagoenaz gainera. Hiztegi horretan, zenbait
aditzetan bi aukera ematen dira aditza ez beste kategorietatik eratorritako aditzen kasuan
(izenetatik, izenondoetatik, adberbioetatik eratorritako aditzetan: gizon/gizondu,
gizen/gizendu, berandu/berandutu, ohera/oheratu). Aukera biak ematen diren kasu
horietan ez da esaten zein hobesten duen Euskaltzaindiak.
Bestelako aditzetan, ez da aukerarik ematen, eta -TU/-DU gabeko aditzoina ematen da
eredutzat (sar, har, sal, eros...). Halakoak dira hedatuenak euskara batuko erabileran,
eta badirudi hortik jo behar dela; baina arauetan ez da ezer zehazten aginterako,
subjuntiboko edo ahalerako formetan aditzak hartu behar duen formaz.
Bestalde, euskara estandarraren erabileran, -TU/-DU atzizkia daraman formaren aldeko
joera ugaritzen ari dela dirudi, izenetatik, izenondoetatik edo adberbioetatik eratorritako
aditzetan: gizenDU dadin, lodiTU daiteke, gauzaTU dezagun...
Zure galderako adibide horiek guztiak zuzenak dira, bai; baita azkeneko forma biak ere.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako ´´Aditzoina´´ sarrerak.
Data: 20121212
149
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
agindu -(e)la/-(e)n: isil gaitezela / isil gaitezen
Galdera:
Agindu aditzarekin beti esan behar da, adibidez, isil gaitezela agindu digu irakasleak?
Ez da zuzena isil gaitezen agindu digu irakasleak esatea?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira. Beraz, -(e)la nahiz -(e)n erabil daitezke agindu aditzarekin
(Hegoaldean, gehienbat -(e)la erabiltzen da).
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako Agintera eta -(e)la sarrerak.
Data: 20130103
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Agintera: ez ezazu egin, ez dezazula egin; ez beza egin, ez bezate egin
Galdera:
Agintea adierazteko, bi esaldi mota aurkitu ditugu: Ez ezazula hori egin! eta Ez
dezazula hori egin! Biak dira zuzenak euskara batuan?
Erantzuna:
Nire iritzia, euskara batuari begira, nahiko sinplea da. Kontua da euskara baturako zer
dagoen, eta beste bat, jendeak zer darabilen eta testuetan ere zer ageri den. Zenbait
puntutan laburbilduko dut euskara batuari dagokiona:
1.- EZAZU aginterazko laguntzailea da, EZAK / EZAN eta EZAZUE bezala. Hauek
dira benetako aginterazkoak (2. pertsonakoak, alegia). 3. pertsonan, berriz, BEZA eta
BEZATE ditugu aginterazko. Hauek, ahozko hizkeran, zenbait kontrakziotan ere
agertuko dira: etzazu esan, etzak esan, etzan esan... Baina, oker ez banago, batuan,
kontrakzio hauei ez zaie bide handirik eskaintzen. Gomendatzen direnak, praktikan,
hauek dira: EZ EZAZU EGIN / EZ EZAZUE EGIN / EZ BEZA EGIN eta abar.
Honaino argi dago.
2. Beste pertsonetan subjuntiboko forma berak erabiltzen dira iusibo gisa edo. Baina
hauek -EN atzizkia dute (1. pertsonan): egin DEZAGUN, eraman DEZADAN; edo ELA atzizkia (3. pertsonan): egin DEZATELA, egin DEZALA.
3. Kontua da benetako agintera formak ezin direla erabili mendeko perpausetan. Alegia,
EZAZU, EZAK / EZAN, EZAZUE formei ezin zaiela atzizkirik erantsi: *egin ezazuela;
*eros ezaala ... Hauek, mendeko direnean, egin DEZAZUELA / DEZAZUEN, eros
DEZAALA / DEZAAN bihurtzen dira.
4. Ezezkoetan, eta agian kortesiazko balio bereziren batekin, subjuntibozko formak ere
erabiltzen dira benetako aginterazko formen (ez ezazu egin, etzazu egin; ez beza pentsa,
ez bezate eros) ordez. Hor ditugu, euskalkien arabera maiztasun handiagoarekin edo
txikiagoarekin, EZ DEZAZULA EGIN, EZ DEZALA PENTSA, EZ DEZAZUELA
EROS eta antzekoak. Baina hauek atzizkidunak dira, honako hauek bezalaxe: EZ
DEZAGUN EROS, EZ DEZALA PENTSA... Honek zer esan nahi du? Benetako
agintera FORMAK honako hauek direla: EZAZU, EZAK, EZAZUE batetik eta BEZA,
BEZATE bestetik. Hauek ezin dira menpeko perpaus gisa bere horretan eman,
subjuntibora jo behar da eta subjuntibozko FORMAK D- hasieran dutenak dira.
150
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Horrenbestez, atzizkia badute (hau berez noizbait mendeko perpaus izan direlako
seinale izan liteke), D- hori beharrezko dute.
6. Euskara batuan gauzak horrela direla uste dut. Eta gauzak horrela izatearen arrazoia
hemen eman dudana izan daiteke. Neuk asmatu dut, baina bidezko dela uste dut.
Honekin batera, hor ditugu EGIN DEZAZUE moduko forma aginterazkoak ere. Ez
dakit hauen lekukotasunak asko diren, ez eta ere garrantzizkoak diren; baina garbi dago
euskara batuan ez dutela lekurik. Nik uste.
7. Beste kontu bat: denon ahotan ageri dira EGIN EZAZU-ren ordez, EGIN ZAZU
modukoak, eta are usuago, EGINTZAZU. Orduan, beharbada, hauek ezezka
ematerakon, ETZAZU EGIN eta ETZAZULA EGIN esaten ditu jendeak, eta honen
interpretazio idatzia egiterakoan: etzazula egin > ez ezazula egin. Baina hauek euskara
batuan ez direla kabitzen uste dut.
Galde liteke ere ea zergatik ez den arazo hau *EDIN motako laguntzailearekin
gertatzen. Izan ere, hauetan agintera forma atzizkiarekin ager daiteke: EZ HADILA / EZ
ZAITEZELA MUGI, esaterako. Baina argi dago kontua hemen, zeren forma hauek
aginteran eta subjuntiboan berdinak dira: HADI- / ZAITEZ-. 3. pertsonan ez: BEDI /
BITEZ // DADI- / DAITEZ-. Aldiz, *EZAN laguntzailearekin, formok desberdinak dira
subjuntiboan eta aginteran: EZAK / EZAZU / EZAZUE vs. DEZAAN / DEZAZUN /
DEZAZUEN. Atzizkia bigarren hauek bakarrik hartzen dute, subjuntibokoek, alegia.
Hortaz, *EZ EZAZULA EGIN baztertzekoa gertatu da batuan, eta honen ordez, EZ
DEZAZULA EGIN ageri da nagusi, hala beharrez.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako ´´ez ezazu / *etzazu´´ sarrera.
Data: 20120216
Erantzulea: Patxi Goenaga, Gramatika batzordekoa
ahal izan, ahal izaten, ahal izango, ahalko
Galdera:
Zuzenak al dira ahal izango eta ahalko? Biak dira zilegi?
Erantzuna:
Bai, biak zuzenak dira: ahal izango eta ahalko.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan (ikus 13. or.), hauxe da,
besteak beste, ahal izan sarreran datorrena:
- ahal izan, ahal izaten, ahalko/ahal izango (...)
3 (Geroaldian). Beste hiru antzerki-lan ikusi ahal izango dira. Hori egiten ahalko du
hark ere, nik gaur egin dudana.
4 (Ezezko esaldietan, aurreko adieretan aipaturiko kasu guztietan) (...) Ez zuen egin ahal
izango. Ez zuen egiten ahalko.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako 'ahal' sarrera.
Data: 20130314
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
aipatu + -ELAdun perpaus osagarria
151
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zuzena al da Halaber, aipatu du horiek direla bere asmoak esaldia? Izan ere, irakurri
izan dut aipatu aditzak ez duela perpaus osagarririk onartzen.
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian badira halako egituraren lekukotasunak,
nahiz asko ez izan. Asko ez izateak esan nahi du izen-sintagmekin erabiltzea askoz
ohikoagoa dela, baina ez aditzekin erabil ez daitekeela.
Hona bizpahiru adibide:
- Nolaz daitezke bada Jainkorik ez dela aiphatzerat ere atrebitzen direnak? (Arbelbide)
- Eta bizkitartean nehork ez zuen oraino Amerikarik bazela aipatzen, ez eta amesten
ere. (Hiriart Urruty)
- Azkain dela famatua, / Xinaraino aipatua? (Monho)
Gramatika batzordeak ez du debekurik ikusten aipatu aditzarekin – ELAdun perpaus
osagarri bat erabiltzeko.
Data: 20121105
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
Aldiberekotasuna: esanaz batera, ikusteaz bat, sartzearekin batera...
Galdera:
Zuzenak al dira hiru esaldi hauek?
Polizia agertzeaz batera...
Polizia agertzearekin batera...
Polizia agertzearekin bat...
Erantzuna:
Hiru esaldi horiek zuzenak dira. Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VII
liburukian (ikus 124. or.) aztertu zituen Gramatika batzordeak denborazko perpaus
jokatugabeak, eta han jasotzen dira egitura hauek guztiak.
Aldiberekotasuna adierazteko, -tua(ga)z /-tzeaz batera / bat / batean erabiltzen dira
mendebaldean:
- Hau esanaz batera, dantzan hasi zen.
- Neskatila ikusteaz bat, negar egin zuten gurasoek.
Beste hauek, berriz, gainerako euskalkietakoak dira: -tzearekin batera / bat / batean.
- Hura sartzearekin batera, jauzika abiatu zen haurra.
Data: 20140410
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
arrazoi izan, arrazoia izan/eduki
Galdera:
Baiezkotan arrazoi duzu / arrazoia duzu eta ezezkotan ez duzu arrazoi(a) / ez duzu
arrazoirik erabilerak zuzenak al dira?
152
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Bai. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan (ikus 55. or.), hauxe
da, besteak beste, arrazoi sarreran datorrena ohar gisa: 'arrazoia daukazu / arrazoi(a)
duzu joskeren artean Euskaltzaindiak arrazoi(a) duzu hobesten du'. Horrek esan nahi du
bi forma hauek direla zuzen-egokiak batasunerako: arrazoi izan eta arrazoia izan.
Sarrera berean datoz, besteak beste, bi adibide hauek ere: Arrazoi gabe zigortuak. Baina
asmazio hori ez zen arrazoi gabekoa. Bestalde, Orotariko Euskal Hiztegian ageri dira
arrazoirik gabe juzgatzen, arrazoirik batere gabe sinisten, arrazoirik asko dut,
arrazoirik hoberena, gaur arratsaldeko arrazoirik mardulenak, ez zuen aditu nahi
onezko arrazoirik... Horien arabera, beraz, bi formak dira zuzenak: ez duzu arrazoirik
eta ez duzu arrazoi(a).
Hiztegi Batuan berriz, arrazoia eduki onartzen da, batez ere bizkaieraz.
Data: 20131114
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Badira hainbat urte ... -(e)la/-(e)netik
Galdera:
Badira... egiturarekin -(e)la erabili behar dugu beti edo -(e)netik ere erabil daiteke?
Zuzenak dira, adibidez, Badira hamar urte ezkondu nintzela eta Badira hamar urte
ezkondu nintzenetik esaldiak? Biak zuzenak?
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V, Mendeko perpausak, 1 liburukiko 50.
orrialdean dator horri buruzko informazioa, perpaus osagarrien atalean. Han esaten da
halako predikatuek (´´denbora erreferentzia ematen´´ dutenek) perpaus osagarriak
hartzen dituztela; beraz, -(e)la da menderagailuak duen forma. Adibide batzuk ere
ematen dira: Egunak ditu hor dela; Hamalau egun dira nik urten nebala; Badu jadanik
lau egun hil dela; Ez baitzuen lehen aldia iheska zebilela eta beste.
-(e)netik formari dagokionez, denbora-balioan erabiltzekoa dela esan behar, eta beste
predikatu mota batzuekin. Adibidez, honako hauek zuzenak dira: Bost urte pasatu dira
etxetik joan zinenetik; Etxetik joan zinenetik, hutsune handia nabaritzen dugu.
Data: 20120119
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
Baldintza: etortzen bazara / baldin bazatoz
Galdera:
Ondorengo bi perpaus hauek egoera berdinean erabiltzekoak eta zuzenak diren ala ez
jakin nahi nuke.
- Garaiz etortzen bazara, hondartzara joango gara.
- Garaiz baldin bazatoz, hondartzara joango gara.
Erantzuna:
Bai, biak dira baldintza errealak, eta aditz-formaren desberdintasuna gorabehera (bata
perifrastikoa eta bestea sintetikoa), biak dira indikatibozkoak, eta berdin erabiltzekoak.
153
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 20140410
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
Behar izan: zuk egitea/egin dezazun behar dut
Galdera:
Zuk hori egin dezazun behar dut esaldiaren parekoa eta zuzena al da Zuk hori egitea
behar dut esaldia? Bestalde, behar izan aditzak ere, bi subjektu ezberdin izatekotan, t(z)ea nominalizazioa hartuko luke nahi izan eta nahiago izan aditzek bezala?
Erantzuna:
Bai, parekotzat jo litezke bi esaldiak: era jokatuan (subjuntiboarekin) edo jokatugabean
(aditz-izenarekin) osa daitezke. Beste kontu bat da zein erabiltzen den gehiago
(subjuntiboduna, nire ustez), baina zuzenak dira biak.
Bestalde, bi subjektu desberdin baldin badira, mendeko aditzak nahitaez hartu behar du
– T(Z)EA forma, eta ez partizipioarena (-TU).
- Zuk hori prestatzea behar dut. (ZUZENA)
- *Zuk hori prestatu behar dut. (OKERRA)
Data: 20120507
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
etorriko denean, egingo duenean
Galdera:
Zuzena da, laguna etortzen denean esan ordez, laguna etorriko denean esatea?
Erantzuna:
Bai. Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VI liburukian jasoak
ditu Gramatika batzordeak era horretako adizkiak (ikus 80. or.). Hona hemen azalpena:
Perpausen arteko denbora-korrelazioari dagokionez, aipamena merezi du aditz nagusia
geroari dagokionean gertatzen denak. Mendeko perpausa forma ez-burutuan joan ohi da
normalean (ikus EGLU, II, 418. eta 420. or.):
- Patxi iristen denean hasiko gara bazkaltzen.
- Filma amaitzen denean, joan zaitez ohera.
Esaldi nagusiak ematen die geroko balioa horrelako perpausei.
Euskalki batzuetan, berriz, Iparraldekoetan batik bat, geroaldia ere erabili ohi da
mendeko perpaus hauetan (etorriko denean, egingo duenean eta abar, alegia):
- Ene ganat etorriko zarenean, ene barne guziak bozkarioz gaindi eginen du.
- Zer muturra egingo du ene ametsa jalgiko diodanean?
Data: 20141125
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ez du uste etorriko den, ez dirudi balio bera duten
154
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Euskara batuan, zuzena al da ez dirudi denek balio bera duten egitura?
Erantzuna:
Arruntak dira Ekialdeko hizkeretan (Lapurdiko euskaran, adibidez) halako egiturak: ez
du esan etorriko den, ez du entzun etorriko den, ez dirudi etorriko den, ez du uste
etorriko den...
Beraz, ezin dira txartzat eman euskara batuko erabileran ere; nahiz eta hedatuagoak edo
arruntagoak izan bestelako menderagailu batzuk: ez du uste etorriko denik / ez du
esan etorriko dela.
Data: 20120214
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
ihes egin
Galdera:
Zer atzizki hartu behar du ihes egin aditzaren aurreko sintagmak? Euskalkiaren
araberakoa ote da? Zuzenak al dira ondorengo esaldi hauek? 1.Irakasleari ihes egin
zion, 2. Nire ihesi dabil, 3. Jonengandik ihesi etorri da.
Erantzuna:
Galderako hiru esaldiak zuzenak dira; izan ere, ihes egin aditzarekin datiboa erabil
daiteke (-RI: irakasleari ihes egin zion), ablatiboa ere bai (-TIK: arriskutik ihes egin du
/ -RENGANDIK: etsaiarengandik ihes egin du) eta genitiboa ere bai (-REN: etsaiaren
ihesi dabil; Absalon-en ihesi basora zihoala; tentaldiaren ihesi ez dabiltzalako).
Kontua da genitiboan erabiltzen denean ihesi forma dugula, hau da, adizlaguna, eta ez
aditza (horrekin ere erabil daitezke ablatiboko -TIK/-RENGANDIK gisakoak: handik
ihesi etorri direnak).
Euskalkien arteko erabilerari dagokionez, erabilera orokorrekoak dira guztiak: euskalki
eta garai guztietan erabili izan dira (ikus Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegia,
OEH, IX. lib. 166.-168. or.).
Data: 2008/07/14
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
irekia dago, irekita dago; nekatua naiz, nekatuta nago; ikusita daukat
Galdera:
Dendako atean Irekia dago iragarkia ikusi dut. Zuzena da edo Irekita dago idatzi behar
da?
Erantzuna:
Horiek biak zuzenak dira; izan ere, aditza egon edo eduki denean, aditz-partizipioa bi
modu horietan ager daiteke predikatu-osagarrian. Baina aditza izan edo ukan denean, a(k) bakarrik erabiltzen da: nekatua naiz eta ez *nekatuta naiz.
- Lotura-aditza izan edo ukan denean, -a(k) bakarrik erabiltzen da: nekatua naiz,
ikusiak ditut.
155
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
- Lotura-aditza egon edo eduki denean, -a(k) nahiz -ta edo -rik erabiltzen dira: nekatua
naiz, nekatuta nago, nekaturik nago; ikusia daukat, ikusita daukat, ikusirik daukat.
Data: 20130618
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Mendeko perpausen ordez, alborakuntza: hain
Galdera:
Hain handiak ditu eskuak, ez zaizkio patriketan sartzen esaldia zuzena izan daiteke
(bere horretan, – eN atzizkirik nahiz BAIT- aurrizkirik gabe)?
Erantzuna:
Bai, alborakuntzaz baliatuz, bai. Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak,
EGLU, V - Mendeko perpausak, 1 liburukian (ikus 451. or.) dator azalpena, ´´4.2.2.
Mendeko perpausen ordez alborakuntzaz balia gaitezke´´ izeneko azpiatalean.
Horren arabera, egitura hauek dira zuzenak:
Menderakuntzaz baliatuz
Gure herria hain da txikia, non ez baitu plazarik ere.
Gure herria hain da txikia, non ez duen plazarik ere.
Gure herria hain da txikia, ezen ez baitu plazarik ere.
Gure herria hain da txikia, ezen ez duen plazarik ere.
Alborakuntzaz baliatuz
Hain txikia da gure herria, ez du plazarik ere.
Plazarik ere ez du, hain txikia da gure herria.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako ´´hain´´ sarrerak.
Data: 20121015
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Predikatu osagarri mugatuak eta mugagabeak: zoriontsu(a)/mediku(a)
izan nahi
Galdera:
IZAN aditzaren osagarriak edo atributoak mugatua nahiz mugagabea onartzen ditu?
Biak? Adibidez, zoriontsu/zoriontsuA izatea da onena; mediku/medikuA izan nahi dut...
Arauetan ez dago ezer horren inguruan.
Erantzuna:
Ez dago araututa, ez. Euskaltzaindiak gai honetaz argitaratu duena Euskal Gramatika
Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian biltzen da (1991, 169.-172. or.), 4.2.2.2 Predikatu
osagarri mugatuak eta mugagabeak atalean: hor esaten da lotura-aditza IZAN
denean, mugatzailea erabiltzea dela arruntena; baina badirela mugatzailerik gabe
agertzeko joera duten zenbait adjektibo: zoriontsu, dohatsu, libre, berdin. Adibide
hauek ematen dira: Zoriontsu zara? (=Zoriontsua zara?); Libre da gizona nahi duena
egiteko; Guziok gara berdin.
Adjektiboak barik izenak ditugunean, hona zer dioen EGLU, I liburuki horrek (ikus
156
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
170. orrialdea): ´´[izenak] zerbait orokorra adierazten badu, nolabaiteko adjetibo
modura edo interpreta daitekeena, zilegi da mugagabea ere´´ (mugatuaz gain esan nahi
da). Honako adibide hauek dakartza: Andoni irakaslea da; Ni nerau naiz juez.
Beraz, bi egiturak dira zilegi, bai izenekin, bai adjektiboekin: Irakasle izan nahi dugu;
Irakasleak izan nahi dugu.
Data: 20120102
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
Subjuntiboa: nahi(ago) izan, gura(go) izan, opa izan -eN/-eLA
Galdera:
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegia begiratu dut (ikus XIII. lib. 450. or.) eta
adibide hauek aurkitu ditut opa izan sarreran: Merezi du eta opa diogu zeruan goza
dadila. Nik opa diet zeruan gerta daitezela. Luzaroan dabilela opa diogu. Orain opa
dut izan ezazula zeruetan deskantsua. Zeruak opa diezagula osasuna eta eguneroko
ogia.
Horiek horrela, jakin nahi nuke -eN bukaera ere zuzena ote den.
Erantzuna:
Gramatika batzordearen ustez, onartzekoak dira opa izan aditzaren menpeko -eN
menderagailudun subjuntiboak. Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak,
EGLU, V, Mendeko perpausak liburukiko 137. orrialdean ikus dezakezunez, -eN da,
hain zuzen, nahia edo desira adierazten duten aditz gobernatzaileen menderagailu
ohikoena subjuntiboetan, -eLA baino areago. Salbuespen gisa edo ematen da halakoetan
-eLA menderagailua (opa diogu zeruan goza dadila), eta, esan bezala, -eN
menderagailua da osagarri arruntena nahi(ago) izan, gura(go) izan, opa izan moduko
aditz gobernatzaileentzat.
Zuk aipatutako OEHko XIII. liburuki horrek, opa izan sarreran, badakar halako adibide
bat: "Opa dezun ezkero neronek erakutsi deizudan".
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako opa izan / nahi zan / -eN
sarrerak.
Data: 2008/01/23
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-t(z)en ahal: joaten ahal naiz, joaten ahalko naiz, joaten ahal izan nintzen...
Galdera:
Baztan aldean joaten ahal naiz erabiltzen dugu, baina ez dakit beste forma hauek ere
onartuak ote diren: joaten ahalko naiz, joaten ahal izan nintzen, joaten ahal izateko...
Erantzuna:
Egitura horiek ez ditu inork onartu edo onartu gabe utzi: etxean bizi naiz ere ez du inork
ere onartu edo onartu gabe utzi. Horiek oso arruntak dira euskaraz. Kontua ez da ongi
edo gaizki izatea, baizik euskara izatea edo ez. Eta horiek, duda gabe, euskara dira.
Baztandik kanpo ere aski arruntak dira, gainera.
Gauza hauetan konplexuak galdu behar ditugu, eta euskara diren neurrian beldurrik
157
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
gabe erabili, betiere ortografia batua baliatuz: g(o)aten ahal naiz esaten da, baina ez
litzateke egokia hola erabiltzea, g(o)an horren aldaera estandarra joan baita.
Aipatzen diren adibideetan zailtxoago da joaten ahal izateko bezalako perpaus baten
testuinguru egokia aurkitzea, baina ez dakit nola esango nukeen nik, haraino joaten
ahal izateko, mendiari itzulia egin behar diozu bezalako zerbait ez bada.
Beraz, zalantza gabeko erantzuna: BAI (nahiz, diodan gisan, inork ere, ez
Euskaltzaindiak ez beste inork, ez dituen espresuki onartu. Ez da beharrik ere).
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako ahal sarrera.
Data: 20150217
Erantzulea: Pello Salaburu
Ukatu: -(e)la/-(e)nik (ukatu egin du hori esan zuela)
Galdera:
Ukatu egin du baztertzen duela/duenik. Ukatu aditzarekin, zein da bietan egokiena?
Erantzuna:
Egitura zuzen-egokia Ukatu egin du baztertzen duela da.
Gaur egun, baiezko perpausetan, ukatu aditzarekin ere erabiltzen dute zenbaitek -(e)nik
osagarria: Ukatu egin du hori esan zuenik. Euskaltzaindiko Gramatika batzordeak,
1994an aurkeztutako lan batean, bultzatu behar ez litzatekeen jokabidea dela dio (ikus
Euskera aldizkaria, 39. liburukia, 960.-961. or.), eta -(e)la arruntari eustea gomendatzen
du: Ukatu egin du hori esan zuela (edo Ukatu egin du hori esan izana).
Data: 20121212
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
X-en burua: neure burua, zeure burua, bere burua, beren/euren
burua(k)
Galdera:
Aukeran al dago nire burua / neure burua erabiltzea? Eta hirugarren pertsona plurala
erabiltzen dugunean, bere, beren edo euren erabili behar dugu?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 163. or.),
hauxe da, besteak beste, buru sarreran datorrena:
- buru 13 iz. (neure, zeure, bere eta kidekoen eskuinean, aditzaren era bihurkaria
gauzatzeko erabilia). Jonek bere burua hil du. Bere burua bota du zubitik behera. Geure
buruaren jabe gara. Zeuen buruak salduz. Geure buruen kaltean egin dugu hori. Zeure
burua zeure eskuko zenuenean. Zeure burua erakusteagatik egin ohi duzun hainbat
gauza.
Euskaraz, egitura bihurkari nagusia X-en burua da, eta horrelakoetan:
1. Derrigorrezkoa da nik neure burua, zuk zeure burua, hark bere burua, guk geure
burua(k) eta abar erabiltzea.
2. Subjektu plurala duenean, singularrean ere erabil daiteke burua (ikus hiztegiko
adibideak): Geure buruaren jabe gara. Geure buruen kaltean egin dugu hori.
158
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
3. Pluraleko hirugarren pertsonan, bere, beren edo euren erabil daitezke. Hala ere,
egokiena litzateke singularrerako bere eta pluralerako beren edo euren bereiztea.
Data: 20141013
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Zehar-galderak: -(e)netz / -(e)n ala ez (denetz, direnetz, *denentz;
*direnentz...)
Galdera:
Zein forma hobesten da: direnentz ala direnetz?
Erantzuna:
Ekialdeko euskalkietan, -(e)n ala ez zehar-galderaren baliokide da -(e)netz.
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna izeneko liburuan, 3.
orrialdean, euskalkiaren araberako lau marka aipatzen dira horrelakoetarako: -n, -netz, nentz eta -nz. Lau marka horiek adibide bati erantsiz gero, lau aldaera hauek ditugu: ez
dakit etorri den; ez dakit etorri denetz; ez dakit etorri denentz; ez dakit etorri denenz.
Geroztik, Euskaltzaindiak erabaki zuen -(e)netz atzizkia hobestea batasunerako (ikus
115. araua), eta horrexek balio du. Hortaz, zure galderakoetatik, direnetz bakarrik da
zuzena batasunerako.
Data: 20120528
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
zeren eta
Galdera:
Zuzena al da zeren soilik erabiltzea, zeren eta erabili ordez?
Erantzuna:
Bai, zuzena da; izan ere, zeren formaren indargarria besterik ez baita zeren eta forma.
Honela dio Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, III, Lokailuak
liburukiak (ikus 178. or.):
'zeren beti bigarren perpausaren hasieran agertuko da, batzutan lokailu eta bestetan
menderagailu delarik. (...) jakina da autore batzuk (ez Axularrek) eta-ren bidez
indartzen dutela zeren'.
Hona hemen Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus
835. or.), zeren sarreran, datozen adibide bi: Ez dira sendatzen, zeren ez baitira
entseatzen. Zeren eta ez bainaiz egiazki deus.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako zeren sarrera.
Data: 20130528
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
zertan + behar/beharrik: *ez duzu zertan etorri behar/beharrik
159
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Badakit okerra dela *ez duzu zertan etorri beharrik erabiltzea, baina zuzena al da ez
duzu zertan etorri behar esaldia?
Erantzuna:
Egitura horiek biak okerrak dira. Euskaltzaindiaren 1994ko Biltzarreko agirietan dago
Gramatika Batzordearen iritzia, *EZ DAUKAZU ZERTAN NEGAR EGIN
BEHARRIK izenburua duen artikuluan. Hor esaten denaren arabera, galdetzailea
(ZERTAN) eta BEHAR IZAN aditza bateraezinak dira: bata edo bestea aukeratu behar
da. Beraz:
- Ez duzu zertan etorri (ZUZENA)
- Ez duzu etorri beharrik (ZUZENA)
- *Ez duzu zertan etorri behar (OKERRA)
- *Ez duzu zertan etorri beharrik (OKERRA)
Egia da artikulu horretan ez dela berariaz aipatzen behar (bere horretan), baizik
beharrik forman, partitiboaren atzizkiarekin, eta hortik etor daiteke zalantza. Gramatika
Batzordearen ustez, forma hori ere beharrik bezain baztergarria da (gaur egungo
erabilera oker batzuk gorabehera), bi egituraren nahastetik datorren errendundantziazko
egitura delakoan.
Hona goian aipatutako artikuluaren pasarte bat:
'Horrenbestez lau modu ditugu izenburukoa bezalako perpausak euskaraz antolatzeko:
hiru, galde-hitza kasu-marka diferentez hornitua dutenak, eta bestea, galde-hitzik
gabekoa. Hona laurak: ez duzu zer nigar egin; ez duzu zertan nigar egin; ez duzu
zergatik nigar egin; ez duzu nigar egin beharrik.
Zer esanik ez, partizipio burutu hori forma partitiboan ere ipin daitekeela: ez duzu
etxean zer gelditu(rik); ez du zer egon(ik) egun osoan bakarrik; ez duzu hainbeste ordu
lanean zer aritu(rik)'.
Data: 20130404
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
araz/arazi
Galdera:
Subjuntiboan nola behar du arazi aditzak: araz ala arazi?
Erantzuna:
Arazi aditzak ez du berezkoa -i hori; hortaz, subjuntiboan araz behar du.
Data: 1998/06/25
Erantzulea: Euskara Batuko batzordea
beldur izan / beldurra ukan
Galdera:
Gaizki esana al dago beldurra dut?
160
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Izatez, beldur izan aditz-esapidearen erabilera arrunta beldur naiz motakoa da; baina
ezin esan daiteke beldurra dut gaizki dagoenik, ogia dut bezalakoen parekoa den
heinean.
Data: 1996/04/09
Erantzulea: Hiztegi Batuko lantaldea
egindako lana
Galdera:
Nire ustez, egindako lana bezalako egiturak ekintza burutuak adierazteko erabiltzen
dira. Zuzen al nago?
Erantzuna:
Gramatika batzordea ez da zure iritzi berekoa; izan ere, aditz inguruak agintzen baitu:
ingurua nolakoa, interpretazioa halakoa.
Adibidez: Gauez egindako lanak ez dira onak izaten bezalako perpaus batean ez dirudi
ekintza burutua dugunik, adizki jokatu gabe horren formak besterik iradokitzen badu
ere. Hain zuzen, perpaus horren parafrasia honako hau izango litzateke: Gauez egiten
diren lanak ez dira onak izaten.
Data: 1996/12/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
gogoratu + subjuntiboa
Galdera:
Zuzenak al dira ondorengo hirurak?
Besteez gogoratzeko esatera etorri zara.
Besteez gogora nadin esatera etorri zara.
Besteez gogora nadila esatera etorri zara.
Erantzuna:
Besteez gogoratzeko esatera etorri zara.
Besteez gogora nadin esatera etorri zara.
Bi horiek zuzenak dira; ez, ordea, azkena:
Besteez gogora nadila esatera etorri zara.
Nolanahi ere, Euskaltzaindiak argitaratu duen Euskal Gramatika: Lehen Urratsak
(EGLU), V (Mendeko perpausak, 1) delakoan, perpaus osagarrien atalean, azaltzen dira
era horretako kontuak, subjuntiboaren erabilerari buruzkoak.
Data: 2000/03/02
Erantzulea: Gramatika batzordea
har ezazu / hartu ezazu
161
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Inperatiboaren kasuan, nola esan behar da har ezazu ala hartu ezazu, eta noizkoa da
erabaki hori?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du araurik eman horretaz, nahiz euskara batuan, bateko eta besteko
tradizioa kontuan izanik, har ezazu erabili den nagusiki (Gipuzkoan ere, ahoz, hartzazu
esaten da).
Euskaltzaindiak erabakia du aditzoinak erabiltzekotan nola erabili behar diren, baina ez
noiz erabili behar diren. Ikus Euskaltzaindiaren Arauak, 1. alea, 147.-149. or. (28.
araua: Aditzoinen forma).
Data: 1998/03/26
Erantzulea: Euskara Batuko batzordea
maite zaitugunok / zintugunok
Galdera:
Zer testu idatzi behar genuke oroitidazkunean: Maite zintugunok gogoan zaitugu ala
Maite zaitugunok gogoan zaitugu?
Erantzuna:
Gramatika batzordearen aburuz, galdera horrek ez du zer ikusirik gramatikarekin,
biziaz, heriotzaz edo maitasunaz izan ditzakegun iritzi eta ikuspegiekin baizik.
Gramatika batzordeak esan dezakeen bakarra da biak zuzenak direla, nahiz eta
denboraren ikuspegitik desberdinak diren.
Data: 1996/06/18
Erantzulea: Gramatika batzordea
nola zuk esan duzun / zuk esan duzunez / zuk esan duzunez gero
Galdera:
Zuzena al da nola zuk esan duzun egitura?
Erantzuna:
Gure ustez, gramatikalak dira nola zuk esan duzun, ez da gezurra izango modukoak.
Beraz, ez da txartzat emateko perpausa; nahiz eta, hizkuntzaren erabilera jasorako, izan
badiren hori baino egitura egokiagoak: adibidez, zuk esan duzunez, ez da gezurra izango
edo zuk esan duzunez gero, ez da gezurra izango.
Data: 2001/04/11
Erantzulea: Gramatika batzordea
ohi + aditza
162
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Aditzak aspektu burutua ala burutugabea behar du ohi partikularekin doanean? Etorri
ohi da ala etortzen ohi da?
Erantzuna:
Badirudi, oro har, burutua dela nagusi hegoaldeko tradizioan, eta burutugabea
iparraldekoan; nahiz eta, gaur egun, iparraldean ere nagusitzen ari ei den aditz burutua
duen egitura. Beraz, ez dugu arazorik ikusten biak onartzeko: etorri ohi da eta etortzen
ohi da.
Data: 2000/04/19
Erantzulea: Gramatika batzordea
-ten/-tzen partizipio burutugabeetan
Galdera:
Ba al da arau zehatzik noiz erabili -ten eta noiz -tzen partizipio burutugabeetan?
Erantzuna:
85. arauan eman zituen Euskaltzaindiak honi buruzko argibideak:
-tzen erabiliko da orohar
-ten erabiliko da partizipioa "n" letraz amaitzen duten aditzekin
-ten erabiliko da, halaber, aditz oina kontsonante txistukariz amaitua bada (ikasten,
uzten, gutxiesten, ahazten, hasten, hazten, hezten, hesten, hausten, lazten eta abar).
Aditz arazleek ere, horrenbestez, -arazten egingo dute aditz izena.
Data: 2000
Erantzulea: Araua
Zer zabiltza? / Zertan zabiltza?
Galdera:
Zein da forma egokia: Zer zabiltza ala Zertan zabiltza?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du batasunerako ezer gomendatu eta Gramatika batzordeak ere ez du
proposamen berezirik egin honen gainean.
XIX. mendeko eta XX. mendeko (1950 arteko) autoreak begiratuaz, hona hemen atera
ditudan adibide batzuk:
Zer zabiltza?
Zer zabiltza bada exezio oriekin? (Agirre Asteasukoa)
Jaungoikuak egun on dizuela, Maiñazi! / Zer zabiltza zu emen makilla ta guzi?
(Txirrita)
Ilarramendik, Labayenek eta bestek ere badarabilte zer zabiltza.
Zertan zabiltza?
Gizona, zertan zabiltza orrela eta zer bizi-modu da zuria? (Beovide)
163
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Baña, oñatiarrak, zertan zabiltzate Ergiñara-bidean euriaren eske? (S. Mitxelena)
Lagunak engañatzen zertan zabiltza? (Txirrita)
Laphitzek eta Udarregik ere badarabilte zertan zabiltza.
Biak erabili izan dira, beraz, eta ez dut uste oraingoz bietako bat hobets daitekeenik;
izan ere, biak dira zilegi eta erabilgarri, nire iritziz.
Data: 2001/05/04
Erantzulea: Miren Azkarate
Aditz trinkoak: emadazu/emaidazu, esaguk/esaiguk
Galdera:
Nik emadazu, esaguk eta antzeko adizki trinkoak emaidazu eta esaiguk formak baino
batuagotzat eduki ditut oraindaino; baina zalantza sortu zait ea arau mailako erabakirik
edo bestelakorik baden horretaz (ez dut aurkitu adizki trinkoen paradigmarik, nahiz
inoiz ikusia naizen, ustez, halakorik).
Erantzuna:
Aditz horiek, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, II liburukian esaten den
bezala (ikus 2. argitaraldiko 388. orrialdeko oharra), ez dira benetan trinkoak;
"semisintetikoak" edo sasitrinkoak direla esan dezakegu. Berez, aditz perifrastikoak
dira; baina, erabiliaren erabiliz, gastatuz joan dira, maiztuz, aditz trinkoen forma
hartzeraino.
Hona adizki horiei buruzko xehetasun batzuk:
1. Gramatika batzordeak emadazu forma agertu zuen arestian aipatutako EGLU
liburukiko ohar horretako adibideen artean.
2. Aditz perifrastikoetako forma batua eman iezadazu da, eta ez eman iezaidazu. Gisa
berean, esan iezaguk, eta ez esan iezaiguk.
3. Euskaltzaindiak 1979an argitaratu zuen Euskal Aditz Batua liburuan badira era
horretako adizkien paradigmak, aditz trinkoen sailean. Besteak beste, esan/erran
aditzaren paradigman, forma hauek ageri dira (ikus 180. or.): esadak, esaguk, esadazu,
esadazue eta abar. Gainera, eman aditzaren paradigmetan (ikus 170. or.), emadak,
emadazu, emadazue, emaguk, emaguzu, emaguzue eta abar ere ageri dira.
Data: 2001/04/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Aditza+
Galdera:
Nahasgarri gertatzen zait "arazi" aditz elkartuetan. Zuzenak al dira "hitz egin, lo egin,
negar egin, hitzarazi, lotarazi, negarrarazi, hitz eragin, lo eragin, negar eragin" eta
horrelakoak?
Erantzuna:
Dakizunez (ikus 23. araua), "egin" aditzetik "eginarazi" dator: alegia, "egitera behartu".
Bestalde, esanahi horrekin, elkarren sinonimoak dira "eginarazi" eta "eragin".
164
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Horiek horrela, "egin" duten aditz elkartuak eta "arazi" batzen direnean, orduan aukeran
dauzkagu, bata nahiz bestea erabiltzeko, "eginarazi" eta "eragin".
Zuk aipatutako adibideetan, beraz, zuzenak dira "hitz eragin, lo eragin, negar eragin" eta
gisakoak, eta zuzenak dira "hitz eginarazi, lo eginarazi, negar eginarazi" eta gisakoak;
baina okerrak dira "*hitzarazi, *lotarazi, *negarrarazi" eta gisakoak.
Egia esan, horrako "lotarazi" hori zuzena da; baina beste esanahi batekin: "lotarazi" hori
"lotu" aditzetik dator eta "lotzera behartu" esan nahi du. Izan ere, "lo egitera behartu"
esateko, lehen aipatutako "lo eginarazi" eta "lo eragin" horiez gain, "loarazi" ere esaten
baita, eta "loarazi" hori (agian salbuespen gisa) zuzena da, "*hitzarazi" eta
"*negarrarazi" ez bezala.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "izena + egin" sarrera.
Data: 20010620
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Aditzaren 3. pertsonaren markak
Galdera:
Aditz laguntzaile baten aditz-modua indikatiboko iragana izanik, NOR "hura" denean
eta NORK "hark" denean, zein dira bakoitzaren pertsona-markak? Adibidez, "ahazten
zuen" eta "eman zizkion" adizkien kasuan.
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, II liburukia osoki aditzari
eskainia da, eta bertan duzu horren erantzuna.
Adibidez, "ahazten zuen"en kasuan (ikus EGLU, II, 184. or.), "z-" da 3. pertsona
ergatiboaren marka. Objetuak, berriz, absolutuak, ez du kasu horretan marka agerikorik.
"Eman zizkion"en kasuan (ikus EGLU, II, 204. or.), "z-" da 3. pertsona ergatiboaren
marka, eta "-o-" objetuarena, 3. pertsona absolutuarena.
Data: 20010704
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Agintera, baiezkoetan (emadazu, eman iezadazu) eta ezezkoetan (ezidazu
/ ez iezadazu)
Galdera:
Aginteran, baiezkoetan, idatz daitezke "esaiozu" eta "emadazu/emaidazu" bezalako
formak? Horrela idatzi behar dira? Zein aditzekin: esan, eman, ekarri, eraman, entzun,
utzi, galdetu, egin...?
Ezezkoetan, idatz daitezke "eziozu, ezidazu...", edo beti idatzi behar da "ez iezadazu"
eta abar?
Erantzuna:
1. Baiezkotan, adizki sasitrinkoa erabiltzekotan, "emadazu" forma da hobestekoa, eta ez
"emaidazu" (ikus datu-base honetako "agintera" eta "aditz trinkoak" sarrerak). Baina ez
dira nahitaez horrela idatzi beharrekoak; izan ere, beti dugu adizki osoa aukeran: "eman
iezadazu".
165
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Euskaltzaindiaren Euskal Aditz Batua liburuan ageri dira galderako aditz horien guztien
adizki sasitrinkoak, "galde egin / galdetu" aditzarenak izan ezik (Orotariko Euskal
Hiztegiko corpusean ere ez dira ageri). Beraz, "galdeidazu" eta abar ez dira
hobestekoak.
2. Ezezkoetan, ez dago araurik eta Euskal Aditz Batuan ere ez da ezer aipatzen
sasitrinkoen erabilera horri buruz. Gainera, Orotariko Euskal Hiztegiko corpusean ere
ez da ageri horrelako adibiderik idazleen lanetan. Beraz, ez dirudi "eziozu, ezidazu" eta
abar gomendatzekoak direnik.
Data: 2001/07/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batordeko idazk.
Aginterako adizki perifrastiko laburtuak
Galdera:
Adibidez, emadak/emaidak, uztak/utzizak, pasaidak/pasadak…
Orain arteko arau-gomendioetan gai hau erabaki ez bada ere, zerbait aipatu da Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU) liburukietan, baina aipatu baizik ez.
Zenbait esparrutan guztiz premiazkoak dira: harreman pertsonaletan, kirol jardueretan,
lan harremanetan, etab.
Egokia litzateke hainbat zalantza eta bikoiztasun gainditzea eta forma erabilgarriak zein
diren esatea, baina modu zabalean, ahozkorako eta idatzizkorako balio dutelarik. Eta
eredu mordoxka eman beharko litzateke, nolabaiteko "eredu osoa" eskainiz.
Erantzuna:
Kontuan hartuko dugu eskaria eta ahaleginduko gara hor aipatzen diren formen artean
egokienak zein izan daitezkeen argitzen.
Data: 2000
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Aspektuaz
Galdera:
Aspektu burutugabea erabiltzea zilegi ote da honelakoetan?
Realak hogeigarren minutuan sartzen zuen lehenengo gola.
Realak hogeigarren minutuan sartu zuen lehenengo gola.
Gauean zinera joaten gara?
Gauean zinera joango gara?
Aspektu puntukaria gaitzetsi, eta burutugabea erabili behar al da honelakoetan?
Zergatik ez zoaz salto batean dendara ogi berria ekartzera?
Zergatik ez zara joaten salto batean dendara?
166
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer arautu ez gomendatu kontu horren gainean. Hala ere,
badirudi perpausa biak direla zuzenak, zer esan nahi den. Lehenak adieraziko luke
iraganean Realak hogeigarren minutuan gola sartzea behin baino gehiagotan gertatu zela
(sartzen zuen), behin eta berriro errepikatzen zen gertaera zela. Bigarren perpausak,
ostera, hogeigarren minutuan gola sartzea iraganean behin gertatu zela ematen du
aditzera (sartu zuen). Futbolean horrelako gertaerak errepikatzea zein zaila den kontuan
izanik, normalena, jakina, bigarren perpausa izango litzateke.
Etorkizuneko kontuez ari garela, sarri entzuten ditugu, azken urteotan honelakoak:
Gauean, zinera joaten gara? Hala ere, badirudi jatorragoa dela bigarrena: Gauean,
zinera joango gara?
Aspektu puntukaria gaitzesteko, literatura tradizioa hobeto aztertu beharko litzateke
Zergatik ez zoaz salto batean dendara…? oker dagoela esan aurretik.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Baldintza hipotetikoa iraganean
Galdera:
Onargarria al da baldintza hipotetikoa iraganean erabiltzea? Adibidez:
1. Nik gaur zera esan dut:
Loteria tokatuko balitzait, kotxe bat erosiko nuke.
2. Hurrengo egunean, eta zozketa bihar dela aintzat hartuta, onargarria al litzateke
honelakorik erabiltzea?
Atzo esan zuen, loteria tokatuko balitzait (balitzaio), kotxe bat erosiko nukeela
(zukeela).
3. Beste era batean azalduta, onargarria al da ondoko esaldion arteko ezberdintasuna
egitea?
3.1. Atzo esan nuen, loteria tokatzen bazitzaidan, kotxe bat erosiko nuela. (Ekintza
burutua da eta jakintzat ematen dut ez zaidala tokatu).
3.2. Atzo esan nuen, loteria tokatu izan balitzait, kotxe bat erosiko nukeela / nuela.
(Ekintza burutua da eta jakintzat ematen dut ez zaidala tokatu).
3.3. Atzo esan nuen, loteria tokatuko balitzait, kotxe bat erosiko nukeela. (Ekintza ez da
burutua eta, zozketa oraindik egin ez denez, loteria tokatzeko aukera dago).
3.4. Atzo esan nuen, loteria tokatzen bazait, kotxe bat erosiko dadala. (Ekintza ez da
burutu eta, zozketa oraindik egin ez denez, loteria tokatzeko aukera dago).
Erantzuna:
Gramatika batzordearen ustez, onargarria da 2. adibide hori:
Atzo esan zuen loteria tokatuko balitzait (balitzaio) kotxe bat erosiko nukeela (zukeela)
Horrekin batera beste hau ere onar daiteke:
Atzo esan nuen (zuen) loteria tokatuko balitzait (balitzaio) kotxe bat erosiko nuela
(zuela)
Hona hemen Gramatika batzordeak gainerako perpaus bakoitzari buruz egindako
iruzkin, ohar edo zuzenketak:
3.1. Perpaus horren azpian bi egitura egon daitezke:
- ... tokatzen bazait, ... erosiko dut
- ... tokatuko balitzait, ... erosiko nuke
167
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Edozein kasutan ere, ekintza burutua izan daiteke, baina ez nahitaez; burutua dela
dakigun ekintza bakarra esan aditzak adierazten duena da. Parentesi artean ematen den
azalpena gehiegizkoa dela esango genuke: "ekintza burutua da" (edo ez) eta "jakintzat
ematen dut ez zaidala tokatu" (edo ez).
3.2. Bi egitura dira hor ere posible:
- ... tokatu izan balitzait (balitzaio), kotxe bat erosiko nukeela (zukeela)
- ... tokatu izan balitzait (balitzaio), kotxe bat erosiko nuela (zuela)
Kasu honetan garbi dago esan zuena esan zuenerako ez zitzaiola loteria tokatu.
3.3. Adibidearen bi aukerak hasieran eman ditugu.
3.4. Adibidean ere bi egitura onar litezke (denbora-komuztadurarekin bata, eta
komuztadurarik gabe bestea):
- ... tokatzen bazait, kotxe bat erosiko dudala.
- ... tokatzen bazait, kotxe bat erosiko nuela.
Gatozen argi gehiago ekar diezagukeen beste adibide batera:
Javier Iruretak honako hau esan zuen partidu aurretik:
a. Irabazten badugu, Europara joango gara
b. Irabaziko bagenu, Europara joango ginateke
Iraganeko zehar-estiloan jartzeko -ela sartu besterik ez dugu:
a'. Iruretak esan zuen partidua irabazten bazuten, Europara joango zirela.
b'. Iruretak esan zuen partidua irabaziko balute, Europara joango liratekeela.
Edozein kasutan ere, ez dago partiduan zer gertatu den jakiteko modurik, zehar-estiloan
jasotzen ari garena partiduaren aurretik esandakoa soil-soilik baita (desberdintasuna da
oraingo honetan iraganean ematen dugula).
Azkenik, gogorarazi nahi genuke beti ez dagoela gaztelania-euskara baliokidetzarik
egiterik; ez dagoela gaztelaniazko baldintza eta adizkeraren baliokidetza sistematikorik
egiterik kasu honetan euskaraz; euskarak bere sistema du eta gaztelaniak berea, eta,
zorionez edo zoritxarrez, batzuetan desberdin egituratzen du hizkuntza bakoitzak berea.
Hori dela eta, ez dago itzulpengintzarako dotrina jakinik ematerik (gaztelaniazko X
egitura hau euskarazko Y egitura honi dagokio, eta Z egitura hau euskarazko beste bati)
kasu askotan.
Data: 1997/06/20
Erantzulea: Gramatika batzordea
Baldintzaren ondorengoa
Galdera:
1) Ondo al leudeke ondorengo forma hauek biak?
Lekurik badaukat kotxez eraman zaitzaket.
Lekurik baneuka kotxez eraman nitzake.
2) Zergatik erabil daiteke -z gero formarekin eta ez baldintza hipotetikoarekin?
Lekurik edukiz gero, kotxez eraman nitzake
Lekurik baneuka, kotxez eraman nitzake
3) Jatortasun aldetik, zeintzuk lirateke hauen itzulpenak?
(a) Si trabajara en la oficina te podría hacer gestiones.
Bulegoan lan egingo banu, gestioak egin (ahal) niezazkizuke.
(b) Si hubiera trabajado en la oficina te habría podido hacer las gestiones.
Bulegoan lan egin izan banu, gestioak egin (ahal) niezazkizukeen.
168
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
1) Gure iritziz biak leudeke ondo, eta ondoko egitura hauek ere (mendebaleko zein
iparraldekoak) ontzat emango genituzke:
Aberatsa banintz, txalet handi bat eros nezake.
Aberatsa banintz, txalet handi bat erosi ahal izango nuke.
Aberatsa banintz, txalet handi bat eros ahal nezake.
Aberatsa banintz, txalet handi bat erosten ahal nezake.
2) Horiek biak ere ontzat ematekoak lirateke gure ustetan, eta ez legoke bigarrena
erabiltzeko debekurik. Hala ere, ohar bat egin nahi genuke emandako adibide horietaz:
askoz ere normalagoa eta erabiliagoa litzateke lekua badut/badaukat, horrako lekurik
badut/badaukat horiek baino.
3) Ohartarazi nahi dugu baldintza baten ondoren ez dela normalena ahalezko edo
potentzialeko formak erabiltzea, eta bai nizkizuke, nizkizun gisakoak. Beraz,
a) Bulegoan lan egingo banu, gestioak egingo nizkizuke.
b) Bulegoan lan egin izan banu, gestioak egingo nizkizun.
Data: 1997/04/21
Erantzulea: Gramatika batzordea
Baldintzazko perpausak
Galdera:
a) Baldintzaren aditza lehenaldia bada, ondorioak ere lehenaldia behar du?
b) Beti?
c) Ez dago beste aukerarik?
d) Honako esaldi hauetatik zein da zuzena?
Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginateke orain.
Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginatekeen orain.
Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginen orain.
Urtean zehar gehiago ikasi (izan) bazenu, (datozen) oporretan ez zenuke hemen geratu
beharko.
Urtean zehar gehiago ikasi (izan) bazenu, (datozen) oporretan ez zenukeen hemen
geratu beharko.
Urtean zehar gehiago ikasi (izan) bazenu, (datozen) oporretan ez zenuen hemen geratu
beharko.
Erantzuna:
Gramatika batzordearen erantzunak:
a) Ez.
b) Ez.
c) Bai, ondorioa etorkizunekoa ere izan daiteke.
d) Adibide sail bakoitzean lehendabizikoa bakarrik da, gure ustez, ontzat ematekoa.
Honako hauek, beraz:
Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginateke orain. (Zuzena)
Urtean zehar gehiago ikasi (izan) bazenu, (datozen) oporretan ez zenuke hemen geratu
beharko. (Zuzena)
Gainontzekoak ez ditugu ontzat jotzen, ondorioko aditza iragana baita (biziko
ginatekeen, biziko ginen, ez zenukeen geratu beharko, ez zenuen geratu beharko) eta
adberbioa edo adberbio sintagma orainaldikoa (orain) edo etorkizunekoa (datozen
169
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
oporretan). Beraz, ez dira ongi ezkontzen aditzaren denbora eta aditzaren ekintza
gertatzen den unea. Horrenbestez, ondokoak ez lirateke zuzenak:
Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginatekeen orain.
(Okerra)
Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginen orain. (Okerra)
Urtean zehar gehiago ikasi (izan) bazenu, (datozen) oporretan ez zenukeen hemen
geratu beharko. (Okerra)
Urtean zehar gehiago ikasi (izan) bazenu, (datozen) oporretan ez zenuen hemen geratu
beharko. (Okerra)
Data: 2000/07/19
Erantzulea: Gramatika batzordea
behar/beharko
Galdera:
Zuzena al da, adibidez, "konpondu BEHAR lukete" (-KOrik gabe) egitura?
Erantzuna:
Bai, zuzena da "konpondu behar lukete" perpausa (ikus datu-base honetako "behar izan"
sarrerak).
Data: 2002/01/14
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Bilakaera
Galdera:
Aditzen bilakaeran, zergatik dugu iragangaitzetan (trinkoetan) bilakaera osoa, eta
iragankorretan ez?
Dabil > zebilen > balebil > dabilke/lebilke >zebilkeen / bebil
Darama > zeraman > (balerama > deramaile/daramake > zeramakeen) / berama.
Zergatik hutsune hori?
Erantzuna:
Aditza erabaki zenean horrela geratuko zen, aditz paradigmak bere garaiko erabakitik
hartu ziren eta. Paradigma horietako hutsuneak bete beharraz hitz egin dugu batzuetan.
Aztertuko dugu.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
bizi izandako / bizitako
170
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Bi forma hauek zuzenak badira "bizi izandako esperientziak / bizitako esperientziak",
biotatik zein da egokiena?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira, eta bietatik egokiena "bizi izandako esperientziak" da, zalantzarik
gabe; euskal literatura-tradizioan askoz ere erabiliagoa baita egitura hori.
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, II liburukian, aditzari
eskainitakoan, "Tratamendu berezia duten aditzak" sailean sartu zuen Gramatika
batzordeak "bizi izan" aditza (ikus 161. or.), honako hau esanez:
"... aspektu-marka agerian jarri nahi delarik, etorkizuneko marka erabiltzen dugunean
izan ezik, beste bietan IZANen edo UKANen laguntza behar dute" (ikus 159. or.).
Kasu honetan, iraganeko burutua markatzeko erabiliko genuke "bizi izandako
esperientziak" forma. Hona adibide bat, erabileraren adierazgarri:
- Gipuzkoan bizi izandako bertsolari "Prantsesa"ri entzundako aldakuntza (Orixe,
Euskaldunak, 118. or.).
Data: 2001/10/17
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
dagokionean/dagokionez; dagokidanean/dagokidanez
Galdera:
Erabil al daiteke "dagokidanean" (adibidez, "niri dagokidanean") "dagokidanez"en
ordain gisa?
Erantzuna:
Ez, "niri dagokidanean" denbora-balioa duen kasuetan bakarrik erabili behar da, perpaus
nagusian adierazten dena NOIZ gertatzen den adierazteko. Beraz, ez da bestearen
baliokidea: ezin da "dagokidanean" erabili "dagokidanez"en ordain gisa.
Hona hemen adibide batzuk:
- Niri dagokidanean sartuko naiz azterketa egitera: alegia, irakasleak nire izena esaten
duenean. (ZUZENA)
- *Niri dagokidanez sartuko naiz azterketa egitera: alegia, irakasleak nire izena esaten
duenean. (OKERRA)
- Isabeli dagokionez, ez da etorri azterketa egitera. (ZUZENA)
- *Isabeli dagokionean, ez da etorri azterketa egitera. (OKERRA)
Data: 2001/10/19
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Deiki edo bokatiboak (ez kezkatu, emakume/emakumea;
irakurle/irakurlea!
Galdera:
Ondorengo adibideon artean, zein da zuzena?
a) Ez kezkatu, emakume!
b) Ez kezkatu, emakumea!
171
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
c) Zuk, irakurle, ondo dakizu...
d) Zuk, irakurlea, ondo dakizu...
e) Eta zuk, azeri, zer egingo duzu mahatsa ikusita?
f) Eta zuk, azeria, zer egingo duzu mahatsa ikusita?
Erantzuna:
Deiki edo sintagma bokatibo horiek denak zuzenak dira. Euskaltzaindiaren Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian (ikus 225. or.) Gramatika batzordeak
dio bokatiboa bi eratara joan daitekeela: "-a" mugatzailearekin nahiz gabe. Beraz, ezin
esan daiteke, zenbait gramatikak dioen bezala, bokatiboak nahitaez mugagabean joan
behar duenik. Hortaz, bietara ager daiteke ("Ez, mutil! (motel); Bai, gizona!"); eta
euskalkiak zerikusia izan dezake forma bata ala bestea aukeratzerakoan.
Badirudi, ordea, zenbait izenen kasuan mugatuan eman behar dela nahitaez: "Bai,
jauna!" (eta ez "Bai, jaun!").
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "Bai, gizona!" sarrera.
Data: 2001/06/14
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-eN/-eLA: eskerrak etorri zarela/zaren/zarena
Galdera:
Zuzena al da "Eskerrak etorri zarena!" egitura? Hiztegi Batuan "eskerrak" hitza
begiratuz gero, "Eskerrak (...) -en!" eta "Eskerrak (...) -ela!" ageri dira; baina "Eskerrak
(...) -ena!" ez.
Erantzuna:
Bai, zuzena da (ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V, Mendeko
perpausak, 1 liburukiko 68. or.). Adibide bat ere ematen da horrelako egiturak zuzenak
direla azaltzeko:
"Eskerrak halakoren batean andra Adelaidak autua eteten ebana!" (E. Erkiaga,
Irribarrea galtzen denean, 129. or.).
Data: 20011017
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Eta nago (...)-(e)la
Galdera:
Ustea edo iritzia adierazteko, zuzena al da "Eta nago (...)-(e)la" horrela erabiltzea? Eta
ordena horretan? Adibidez, "Eta nago ideologia jakin bateko bertsozalea hoztu eta
atzendu egin dela jokaera berri horrekin".
Erantzuna:
Bai, dagokion testuan ongi txertatuz gero, zuzena da "Eta nago (...)-(e)la" erabiltzea, eta
ordena horretan. Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-(e)la" sarrerak.
Data: 2001/06/13
172
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Euskara(z) hitz egin
Galdera:
"Hitz egin" aditzak onartzen al du (tradizioan, eta erabileran) "euskara" bezalako
osagarria absolutiboan? Zenbateraino dira ohiko/ezohiko euskararen tradizioan "horrek
euskara hitz egiten du" edo "zein hizkuntza hitz egiten dute?" bezalako esaldiak?
Erantzuna:
Euskarazko tradizio idatzian ez da ohikoa zuk aipatzen duzun "euskara hitz egiten du"
egitura. Askoz ere erabiliagoa izan da "euskaraz mintzatu / berba egin / hitz egin"
egitura, izenondo bat duelarik inesiboan ("euskara ederrean mintzatzen da", "euskara
goxoan" ...).
Beste aditz batzuekin maizago gertatzen da kasu absolutiboa erabiltzea: "euskara ikasi,
jakin, irakatsi" eta abar. Adibidez, "bretona ikhasten dute frantsesa bezain ongi",
"frantseraren ikasterat", "euskara bera ikasi zuen", "euskara jakitez gainera", "euskara
ere irakatsi du" eta abar.
Hala ere, badira tradizioan "euskara hitz egin" moldeko adibide bakan batzuk:
- Etzauzkigu erdaran lokartu ezpainak, euskara baizik ez du mintzatzen artzainak
(Xalbador, Odolaren mintzoa, 111. or.).
- Eskolan ebilzanian, milla zemai ta agirakaz bere, ezin itxi eutseen euskera berba
egitiari (Mogel, Peru Abarka, 219. or.).
- Zuri entzuten deutsudazan izen, neuk eztakidazanak, iminiko ditut paperian, euskera
ondo berba egiteko (Mogel, Peru Abarka, 81. or.).
- Zuk lez, euskaldun guztiok erdera berba egingo bageunke, laster amaittuko litzake
euskaldun da euskal-erriaren izatea; zegaittik, euskera barik, ezin egon leitteke
euskaldunik ez euskal-erririk (Echeita, Josecho, 347. or.).
- Euskera itzegitea, aurreratzea, galaitzea, apaintzea, gordetzea, eta loretu-azitzea, egoki,
protxuzkoa ta onragarria da guztiz kanpoko jakintsuentzat, eta euskaldun danentzat are
geiago (Arana, S. Ignacioren bizitzea, 204. or.).
Data: 2001/11/22
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
ez (...)-t(z)ekotan, -tu ezean/ezik
Galdera:
Baliokideak al dira "ez (...)-t(z)ekotan" eta "... ezean/ezik"?
Erantzuna:
Gramatika batzordeak Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, VII liburukian
aztertuko ditu aditz jokatu gabea duten mendeko perpausak. Oraingoz, Orotariko
Euskal Hiztegiko datu-baseko adibide batzuk emango ditugu, "ez (...)-t(z)ekotan"en
erabilera desberdinak azalduz.
A) "-tu ezean" egituraren ordain izan daiteke hemen:
- Gaxuxa ez uztekotan, oiñordekotza Mattini utzi bearrean naizela esan zidatek (Y.
Etxaide, Joanak-joan, 78. or.).
B) Ez, ordea, hemen:
173
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
- Uste dut halaz ere, urteekin ahalgea gutxitu ta eztala asarretuko belarrira esaten
badizut, zuk gero iñori ez esatekotan (Oskillaso, Kurloiak, 42. or.).
C) "-t(z)ekotan"en beste balio bat "-t(z)ekotan egon, -t(z)eko (asmo)tan egon"
egituraren bidez ematen da; eta ez da baldintzazkoa. Kasu horren ezezko forma ere ez
litzateke "-tu ezean"en bidez emango.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-t(z)eko" eta "-tzeko" sarrerak.
Data: 20011127
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Ikusi: ikusia dut, ikusiak ditut, ikusia naiz, ikusiak gara
Galdera:
Zuzenak al dira "ikusia dut", "ikusiak ditut" bezalakoak?
Erantzuna:
Zuzenak dira, bai. Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak, besteak beste, adibide
hauek dakartza:
- Ikusiak dauzkat zer modutan egiten diran mezklak (Jan-edanaren bertsoak, I, 28. or.).
- Muthilaren arabera, ikusiak omen ditugu etxeko ikusgarri guziak (J. Etchepare,
Beribilez, 64. or.).
- Parisen izana naiz Txillardegirekin eta berak bidalirik ikusiak ditut prestatu dituenak
(K. Mitxelena, Mitxelenaren Euskal Idazlan Guztiak, 175. or.).
- Bi mendi oiek ezagutuak nola nituen antziña, len ikusiak nitun txokoak auxen da aztu
eziña (Uztapide, Noizpait, 68. or.).
Ez da ahaztu behar, ordea, hor ditugula "ikusia naiz", "ikusiak gara" eta gisako egiturak
ere. Hona hemen Orotariko Euskal Hiztegiak dakartzan erakusgarri batzuk:
- Ikusia naiz zer bizimodu zailla dan nekazalgoa (Orixe, Euskaldunak, 202. or.).
- Horrelakorik ikusiak ginen lehenago ere, (K. Mitxelena, Mitxelenaren Euskal Idazlan
Guztiak, 195. or.).
- Asko ikusia naiz, geroztik, nere bizitza luzean (Tx. Agirre, Garoa, 209. or.).
Data: 2002/02/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Iruditu (dirudi + -t(z)ea/-t(z)eak)
Galdera:
Zein da zuzena, "Gezurra dirudi hain argal egotea" ala "Gezurra dirudi hain argal
egoteak"?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian bietariko adibideak aurkitu ditugu. Ez
dira oso ohikoak "iruditu" aditzak "-t(z)ea/-t(z)eak" erako osagarria hartuz eratutako
egiturak ("-ela"dunak askoz ere ugariagoak dira); idazle bakan batzuen lanetan bakarrik
aurkitu ditugu aditz jokatugabekoak, eta idazle horiek bi egiturak darabilzkite: "t(z)eak" nahiz "-t(z)ea". Ikus Orotariko Euskal Hiztegiak dakartzan adibide hauek:
DIRUDI + -T(Z)EAK
174
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
- Erdal itzulpenik ez hori, ene iritziz, erdal hitzen faltaz izan da, baina bidezkoa dirudi
pentsaTZEAK (Koldo Mitxelena, Mitxelenaren Euskal Idazlan Guztiak, VII, 100. or.)
- Irakurleari ez zaio biderik gehiegi zabaldu behar, agian, baina arantzaz eta sasiz
iraurTZEAK ere ez dirudi egoki (Koldo Mitxelena, Mitxelenaren Idazlan Hautatuak,
345. or.)
- Horretarako Madrila joTZEAK, izan ere, ez dirudi bidezko (Koldo Mitxelena,
Mitxelenaren Idazlan Hautatuak, 144. or.)
- Orrez geiago, zure geroko, azkeneko orduko, gerorengo denporako ondasun
emoTEAK dirudi guztiz gitxi balio dabela zuretzat (Añibarro, Geroko gero, 174. or.)
- Beraz, gatxago dirudi zeruan sarTZEAK, onetarako mandamentu guztiak gorde bear
badira (Añibarro, Geroko gero, 309. or.)
- Kresala jaioterriko hizkeran, aski aldatuan, esan beharrik ez, idazTEAK berezko
dirudi (Koldo Mitxelena, Mitxelenaren Idazlan Hautatuak, 383. or.)
- Orain, berriz, gazte maltzurrak direla medio edo, itsuski xamar dirudi horrela
iharduTEAK (Koldo Mitxelena, Mitxelenaren Idazlan Hautatuak, 216. or.)
- Zuzenago dirudi, hain zuzen, "afari, alfer, Nafarroa" idazTEAK beste edozein
idazkerak baino (Koldo Mitxelena, Mitxelenaren Idazlan Hautatuak, 97. or.)
DIRUDI + -T(Z)EA
- Gatxa dirudi Jangoikoa ganako bidea ta bere agindu santuak gordeTEA (Añibarro,
Geroko gero, 314. or.)
- R samurrarekin bukatzen diren hitzak urri ditugularik, ordea, gehienak bestelakoak
baitira, merkeago dirudi, eta begientzat atseginago, "r" bakarra erabilTZEA horietan ere
(Koldo Mitxelena, Mitxelenaren Idazlan Hautatuak, 98. or.)
- Betiko leloak utzirik, beraz, ez dirudi lan alferra dakarren mandatu horri begiraTZEA
(Koldo Mitxelena, Mitxelenaren Idazlan Hautatuak, 320. or.)
- Eskutitz ori berorrek egin ta bidalTZEA dirudi egokiena (Azkue, Ardi galdua, 77. or.)
- Gezurra dirudi praille batek orrenbesteraiñoko gatza ta grazia eukiTEA (Bilbao, Ipuin,
6. or.)
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-tzea" eta "-t(z)ea" sarrerak.
Data: 2001/12/14
Erantzulea: Gramatika batzordea
Joan daiteke, joan ahal da, *ahal da joan?
Galdera:
Jakin nahi nuke zuzena ote den "Ahal da komunera joan?" horrela galdetzea.
Erantzuna:
Oso bitxia da perpaus hori. Beste aditz modal batzuek bezala, "ahal"ek ere kokagune
finko samarra du, lagun duen aditzaren ondoren, hain zuzen: "joan ahal, etorri ahal" eta
abar. "Behar"en kasuan ere, askoz egokiagoa da "Etorri behar duzu?" galdetzea "Behar
duzu etorri?" baino.
Beraz, hobestekoak beste egitura hauek genituzke:
- Komunera joan ahal da?
- Komunera joan daiteke?
Bestalde, "nahi izan"en kasuan onargarria da aurrera ekartzea ("Nahi duzu komunera
joan?"), nahiz aditzaren ostean uztea ("Komunera joan nahi duzu?").
175
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "ahal" eta "ezin" sarrerak.
Data: 2001/10/19
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Keinua, imintzioa egin: ondo jartzearena egin / ez ikusiarena egin
Galdera:
Ohikoak al dira "betaurrekoak ondo jartzearena egin" eta "ez ikusiarena egin" egiturak?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian "ez ikusiarena", "ez entzunarena", "ez
ezagutuarena" eta gisakoak sarri aurki daitezke; baina erabilera horren ordain gisa aditz
izenean oinarritutakorik ("betaurrekoak ondo jartzearena egin" gisakorik) ez dugu bat
ere aurkitu euskararen literatura-tradizio osoan. Aski bitxiak diren egitura horien aldean,
askoz ere arruntagoak dira honelakoak:
"Betaurrekoak ondo jarTZEKO IMINTZIOA (KEINUA, PLANTA(K)) egin z(it)uen".
Data: 2001/10/17
Erantzulea: Patxi Goenaga eta Jesus Mari Makatzaga
Komunztadura juntaduran: singularra ala plurala?
Galdera:
Bi esaldi hauetan zalantza sortu zaigu:
1. Frantsesa eta ingelesa ikasi nahi ditu.
2. Euskal literaturaren ospe eta entzutea ez da behar adinakoa.
Esaldi horiek biak zuzenak eta egokiak al dira?
Erantzuna:
Bai, zuzenak eta egokiak dira esaldi horiek biak.
Lehen esaldian (eta horren gisakoetan), ohikoena aditzak plural komunztadura hartzea
izaten da. Beraz, "frantsesa eta ingelesa ikasi nahi ditut" forma da egokiena, zalantzarik
gabe (ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, IV, Juntagailuak liburukiko 114.
orrialdea).
Badira, ordea, juntadura pluraltzat hartzen ez den zenbait kasu: perpausak juntatzen
ditugunean eta juntagaiak sinonimoak edo erreferente berekoak direnean (edota izen
abstraktuak juntatzen ditugunean), orduan singularreko komunztadura gauzatzen da, eta
horixe da galderako bigarren esaldiaren kasua. Gramatika batzordeak Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, IV, Juntagailuak liburukiko 49.-57. orrialdeetan
aipatzen du gai hori, "Singularreko komunztadura juntaduran" atalean. Zehazkiago, 53.
orrialdean dator "Izen-sintagma abstraktuak" azpiatala; eta han esana dago izensintagma juntatuak abstraktuak badira, ez dela nahitaez plural komunztadura gertatzen,
eta bi bideak (singularra eta plurala) zilegi direla.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "komunztadura" sarrerak.
Data: 2001/07/23
176
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Nahi, behar: nahi nuke, nahiko nuke / beharko nuke, behar izango nuke
Galdera:
Zer alde dago "beharko nuke" eta "behar izango nuke"ren artean, "nahi nuke" eta
"nahiko nuke"ren artean?
Erantzuna:
Ez dago alderik: biak berdinak dira. Tradizioan "behar" eta "nahi" dira forma nagusiak
alegiazkoetan, baldintza ondoreetan. "Behar nuke" eta "nahi zenuke" dira erabilienak
tradizioan (bigarrenaren kasua zehazki ageri da Orotariko Euskal Hiztegian).
Data: 2001/05/25
Erantzulea: Beñat Oihartzabal
Nahi: nahi ezta / nahi ezik
Galdera:
Besteak beste, "nahi"ren gerundialen artean "nahian" dago. Horren ezezkoa "nahi ezta"
da, baina "nahi ezik" erabil daiteke?
Erantzuna:
Bai, "nahi ezik" ere erabil daiteke, literatura-tradizioko adibide ugariek argi erakusten
duten bezala. Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak, besteak beste, adibide
hauek dakartza:
- Bañan ikusten zaitut erantzun nai ezik (Bilbao, 101. or.)
- Aitortu nai ezik ere, Iainkoak ezagutzen du giza-barrena (Orixe, Aitorkizunak, 244.
or.)
- Esturasun gabe, arnas onean dijoa, orduz-leen iritxi nai ezik (Mokoroa, 11. or.).
- Esaten dute orain plazara jotzen duala jendeak,/ irabazirik ez dan tokian artu nai ezik
nekeak (Basarri, 92. or.).
Data: 2001/10/01
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Nahi: nahi izanez gero / *nahiez gero, *nahi ezkero
Galdera:
Zein da zuzena, "nahiez gero" ala "nahi ezkero"?
Erantzuna:
Ez bata eta ez bestea: "nahiez gero" eta "nahi ezkero" ez dira zuzenak; izan ere, forma
burutua erabili behar baita beti. Alegia, "nahi izanez gero" bakarrik da zuzena.
Data: 2001/06/07
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
177
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Orain aspektugabea + "ba-/-(e)nean" (etor badadi, etor dadinean, etor
dadin baino lehen)
Galdera:
Zuzena al da "Patxi etor dadinean jai handia egingo dugu" erabiltzea etorkizunari
begirako denborazkoa egiteko?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, II liburukian jasoak ditu
Gramatika batzordeak era horretako adizkiak (ikus 423. or.), "Orain aspektugabea +
"ba-/-(e)nean": etor badadi, etor dadinean, etor dadin baino lehen" atalean.
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiko corpusean ere oso ugariak dira "etor
dadinean/nadinean", "egin dezanean" gisako adizkiak; ez bakarrik literatura zaharrean
(Leizarraga, Axular...), baita autore berriagoetan ere (Añibarro, Azkue, Iraizoz, Orixe,
Mitxelena, Etxaide...).
Villasantek dio (ikus Sintaxis de la oración compuesta, 103. or.) forma horiek zera
dutela, "un cierto matiz de eventualidad, de acontecimiento un tanto hipotético".
Mitxelenak, ordea, ezetz dio: "se trata de un hecho futuro (no hipotético)".
EGLU, VI liburukian aztertuko ditugu denborazko perpausak, adizki horiek barne.
Data: 2001/06/14
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
orain bertan / oraintxe bertan
Galdera:
Forma bi hauen artean "orain bertan / oraintxe bertan", zein da zuzena?
Erantzuna:
Biak dira zuzenak eta biak erabili izan dira literaturan. Euskaltzaindiaren Orotariko
Euskal Hiztegiak 25 adibide dakartza "orain bertan"enak (Beovide, Zaitegi, Leizarraga,
Alzaga, Etxaide, Berrondo, Villasante, Mitxelena...) eta 21 adibide "oraintxe
bertan"enak (Txomin Agirre, Labaien, Orixe, Kirikiño, Lardizabal, Uriarte, Enbeita,
Zaitegi, Lekuona, Nemesio Etxaniz...).
Kontuan izan behar da, bestalde, Ipar-Ekialdean "berean" forma erabiltzen dutela, eta
"orai" forma (batuan "orain", jakina); eta horri dagokionez, Orotariko Euskal Hiztegiak
23 adibide dakartza "orai berean"enak (Joannateguy, Duvoisin, Barbier, Larreguy,
Elizanburu, Pouvreau, Zerbitzari, Jean Etxepare...); baina "oraintxe berean", "oraixe
berean" edo "oraitxe berean" egiturarik ez da ageri bertan.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "oraintxe" sarrera.
Data: 2001/05/18
Erantzulea: Miren Azkarate
Partitiboa ezezko esaldietan
178
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Arrunta al da (onargarria?) partitiboaren erabilera ezezko esaldietan, zenbatzaile
zehaztugabe batek laguntzen duen sintagman? Esaterako, EZ DUGU HAINBESTE
ARAZORIK IZAN / EZ DUGU HAINBESTE ARAZO IZAN.
Erantzuna:
Ez, ez da arrunta partitiboaren erabilera ezezko esaldietan; askoz ere erabiliagoa da "Ez
dugu hainbeste arazo izan" egitura.
Onargarria ala baztertzekoa den? Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiko datuen
argitan, zalantzarik gabe hobestekoa da partitiborik gabea: "Ez dugu hainbeste arazo
izan" egitura hori baita nabarmen nagusi bai hegoaldean eta bai iparraldean. Baina
badira bestearen adibide bakan batzuk, "Ez dugu hainbeste arazorik izan" guztiz txartzat
jotzen uzten ez digutenak:
- etzenuke zuk hainbeste minik (Archu, Fableac, 93. or.).
- Bat txikia eta bestea haundia izanik, ez da izango hainbeste kalterik (Koldo Mitxelena,
Mitxelenaren Euskal Idazlan Guztiak, I, 96. or.).
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "partitiboa" sarrera.
Data: 2001/11/16
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Partizipio burutugabea kontakizunetan
Galdera:
Nola erabili behar da partizipio burutugabea kontakizunetan: Zenbat nahi duzu? galdetu dio, ala Zenbat nahi duzu? -galdetzen dio?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du araurik eman horretaz, eta Gramatika batzordeak ere ez du
oraindik gai hori sakon aztertu.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Partizipioa ala aditzoina: ibil naiteke ala ibili naiteke?
Galdera:
Subjuntiboan, ahaleran eta agintekeran partizipiodun formak euskara batukoak al dira?
Hori dela eta, Euskaltzaindiak orain arteko araua aldatu egin al du, aditzoinaz gain
partizipioa ere zilegitzat joz?
Erantzuna:
Gai horri buruz Euskaltzaindiak ez du orain arte araurik eman; beraz, ibil naiteke nahiz
ibili naiteke, biak erabil daitezke.
Auzi honetaz Euskaltzaindiak erabaki duen gauza bakarra da aditzoina (ibil) erabili nahi
baldin badugu, zein forma izan behar duen horrek; eta ez besterik.
Ikus Euskaltzaindiaren 28. araua, Aditzoinen forma izenburua duena.
179
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2000/07/19
Erantzulea: Gramatika batzordea
Partizipioa ala aditzoina?
Galdera:
Subjuntiboa, agintera eta ahalkera osatzeko, zer erabili behar da: partizipioa ala
aditzoina?
Eser zaitez ala eseri zaitez? Utz iezadazu ala utzi iezadazu?
Erantzuna:
Horrelakoetan aditzoina erabiltzen da batasunerako (nahiz Euskaltzaindiak ez duen arau
berezirik eman horretaz).
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Subjuntiboaren erabilera: "ikus nezan / ikusteko"
Galdera:
Helburuzko esaldietan, subjektu berbera denean esaldi nagusian eta menpekoan,
subjuntiboa erabil daiteke? Adibidez, "leihora hurbildu nintzen, kalea ikus nezan".
Erantzuna:
Erabiliena (eta egokiena), nominalizazioa duen egitura da, "-t(z)eko"duna: alegia,
"leihora hurbildu nintzen kalea ikusteko".
Ez nuke esango gramatikala ez denik "leihora hurbildu nintzen, kalea ikus nezan"
esaldia, badira eta literaturan (gutxi izan arren) era horretako egituren adibideak.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "subjuntibo", "-t(z)eko" eta "-tzeko" sarrerak.
Data: 2001/06/14
Erantzulea: Miren Azkarate
-t(z)ea: ikasi/ikastea
Galdera:
Zein da zuzena ondorengo esaldian?
- Egin behar dugun lehendabiziko gauza da ikastea/ikasi
Erantzuna:
Gramatika batzordean ez dugu epaitu gai hori, baina lehen emandako erantzuna osatu
nahi genuke (ikus datu-base honetako "-tzea" sarrera). Orduko hura "nahi izan"
aditzaren erabilerari zegokion, batez ere, ("nik lan egin nahi dut" / "zuk lan egitea nahi
dut nik" eta abar). Beraz, haren osagarri zehatzagoa duzu oraingo hau.
"Egin behar dugun lehendabiziko gauza da ikastea/ikasi" perpausei buruz, biak ontzat
180
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
ematekoak direlakoan gaude. Hala ere, Orotariko Euskal Hiztegiko corpusean "-t(z)ea"
aditz-izendunak dira erabat nagusi (hain nagusi, bestelakorik ez baitugu ia aurkitu).
Ikus "-t(z)ea" dutenak:
- Lizardi: gure leenbiziko lana folleto txukun bat ateraTZEA izan da.
- Mitxelena: Azkuerentzat lehendabiziko kontua zen beste modu garbiago batean ezin
esan ahal izaTEA.
- Larreguy: Daviten lehenbiziko lana izan zen yabeTZEA Jerusalemeko Sion zaritzon
gazteluaz.
- J. Duvoisin: Laborarien lehenbiziko lana da aberetegira joaTEA
- Arradoy: lehen lana zuen katixima berri baten nolazpait moldaTZEA.
- Uztapide: gaia aukeraTZIA da nere eginkizuna.
- Mitxelena: etxean, familian bizirik iraunarazTEA dugu lehen zeregina.
Aldiz, bakarra da "-tu" duena:
- Idazlearen eginkizuna erraz da adierazten, gaitz betetzen: hizkuntzari bere burua
menderatuaz, hizkuntza menderaTU. (Mitxelena)
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-tzea", "-t(z)ea" eta "nahi izan" sarrerak.
Data: 2001/06/13
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
zatoz/atoz/hatoz; zatozte/atozte/hatozte
Galdera:
Zein da zuzena "atoz" ala "hatoz"? "Atozte" ala "hatozte"?
Erantzuna:
Batasunerako, ez bata eta ez bestea; izan ere, "etorri" aditzak, agintaldian, "zatoz" eta
"zatozte" formak hartzen baititu euskara batuan.
Data: 20011016
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Zenbait euskalkitako "-a" partikula: dea, duguia, badakizuia...
Galdera:
Galderak egiterakoan euskalki batzuetan erabiltzen den "-a" partikula nola idatzi behar
da? Adibidez, "Kepa etxean dagoa/dagoia/dagoea/dagoeia" edo nola bestela?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer erabaki gai horretaz. Beraz, "-a" partikula hori erabiltzen den
euskalkietako literaturan nola erabili izan den bakarrik esan diezazuket oraingoz.
Badirudi, oro har, "-a+-a = -ea" egin dela (dea, direa, zarea); "-e+-a = -ea" (zaretea,
ziretea); "-o+-a" bi eratara, "-oa" (dagoa) nahiz "-oia" (diroia, zakoia, dakoia) eta "-u+a" ere bi eratara, "-uia" (badakizuia, duguia, dutuguia) nahiz "-ia" (dütüzia, dia).
Bestalde, "dagoia, dagoea" bezalako formarik ez da inon ageri.
181
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2001/09/12
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Zenbakidun sintagmen komunztadura
Galdera:
Zenbakien komunztadura nola, singularrez ala pluralez: 10 urte du ala ditu?
Erantzuna:
Hauxe da Gramatika batzordeak esana: "Nola egiten dute komunztadura aditzekin
zenbatzaileren bat determinatzailetzat hartzen duten izen sintagmek? Ekialdean eta
mendebaldean joera desberdinak daudela esan dezakegu. Oro har, beldurrik gabe esan
daiteke mendebaldean singularrean nahiz pluralean egiten dela komunztadura,
zenbatzailearen arabera: bat baldin bada singularrean eta, bestela, pluralean. Ekialdean
ere horrela egiten dute hiztun eta idazle gehienek" (Euskal gramatika Laburra: Perpaus
bakuna, 101. orrialdea). Kontuan izanda, gainera, galdera Bizkaiko euskaltegi batetik
datorrela, 10 urte ditu irakatsi beharko litzaieke ikasleei.
Data: 1998
Erantzulea: EGLkoaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
zenbat/zenbateko/zenbaten
Galdera:
Neurriak eta adierazteko, nola erabili "zenbat" eta "zenbateko"?
Erantzuna:
Euskaraz, zenbat hitza erabiltzen da neurriak-eta galdetzeko; baita zenbat erroari – (e)ko
atzizkia erantsita sortutako zenbateko izenlaguna ere. Lehenengoaren erabilera,
oinarrizko zenbat soilarena, tradizio handikoa dugu; baina, gaur egungo testuak ikusita,
ematen du zenbateko besterik ez dugula aukeran, hartaraino ari baita baztertzen zenbat
soilari dagokion moldea.
- Zenbat da karratu horren azalera, alde bakoitzak bi metro baditu?
- Egizu kontu 5 m luze eta 26 cm zabal dela.
- Zenbateko azalera du karratu horrek, alde bakoitza 2 m-koa badu?
- Beraz, eman dezagun 5 m-ko luzera eta 26 cm-ko zabalera duela.
- Zazpi kilometroko aldapa latz hura oinez igo behar.
- Hamar kilometroko bide berri bat egiten ari gara.
- Zer alde atera dio bigarrenari? Bi minutu eta hiru segundoren aldea, zazpi tantoren
aldea, lau traineruren aldea, kana erdiko enbor baten aldea... [zenbaten aldea]
- Zenbat da aurrekontua? Aurrekontua 1.000 € da/dira. Mila euroren aurrekontua.
Azken adibideko molde horren ordez (zer aurrekontu), zenbateko ere erabiltzen da sarri.
Onargarria da, aldeak alde; baina zenbateko izenlaguna den kasuan. Bestela, zenbat
erabiltzea da egokiena. Beraz, hobe da azken adibide horretako moldea erabiltzea
("Zenbat da aurrekontua? Aurrekontua 1.000 euro dira") eta ez "Zenbatekoa da
aurrekontua? Aurrekontua 1.000 eurokoa da".
Egoki da molde biak erabiltzea; izan ere, biak beharrezkoak baitira (eta hainbat aldiz
182
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
ezinbestekoak) neurketak zehazteko eta bereizteko. Jokaera horri esker saihets daiteke,
esate baterako, zenbateko formaren gehiegizko erabilera, sarritan nahasketa eta okerra
eragiten duena:
- Ekarri 3 euroko kafea! [kiloa hiru euroan saltzen dutena, bakoitza]
- Ekarri 6 euroren kafea! [kiloa hiru euroan saltzen badute, bi kilo kafe, guztira]
Auzi hau hobeto aztertu beharra dago eta dagozkion mugak eta ondorioak erabaki.
Bitartean, hona hemen Orotariko Euskal Hiztegiko corpusetik hartutako zenbait adibide,
– (e)ko atzizkirik gabeko erabilerarenak:
- 380 metro luze zan eta 290 metro zabal (Anabitarte)
- amabi-amalauna metro luze (Erkiaga)
- ogei bat metro luze / bazan hamasei metro luze (Munita)
- Zenbat legua bide egin biar dozak? (Otxolua)
- 24 ordutan 20 legua bide egin (Orixe)
- bost legua bide baizik etzegoan (Lardizabal)
- zortzi legua bide dagoelarik batetik bestera (Iztueta)
- hamar sosen zorra pagatzen duenak (Barbier)
- Zenbaten zorra dukezu? (Hiribarren)
Data: 20040302
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Zenbatzailedun sintagmekin aditzak egin behar duen numero
komunztaduraz
Galdera:
Nik neuk singularreko komunztadura hobesten dut eta gehiagotan erabiltzen. Adibidez:
Cavaillé-Coll organo ugari egin zen.
Zuzen ari al naiz?
Erantzuna:
Kontua da bi aukerak zilegi direla, bai singularrekoa bai pluralekoa:
Cavaillé-Coll organo ugari egin ziren
Cavaillé-Coll organo ugari egin zen
Zenbakiak direnean, ordea, askoz ere arruntagoa da pluraleko komunztadura,
singularrekoa ere ontzat eman behar den arren:
Bi enpresa sortu ziren
Bi enpresa sortu zen (gutxiagotan)
Ikus Gramatika batzordearen Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), I liburukia
(1985), 205.-208. or. Bertan aipatzen da zenbatzaileekiko komunztaduraren auzia. Ikus,
gainera: Karmele Rotaetxe, "Numeral eta aditzen arteko konkordantziaz", Fontes
Linguae Vasconum, 32, 1979 (259.-267. or.).
Data: 2000/07/19
Erantzulea: Gramatika batzordea
Zubererazko aditzaren taulak
183
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Non aurki ditzaket zubererazko aditzaren taulak?
Erantzuna:
Ene ustez, Bonaparteren edo Inchausperen, edo Gèzeren gramatiketan behatzea da
egokiena (hiruak XIX. mendearen bigarren partekoak dira). Bonaparteren taulak
Euskaltzaindiaren bilduma handian aurkituko dituzu. Inchausperen eta Gèzeren
gramatikak Hordago argitaletxeak faksimilean atera zituen (1979an edo), 27. eta 29.
zenbakiekin. Taula ongi eginak dira hiruetan.
Oraiko moduan aurkezturik, aldiz, hor duzu Jean-Louis Davant euskaltzainaren Euskal
aditz laguntzailea zubereraz (ikus HABEren 2002ko agenda). Horrez gainera, uste dut
duela zenbait urte HABErentzat egina nuela neuk ere horrelako lan bat, nonbait
argitaratzeko; baina ez dakit batere nola gelditu zen kontua.
Data: 2002
Erantzulea: Beñat Oyharçabal, IKER sailburua
zugan/zutaz pentsatu
Galdera:
Zein erabili behar dugu, "zugan pentsatu" ala "zutaz pentsatu"?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira: bi egiturak erabili izan dira euskararen tradizioan. Euskaltzaindiaren
Orotariko Euskal Hiztegiak adibide hauek dakartza, besteak beste:
ZUTAZ PENTSATU:
- Iñon ikusi gabe sei aste luziak / beti artaz pentsatzen negarrez pasiak. (Bilintx)
- Zutaz pentsatzen zenbat euskaldun on daude ezin egonak (Xalbador, Odolaren
mintzoa)
ZUGAN PENTSATU:
- Hau guztia egiteko nigan pentsatu dut bakarrik (Txillardegi, Leturia)
- Eta leengo burubide ta xedeak aldaturik, beste batengan pentsatzen asi (E. Erkiaga,
Arranegi)
- Bakarrik zugan pentsatuko dut (in <I, I. Sarasola; "pentsatu" sarreran).
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian (ikus 291.
or.) instrumentala eska dezaketen aditzen artean sartzen da "pentsatu" ere.
NORENGAN kasu-markari buruz ari denean ez da ageri aditz hori, baina ez dirudi kasu
horretan erabili ezin denik horregatik, aditz guztiak ez baitira jasotzen kasu-marka
guztietan.
Liburuki berean, soziatiboaz ari denean (ikus 289. or.), esaten da zenbait tokitan
instrumentala gutxi erabiltzen dela, eta normalean instrumentala eskatuko luketen
zenbait aditz soziatiboarekin erabili ohi dela. Hala ere, adibideetan ("zurekin gogoratu",
"zurekin ahaztu"...) ez da "pentsatu" aditza agertzen; nahiz eta ahozko erabileran
badirudien "norekin pentsatu" egitura erabiltzen dela.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "maitemindu" sarrera.
Data: 2001/11/07
184
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Data (Morfologia)
Noiz arte?
Galdera:
Zein dira Noiz arte? galderari erantzuteko forma zuzenak kasu hauetan: etzi arte / etzira
arte; ostiral arte / ostirala arte; azken unera arte / azken unerarte; mendera arte /
menderarte; urtera arte / urterarte; ordura arte / ordurarte, ordurarteko...
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan, arte (postposizioa)
sarreran (ikus 58. or.), honako adibide eredugarri hauek aurkitzen dira, besteak beste:
bihar arte, orain arte, astelehena arte, hilaren 22a arte, datorren astera arte,
bederatziak arte, hiru eta erdiak arte, bostak arte...
Horren arabera, honela idaztekoak dira zure galderakoak eta gisakoak: etzi arte, ostirala
arte, azken unera arte, XX. mendera arte, datorren urtera arte, ordura arte, ordura
arteko...
Horrez gainera, ikus Euskaltzaindiaren 37. araua, ´´Data nola adierazi´´ izenekoa.
Data: 20130527
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Deklinabidea (Morfologia)
Herri-izenetako A itsatsia
Galdera:
Herri-izenetan A itsatsia erabiltzeko arau orokorrik ba ote dagoen jakin nahi genuke,
Azpeiti/Azpeitia, Ibarrangelu, Getaria, Iruñea, Plentzia eta horrelako kasuetan.
Erantzuna:
Euskaltzaindiak argitaratutako Euskal Herriko Udalen Izendegian dator, artikulua dela
eta ez dela, zenbait herri-izenen artean sortzen den bereizkuntza.
Batzuk beti josirik daramate berezkoa duten A itsatsia. Horietakoa da Donostia izena,
eta hortik dator Donostiatik, Donostiako eta abar esan beharra.
Beste batzuk, aldiz, -a marka daramatenak, deklinatu egiten dira eta, deklinatzean, galdu
egiten dute artikulu hori. Horietakoa da Bizkaia, eta hortik dator-a kendu eta Bizkaiko,
Bizkaitik eta abar esan beharra.
Baina arau orokorrik ez dago eta banan-banan begiratu behar dira herri-izenak.
Euskal Herriko Udalen Izendegian begiratuz gero zuek galdetutako herri-izenak,
ikusiko duzue bi sailetakoak badirela bertan:
Plentzia eta Getaria markarik gabe datoz. Horrek esan nahi du beti josirik daramatela
berezkoa duten A itsatsia. Beraz, Plentziako, Getariatik eta abar esan behar da.
Azpeitia, Ibarrangelua eta Iruñea, ordea, -a marka daramatenetakoak dira. Horrek esan
185
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
nahi du deklinatzean galdu egiten dutela artikulua. Beraz, Iruñeko, Azpeititik,
Ibarrangelura eta abar dira forma zuzenak.
Data: 2001/03/22
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
... eta abar
Galdera:
Hiztegi Batuan besteak beste, bi laburdura hauek ageri dira: "etc." eta "etab." Zer esan
nahi du horrek, horien ordezko "e.a." baino egokiagotzat jotzen direla? Zein eta nola
erabili behar dugu? Bestalde, "eta abar" deklinatu nahi dugunean ("eta abarri, eta
abarrentzat, eta abarretara...") laburdurak erabil daitezke?
Erantzuna:
Bai, Hiztegi Batuan orrialde berean datoz, "etc." laburduraz gainera, "eta abar" eta
"etab." laburdura. Beraz, aukeran daukazu hiru horietatik zein erabili, horien ordezko
"e.a." alde batera utzita. Bestalde, "eta abar" deklinatu behar denean ("eta abarri, eta
abarrentzat, eta abarretara..."), ez da batere egokia laburdurak erabiltzea.
Data: 2002/01/14
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
batzuez, *batzuetaz; arazoez, *arazoetaz
Galdera:
Zuzenak al dira arazo batzuetaz, arazoetaz egiturak?
Erantzuna:
Ez. Kasu instrumentalean, pluraleko atzizkia -ez da (arazoez, ez *arazoetaz), eta batzuk
zenbatzailearen plurala batzuez da, ez *batzuetaz. Ikus Euskaltzaindiaren 12. araua:
“ Bat eta batzuk-en deklinabidea” .
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako “ batzuk” sarrera.
Data: 20100223
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Bidasoa, Bidasoa ibaia, Bidaso osoan, Bidasoko / Hondarribia,
Hondarribian, Hondarribiko, Hondarribi maitea...
Galdera:
Nola behar du: Bidasoa ibaia/Bidaso ibaia/Bidasoko ibaia? Izan ere, Andres Iñigo
euskaltzainak, gai hori lantzen ari dela, adibide hauek ematen ditu artikulu batean: gure
Bidaso hau eta Bidaso osoan. Eta Aranea ibaia?
Erantzuna:
Andres Iñigo zuzen dago. Hona zer dioen Euskaltzaindiaren 166. arauak:
186
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
´´Bidasoa ibai ezagunaren kasuan ere badago zer argitu. Alde batetik, euskal idazle eta
euskal hiztun jatorren artean erabilera aztertu ondoren, (-a) oharra gehitu zaio ibai
ezagun honen izenari. Horrek ez du ondoriorik mapen errotulazioan nahiz seinaleztapen
kontuetan. Bai, ordea, euskarazko erabileran, izenaren amaierako (-a) horrek hitz
arrunten mugatzailearen portaera bera izango duelako, hots, Bidasoa, Bidasoak,
Bidasoaz, Bidasoan, baina Bidasoko, Bidasotik, Bidasora... deklinatu behar delako´´.
Bidasoa ibaia, hortaz, amaieran (-a) duten herri-izen guztien kasu berekoa da:
esaterako, Hondarribia (-a), eta hortik Hondarribian, Hondarribiarekin...; baina
Hondarribira, Hondarribiko, eta abar. Beste horrenbeste gertatzen da ondoan
determinatzaile bat (gure Hondarribi hura) edo adjektibo bat (Hondarribi maitea)
daramanean. Izan ere, herria, ibaia eta abar ez dira ez determinatzaileak ez adjektiboak,
izenak baizik. Beraz, Bidasoa ibaia ´´Xorroxin ur-jauzian sortu eta Txingudin
itsasoratzen da´´, Aranea ibaia, eta abar.
Data: 20120510
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Deklinabidea: Lurra, lur; Eguzkia, eguzki; Ilargia, ilargi
Galdera:
Nola deklinatu behar da Lurra (gure planetaren izena)?
Erantzuna:
Hauxe da Hiztegi Batuko sarrera: ´´Lurra iz. [mugatua] Astron.: gure planeta Lurra
da´´. Horrek ez du esan nahi -a berezkorik duenik edo deklinabide berezirik duenik.
Idazkerari dagokionez, lur arrunta letra xehez idatzi behar da, eta Lurra, planeta, letra
larriz hasita; baina biak berdin deklinatzen dira. Ikus, besteak beste, ondorengo adibide
hauek:
- Zenbat lur behar du landare horrek? / Zenbat Lur ote dira galaxia hartan?
- Oso garesti dago lurra. / Satelitetik ederki ikusten da Lurra.
- Luze-luze etzanda zegoen lurrean. / Milaka milioi lagun bizi gara Lurrean.
- Ur eske dago lurraren jabea. / Berotasun handia da Lurraren erdigunean.
- Hankaz gora bota zuen lurrera. / Suziria ezin da espaziotik Lurrera itzuli.
- Jaso ezazue haur hori lurretik. / Zenbat kilometro dago Lurretik Saturnora
Partitiboa dela eta, jakingarria da Xabier Kintanak egindako ohar hauxe:
- Partitiboarekin ez da hain erraza adibide ´´normalik´´ jartzea, era horretakoak euskaraz
gutxitan entzun eta erabili ditugulako. Halere, uste dut zuzena dela honelakoak esatea:
Kometa handi hark jo izan bagintu, orain Lurrik ere (edota, Lurra bera ere) ez legoke.
Bonba atomikoak bertan lehertuz gero, Bilborik gabe geldituko ginateke esan
genezakeen bezala. Zientzia fikzioaz mintzatuz, adibidez, XWZ planetako erasoa jasan
ondoren, agur betiko: gehiago Lurrik ez, eta abar. (X. Kintana)
Beraz, Lurra, Eguzkia eta Ilargia izenak arrunki eta inolako berezitasunik gabe
deklinatzen dira eta letra larriz hasita idazten dira astronomiako edota astrofisikako
testuetan; baina letra xehez idazten dira testuinguru berezi horietatik kanpo. Adibidez:
- Satelite bakarra du Lurrak: Ilargia. / Zerua hodeituta dago, eta ezin ikusiko dugu
ilargia.
- Merkurio da Eguzkitik gertuen dagoen planeta. / Gogotik berotzen du gaur eguzkiak.
Data: 20120103
187
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
etxeko lanak, Bilboko autobusa, mendiko botak, mendirako
Galdera:
Bota hauek mendirako dira zuzena dela uste dut, baina Mendiko botak garestiak dira
esan behar dela. Berdin, etxeko lanak, baserriko bidea, Bilboko autobusa (baserrirako
bidea, Bilborako autobusa) eta abar. Zuzen al nago?
Erantzuna:
Bai. Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 519. or.),
hauxe da, besteak beste, lan sarreran datorren adibidea: etxeko lanak.
Bota hauek mendirako dira zuzena da eta horrelaxe erabili behar da, eta Mendiko botak
garestiak dira ere bai.
Beste adibideetan ageri diren formak, -ko eta -rako, biak erabil daitezke, eta biak dira
baliokideak (erabilera horretan); baina ohiko erabileran egokiena da etxeko lanak,
mendiko botak, baserriko bidea, Bilboko autobusa eta abar erabiltzea.
Hona zer dioen Euskaltzaindiaren Euskal gramatika laburra: Perpaus bakuna liburuak
6.2.2. eta 21.10.5. puntuetan:
Etxerako bezalako hitzak, dena den, tradizioan adizlagun bezala erabili izan badira ere,
ez dezagun ahantz etxeko, laneko eta betiko bezalako adizlagunak, inesiboaren gainean
sortuak alegia, aski hedatuak daudela ekialdeko euskalkietan.
(...) galdetzailea inesiboan oinarritu beharrean adlatiboan ere oinarritzen ahal da, batez
ere lekua eta ekintza adierazten duenean (ez hainbeste, bestela, denborarekin loturik
dagoenean).
Nongo, noizko eta zertako izenlagunak nahiz adizlagunak izan daitezke, testuinguruaren
arabera. Tradizio handia du euskarak honetan, eta egun ere hala erabiltzen da euskara
mintzatuan leku anitzetan, batez ere ekialdean.
Aldeak alde, Euskaltzaindiaren 20. arauak hauxe dio:
Idazleen erabilera eta deklinabideko egituratze formala kontuan hartuta, garbi dago
betiko dela [eta ez betirako] forma egokia Euskal Herri osoari begira eta aditzondoa +
ko forma dela hobetsi beharrekoa. Hortaz, gaurko, biharko... bezalaxe, atzoko, etziko,
sekulako, luzaroko eta betiko bezalako formak dira aditzondoentzako hobesten direnak.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako igoera sarrera.
Data: 20130603
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
eurotan, litrotan, ehunekotan
Galdera:
Zuzena al da Prezioak pezetatan ageri dira oraindik esaldia?
Erantzuna:
Bai. Batzuetan, unitate-izena bera deklinatu behar izaten da, zenbatzailerik gabe:
Prezioak pezetatan ageri dira oraindik, eta eurotara pasatu behar dira. Horietan,
mugagabeko atzizkia erabiltzea dagokio.
- Distantziak, kilometrotan (km-tan); prezioak, eurotan (€ -tan); datuak, ehunekotan...
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako “ litro” sarrera.
188
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 20100217
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
gau: gautan, gautako, gautatik, gautara, gautarako
Galdera:
Zuzena al da gau hitza, mugagabeko leku kasuetan, gautan, gautako, gautatik, gautara
eta gautarako deklinatzea?
Erantzuna:
Bai. Euskaltzaindiaren 29. arauak dioenez (ikus 'Diptongoz bukatzen diren izenen
deklinabidea'), diptongoz bukatzen diren hitzak, orohar, bokalez amaitzen diren
gainerako hitz guztiak bezala deklinatuko dira (alde batera utzirik lau zenbatzailea).
Salbuespenak ere bertan aipatzen dira, eta horietakoa da gau hitza; baina honako hiru
kasu hauetan bakarrik: gauez, gaueko eta gauean.
Arau horren atarian dator azalpena: 'Gau hitzak deklinabide berezia du. Euskalki
guztietako jokabideari jarraituz, -e- bokala tartekatzen du mugagabeko instrumentalean
eta singularreko leku kasuetan, kontsonantez amaituek egiten duten bezala: gauez,
gauean, gaueko. Baina, bestalde, -r- tartekatzen du bokalez amaituek horrela egiten
duten kasuetan: gaurik, gauri, gauren. Beraz, honako paradigma hau izango luke hitz
honek: gauk, gaurik, gauri, gauren, gauez mugagabean eta gauean, gaueko, gauetik,
gauera singularrean'.
Hortaz, zure galderakoak 'singularreko' leku kasuko salbuespenak ez direnez, gautan,
gautako, gautatik, gautara, gautarako formak dira zuzenak mugagabean.
Data: 20130307
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
goizean, goizetan, *goizez / trenez, trenean
Galdera:
Goizez eta goizean desberdindu behar dira? Muga garbiak dituzte? Goizez egiten dut lan
ongi esana dago ohitura adierazteko?
Erantzuna:
Gramatika batzordeak 1994. urtean Okerrak zuzenduz izeneko lan bat argitara eman
zuen (ikus Euskera 39. zbkia., 1994, 3; 916.-919. or.). Lan horren barruan, honako
artikulu hau aurkitu daiteke: <<– z instrumentalaren zenbait erabilera oker>>, eta
hor aipatzen diren bi kontu ekarriko ditut hona:
- Goizez mugagabea da, eta goizean mugatua; lehenbizikoa inespezifikoa da, eta
bigarrena espezifikoa, zehaztua. Horrela, inespezifikotasuna markatzen da trenez, autoz
adberbioen bitartez, eta espezifikotasuna zazpietako trenean, nire autoan eta abarren
bidez. Beraz, alde horretatik, ez dira berdinak instrumental mugagabeko forma eta
inesibo mugatukoa.
- Bestalde, esaten da egunez, gauez, garaiz/tenorez modukoak badirela (inespezifikoak
hauek ere); haien kideko espezifikoak ere bai; hau, adibidez: gaur gauean. Alabaina,
esaten da zenbait kasutan ez dagoela tradiziorik intrumental mugagabean; adibidez,
asteko egunen izenak eta hilen izenak inesibo mugatuan erabiltzen dira (astelehenean,
189
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
martxoan, abuztuan / ?astelehenez, ?martxoz, ?abuztuz…); “ gauza bera gertatzen da
arratsez, arratsaldez, goizez bezalakoekin ere” , esaten da literalki artikulu horretan;
“ ahozko eta idatzizko tradizioan arratsaldean, arratsean, goizean… adizlagunak erabili
baitira” .
Adibide hau zuzentzen da artikulu horretan: *Astelehen goizez etxean egiten du lan,
*astearte arratsez kanpoan.
Horren ordez, beste hau ematen da zuzentzat: Astelehen goizetan etxean egiten du lan,
astearte arratsetan kanpoan.
Beraz, esan daiteke goizez formak ez duela tradiziorik, eta goizean/goizetan direla
erabiltzekoak, lehenbizikoa espezifikoa (inesibo mugatua, zehaztua: goizean izan naiz
gurasoen etxean) eta bigarrena ohitura-edo adierazteko (goizetan joaten naiz mendiitzulitxo bat egitera).
Data: 20120524
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
harekin, haiekin; berarekin, berekin
Galdera:
Zalantza daukat berekin hitzarekin. Ahozko erabileran, bera hitzaren singularreko
deklinazio moduan erabiltzen dut: berekin etorri naiz, berekin eraman du... Baina ez
dakit berekin hori ez ote den berarekin hitzaren laburdura. Horrela al da? Ala zuzena da
berekin erabiltzea singularrean?
Erantzuna:
Forma berretu edo indartuak berarekin eta berekin dira: bata singularrekoa (berarekin)
eta bestea pluralekoa (berekin), eta okerra da pluraleko berekin erabiltzea singularreko
berarekin erabili ordez.
Data: 20120123
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Izen bikoteen deklinabidea: Bizkai-Gipuzkoetako, apiril-maiatzetan, ekainuztailetarako
Galdera:
Zuzena da 1909ko apiril-maiatzean, 1910eko urri-azaroko eta abar esatea edo 1909ko
apirilA-maiatzean, 1910eko urriA-azaroko esan behar da?
Erantzuna:
Ez bata eta ez bestea. Euskaltzaindiak arautu gabeko kontua da hori; baina eredugarria
da Euskaltzaindiaren 151. arauaren izenburua: Espainia-FrantziETAKO eskualdeen
izenak, alegia.
Hortaz, nik dakidala, 1909ko apiril-maiatzETAN eta 1910eko urri-azaroETAKO da
erabilera egokia. Orobat, Azpeiti-AzkoitiETAKO bertsolariak, Bizkai-GipuzkoETAN
ibili, ekain-uztailETARAKO egitasmoak eta abar.
Adibide gehiago, hemen: Hitz elkartuen osaera eta idazkera, (53. or.), Mikel Zalbide,
Euskaltzaindia, 1992.
190
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 20150416
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Soziatiboa: -(r)ekin/-(a)z maitemindu, ahaztu, gogoratu, kezkatu,
nazkatu, aspertu, fidatu
Galdera:
Erabil al daiteke NOREKIN deklinabidea gogoratu, kezkatu, nazkatu, aspertu,
konturatu eta fidatu aditzekin? Zuzenak al dira zutaz maiteminduta nago eta zurekin
maiteminduta nago? Eta Beraz maiteminduta nago?
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira zutaz maiteminduta nago eta zurekin maiteminduta nago.
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukiak '1.5.3.
Soziatiboa (-ekin)' atalean (ikus 289. or.) zera dio soziatiboaren erabileraz:
'Zenbait tokitan, instrumentala guti erabiltzen baita, normalean instrumentala eskatuko
luketen zenbait aditz soziatiboarekin erabili ohi da'. Eta adibide gisa aipatzen ditu zure
zerrendako konturatu eta gogoratu aditzak, baina konturatu aditzaren erabilera hori
ez du oso ontzat ematen.
Gainera, Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika Laburra liburuak dio instrumentalaren
ordez, zenbaitetan, bereziki instrumentalak tresna adierazten duenean, 'soziatiboa ere
erabiltzen ahal da lasai aski: mailuaz jo zuen, mailuarekin jo zuen' (ikus 481.-486. or.).
Euskaltzaindiak ez du oraindik arautu instrumentalaren ordez soziatiboa onartzen duten
aditzen zerrenda. Nire ustez, zuk aipatzen dituzun gogoratu, kezkatu, nazkatu,
aspertu eta fidatu sail horretakoak dira; baita maitemindu eta ahaztu ere. Besterik ere
izango da, noski.
Bestalde, Gramatika batzordearen ustez, Beraz maiteminduta nago baino egokiagoa
litzateke Hartaz maiteminduta nago; izan ere, testuinguru horietan ez baita bera
erabiltzen instrumentala darabilten mintzoetan.
Data: 20140610
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Bahá-í
Galdera:
Zein da aukerarik onena ondorengo hauen bien artean?
1. Bahá'íak, Bahá'íei, Bahá'íekin, Bahá'íentzat
2. Bahá'ítarrak, Bahá'ítarrei, Bahá'ítarrekin, Bahá'ítarrentzat
Erantzuna:
Gramatika batzordearen ustez, eta hitzaren bukaerako -í atzizkia genitiboari dagokiona
denez, lehen aukera litzateke hobestekoa; hau da, -tar atzizkirik ez daramana.
Horrez gainera, hitzaren eta kasu-markaren artean marra idaztea gomendatzen dugu;
baldin eta -í atzizkia mantendu nahi bada. Era honetara deklinatzea gomendatzen dugu,
beraz:
Bahá'í-ak, Bahá'í-ei, Bahá'í-ekin, Bahá'í-entzat eta abar.
191
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 1999/11/15
Erantzulea: Gramatika batzordea
zenbait, hainbat…mugatu pluralaren erabilera okerra
Galdera:
Zenbait, hainbat + mugatu pluralaren erabilera okerra (batez ere -a berea duten hitzetan)
gero eta zabaltzenago ari da: zenbait animaliek, hainbat gauzek, zenbait elizek…
Erantzuna:
Hala da. Gramatika batzordeak ere horixe aipatu zuen Okerrak Zuzenduz txostenean,
Leioako biltzarrean aurkeztu zuen hartan.
Data: 1996
Erantzulea: Gramatika batzordea
– (r)ik / -Ø / -etan / -en artean / -etatik / -etarik + adjektibo superlatiboa
Galdera:
Adjektibo bat superlatiboan jartzean, badira konplementua deklinatzeko molde
diferenteak. Irakasle gisa, badut nik partitiboa eta inesibo plurala bultzatzeko usaia
(esaterako, mutilIK xarmantena edo mutilETAN xarmantena, adibidez); baina nire
ikasleek ablatibo pluralera jotzen dute beti (demagun mutilETATIK xarmantena,
adibidez). Horiek denak zuzenak al dira?
Erantzuna:
Ez dugu uste txartzat ematekoa denik zure ikasleek egiten duten ablatibo pluraleko
erabilera hori (mutilETATIK xarmantena, alegia). Hala ere, zenbait zehaztapen egin
nahi genituzke erabileraren eta, batez ere, maiztasunaren gainean.
1. Zalantzarik gabe, gehien erabiltzen den kasua partitiboa da: mutilIK xarmantena.
2. Horretaz gainera Ø marka ere askotan erabili izan da: mutil xarmantena. Sintagma
mugatuak ditugunean, behintzat (perpaus erlatibo bat dugunean), oso normala da:
"gogoratzen ahal diren pixitegi ederrenak", "izan ditudan itz pozgarri ta zintzoenak",
"berari ezartzen dizkioten gertaera atsegin eta politenak" eta abar.
3. Inesibo plurala ere erabili izan da, baina gutxiagotan: mutilETAN xarmantena. Hor
ditugu "neskatxetan politena", "illobetan zintzoena", "neskañoetan ederrenak", "filmetan
onena" eta abar. Guzti eta denak agertzen direnean ere erabili ohi da: "neska guztietan
onena".
4. Postposizio-sintagma ere (gutxitan bada ere) erabili izan da: mutilEN ARTEAN
xarmantena. Batez ere guzti, erakusleak edo izenordainak erabiltzen direnean agertzen
da: "jostailu guztien artean onena", "zuen artean aundiena", "beren artean aundiena" eta
abar. Askoz gutxiagotan, izen arruntekin: "demonioen artean politena".
5. Besteko mutilETATIK xarmantena ere erabili izan da; baina gutxitan, eta erabili,
batez ere, sintagma mugatuak direnean (erakusleak nahiz zenbatzaile mugatuak) eta
guzti agertzen denean: "bietatik onena", "damu bi onetatik onena", "aur oietatik
ederrenak", "aietatik onena", "otoitz guztietatik onena" eta abar. Askoz bakanago,
192
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
ordea, izen arruntekin: "zein da erreguetatik onena?".
6. Iparraldeko tradizioan erabili izan da mutilETARIK xarmantena; ez, hala ere, oso
sarri. Forma hori ere sintagma mugatuekin ("bost lagunetarik abilena", "aietarik
lehenak") eta, batez ere, guz(t)i agertzen denean: "guzietarik hotzena".
Beraz, ez zaigu iruditzen ablatiboaren erabilera hori gaitzestekoa denik; badirudi, hala
ere, tradizioan bestelako molde batzuek izan dutela nagusitasuna: ikus Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukia (1985eko argitaraldiko 279.-282. or.).
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-an/-az
Galdera:
Badakit Urlia euskara batuan ari da hizketan zuzena dela, baina hizlari hori batuaz ari
da ala batuan ari da?
Erantzuna:
Biak ere zuzenak dira, baina adiera desberdina dute: lehena, ZERTAZ ari da; bigarrena,
NOLA ari da.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Aragoi leku-izena
Galdera:
Nola deklinatu behar da Aragoi NON kasuan: Aragoian, Aragoin edo nola?
Erantzuna:
Batasunerako, Aragoi forma hobetsi zuen Euskaltzaindiak; beraz, bokalez (nahiz
diptongoz) bukatzen diren izen berezien deklinabide-legez, Aragoin da forma zuzena.
Besteak beste, Orotariko Euskal Hiztegiko corpusean aurki daitezke hitz horren forma
deklinatuak: Aragoiko, Aragoin, Aragoira, Aragoitik eta abar.
Forma mugatukoak ere badira, baina batasunerako ontzat eman ez den forma zaharraren
gainean eratuak: Aragoan.
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
asko-dun sintagmen komunztadura
Galdera:
Zuhaitz asko landatu genuen ala genituen?
193
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Biak dira zuzenak.
Data: 1996
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
bero, gogo, maitasun, gorroto... handia ala asko?
Galdera:
"Izen zenbakaitz eta neurgaitzek (bero, gogo, maitasun, gorroto...) handi edo luze hartu
behar dute, eta ez asko."
Hala dio Euskal Gramatika Laburrak; baina gogo gutxi zilegi al da, edo jaramon gutxi?
Erantzuna:
Zilegi da, bai.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
bestek / besteek / beste batzuek
Galdera:
Zer alde dago bestek / besteek / beste batzuek formen artean? Esaterako, bestek zer
dioen esaldian, bestek forma erabiltzen da.
Erantzuna:
Zuk eman duzun bestek zer dioen adibidean, beste izenordaina da; beraz, mugatzailerik
gabe erabiltzekoa.
Gainontzeko kasuetan, beste determinatzailea da, eta izen bati edo izenordain bati
lagunduz agertzen da; beraz, kasu horietan determinatzaileren bat izango du izensintagmak, mugatzailea nahiz zenbatzailea.
- Beste (gizon)ek ………… besteek
- Beste (gizon) batzuek ….. beste batzuek
Ez, ordea, beste izenordainak.
Zehaztapen gehiago nahi izanez gero, ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I
liburukiko 2.2.3. azpiatala, "Beste, izenordain" izenekoa.
Data: 2001/04/11
Erantzulea: Gramatika batzordea
denetik, denetarik, baina denetatik?
Galdera:
194
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Aztertuko dugu.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Euroa
Galdera:
Zein forma dira hobestekoak euro hitzaren idazkera eta erabilera batuan?
Erantzuna:
Gramatika batzordearen ustez, forma hauek hobetsi behar dira: txanponak eurotan,
txanponak euro(-)zentimotan, euro bat eta 5 zentimo, 10 euro(-)zentimo, 20 zentimo, 2
eurokoa, 5 eurokoa, 10 eurokoa, 50 eurokoa, 2 euro(-)zentimokoa, 2 zentimokoa, 5
zentimoko txanpona, 5 euro(-)zentimoko txanpona, 5 euroko billetea, 50 euroko
billetea... Hala ere, txanponak eurotan/euroetan, salneurria eurotan/euroetan forma
biak dira onartzekoak.
Galderak egiteko, berriz, forma hauek onartzen ditugu: Zenbatean? (ez *zenbatetan)
edo Zenbat eurotan/euroan? (biak zuzenak). Jakina, ez dira onargarriak *zein euroan,
*edozein euroan eta gisakoak.
Erantzunak eta, honela: 3 euroan/eurotan dago ardoa, 100 eurora/eurotara igo da
salneurria, 500 eurotik/eurotatik gora ekarri (euroan, eurora, eurotik... zuzenak dira
diru-kopuruak kantitate osoak direnean).
Txanponak: 1 euro (ahoz, euro bat esan), 2 euro, 1 euro(-)zentimo (ahoz, eurozentimo
bat esan), 2 euro(-)zentimo, 5 euro(-)zentimo, 10 euro(-)zentimo, 20 euro(-)zentimo eta
50 euro(-)zentimo.
Billeteak: 5 euro, 10 euro, 20 euro, 50 euro, 100 euro, 200 euro eta 500 euro. Jakina,
34. arauaren arabera, 10 euroko billetea eta abar hobesten ditugu.
Hitz elkarketaren bidez eman dugun euro(-)zentimo egituran, denboraren poderioz,
lehen osagaia galduz joango da seguruenik, eta 2 euro(-)zentimo esan beharrean 2
zentimo esango da. Hala ere, hitz elkartu osoa emango genuke, oraingoz.
Txekeen idazkeraz, berriz, Euskaltzaindiak ez du ezer berezirik erabaki, zenbakien
idazkera orokorraz araututakoaz besterik.
Data: 2002/03/01
Erantzulea: Gramatika batzordea
Dokumentua: EURO-A DELA ETA (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Euroa.pdf
195
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Dokumentua: 34. araua (araua ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0034.pdf
ezkerrean/ezkerretan
Galdera:
Zein da formarik egokiena, ezkerrean ala ezkerretan?
Erantzuna:
Biak erabili izan dira, ezkerrean eta ezkerretan. Batasunerako ez dugu oraindaino
Euskaltzaindiaren erabakirik; nahiz eta, Orotariko Euskal Hiztegiaren corpuseko datuak
ikusirik, ezkerrean gehiagotan erabilia izan.
Data: 2001/04/11
Erantzulea: Gramatika batzordea
gai, jai…
Galdera:
Instrumentalean, nola deklinatzen dira monosilaboak, gai, jai eta abar?
Erantzuna:
29. arauan azaldu zuen Euskaltzaindiak zein den diptongoz amaitzen diren izenen
deklinabidea. Eta arau horretan zehazten da monosilaboek instrumentalean edozein
gaiez edo jaiez jai behar dutela.
Data: 2000
Erantzulea: Araua
Hainbat litro ur
Galdera:
Kopurua mugagabea denean, nola deklinatu behar da neurri-unitatea? Adibidez: Zenbat
balio du hiru litro urak / hiru litro urek / hiru litrok ur?
Erantzuna:
Ergatiboan hiru litro urek behar du; beraz, Zenbat balio du hiru litro urek?
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
inguru + ergatiboa
196
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Badakit "bost mila lagun inguru bildu ziren" zuzena dela; baina, NORK kasuko
ergatiboaren marka jarri behar izanez gero, zein hitz deklinatu behar da?
Erantzuna:
Gramatika batzordearen ustez, "bost mila lagun inguru" sintagma osoak hartuko luke
ergatiboaren marka; beraz, "bost mila lagun inguruk parte hartu zuten lasterketan",
adibidez.
Hala ere, esan behar da Euskaltzaindiak ez duela ezer adierazi, orain arte, egitura horri
buruz ; bestalde, Orotariko Euskal Hiztegiko corpusean ere ergatibodun adibiderik ez da
ageri. Bai, ordea, bestelako kasu batzuk. Hona hemen adibide bi:
- Arribildik lau legua ingurutik at.
- Laur mila urte ingururen buruan.
Data: 2001/04/11
Erantzulea: Gramatika batzordea
-ko / -ren mapa
Galdera:
Nola esan behar da: Euskal Herriko mapa ala Euskal Herriaren mapa? Agian Euskal
Herri mapa?
Erantzuna:
Egitura horien artean erabiliena, dudarik gabe, Euskal Herriko mapa litzateke. Hori da
erabili izan dena eta erabiltzen dena. Dena den, horrek ez du esan nahi Euskal Herriaren
mapa gramatikalki gaizki dagoenik.
Data: 1997/04/07
Erantzulea: Gramatika batzordea
-ko eta -ren izenlagunak
Galdera:
Zer-nola esan behar da:
ikastolako/ikastolaren zuzendari,
alderdiko/alderdiaren bozeramaile,
agiriak faltsutzeko delitua/agiriak faltsutzearen delitua,
nobela euskaratzeko lana/nobela euskaratzearen lana…?
Erantzuna:
Askotan, bi izenlagun-motak dira zilegi. Oso zaila da arau zehatza ematea. Adibidez,
badirudi nobela euskaratzeko lana zuzenagoa dela; baina nobela euskaratzearen
ondorioa erabat onargarria da. Ikastolako zuzendaria ere guztiz onargarria da. Dena
den, azterketa patxadazkoagoa eskatzen du auzi honek, literaturako erabilerak aztertuaz.
197
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-ko/-zko
Galdera:
Nola da: kalitateko haragia ala kalitatezko haragia?
Erantzuna:
Erabaki gabe dago adibide konkretu hori. Bestela ere arazo korapilatsua da. Nolanahi
ere, argi dago izenondoa erantsiko bagenu ez litzatekeela zalantzarik egongo: kalitate
oneko haragia.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
kontuan/kontutan
Galdera:
Hauek guztiak kontutan hartu behar dituzu, ala kontuan hartu behar dituzu?
Erantzuna:
Kontuan hartu da Hiztegi Batuan jaso dena. Hori da, beraz, batasunerako forma egokia.
Data: 2000
Erantzulea: Araua
nahikoa, hamaika eta abar: singularra ala plurala?
Galdera:
Nahikoa, hamaika eta horrelakoen komunztadura nola egin behar da: singularrean ala
pluralean? Hamaika buruhauste izan ditut ala dut?
Erantzuna:
Biak dira zuzenak.
Data: 1996
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Nirekin bizi den lagunarekin / Ni bizi naizen lagunarekin
198
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zuzena da Ni bizi naizen lagunarekin joan naiz mendira perpausa ala nahitaez esan
behar da Nirekin bizi den lagunarekin joan naiz mendira?
Erantzuna:
Lehendabizikoa ere zuzena da, eta ez da nahitaez bigarrena erabili behar (ikus Euskal
Gramatika. Lehen Urratsak, EGLU, V, (Mendeko perpausak, 1) liburukiko 184.-197.
or., eta bereziki 189. orrialdean <<Kasu paralelismoa>> izeneko azpiatala).
Data: 2001/03/ 12
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazkaria
Dokumentua: Erlatiboaz eta utzi eta debekatu aditzen erregimenaz (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Erlatiboaz1.pdf
nondik
Galdera:
"Nondik" deklinatzerakoan, nola jokatu behar da hitz arruntekin, bukaeran -n edo -l
duten hitzetan?
barrendik/barrenetik
ehundik gora / ehunetik gora
hurbildik/hurbiletik
urrungo, urrundik / urruneko, urrunetik
Erantzuna:
Bietako erabilerak aurki daitezke. Aztertuko dugu batasunerako araurik edo
gomendiorik ematea komeni den.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-ren- tartekatu ala ez
Galdera:
Deklinazioko atzizkiaren aurretik, zenbait kasutan, ez dakit -ren- epentetikoa nola eta
noiz erabili (ala ez erabili): aitarengandik ala aitagandik, semearekin ala semeakin?
Erantzuna:
Deklinabideko tauletan oso ondo ageri da noiz erabili eta noiz ez erabili -gatik. Kasumarkarekin, esaterako, mugagabean eta mugatu singularrean ez da beharrezko. -kin
kasu-marka, ostera, beti doa genitiboaren gainean; beraz, semearekin.
Data: 1996
Erantzulea: Araua
199
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
-tzat/-tzako
Galdera:
Zuretzat ala zuretzako, zein da zuzena?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira. Berez, -tzat da adizlaguna eta -tzako izenlaguna, baina oso hedatua
dago -tzako adizlagun bezala erabiltzea. Deklinabideko baturako formak eman zirenetik
ez da ezer esan auzi honetaz.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
– tzat atzizkia ts, tz txistukari afrikatuen ondoren
Galdera:
Nola erabili behar da -TZAT atzizkia ts, tz txistukari afrikatuen ondoren? Esaterako,
trakets gehi – tzat: trakestzat/traketstzat/trakets-tzat...? Eta-tz gehi – tzat?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer esan, oraingoz, arazo morfofonologiko horretaz. Hala ere,
badirudi galderan ematen diren trakestzat/traketstzat/trakets-tzat formen artean dagoela
hautua. Aukera horien artean zein nagusitu den ikusteko, Orotariko Euskal Hiztegia
(OEH) aztertu dugu eta, OEHko corpuseko datuen arabera, honako ondorio hauek atera:
1. Trakets-tzat, motz-tzat: hau da, marratxoa erabiltzea. Badirudi gaur egungo idazleren
batek edo bestek erabili izan duela baliabide hori; baina OEHko corpusean ez dugu
aurkitu horren aztarrenik.
2. Traketstzat, motztzat: hau da, txistukari afrikatua + txistukari afrikatua. Oso erabilera
urrikoa dugu baliabide hori ere. OEHko corpusean oso adibide bakanak aurkitu ditugu:
V. Mogelen utstzat, S. Pouvreauren motztzen eta pitztzen, eta J. Duvoisinen botztzen.
Horiek besterik ez.
3. Trakestzat, moztzat: hau da, txistukari frikaria + txistukari afrikatua. Nahiz eta
adibide gehiegi aurkitu ez OEHko corpusean, ezagun da forma hori nagusitu dela
tradizioan. Txistukari afrikatua frikari bihurtu da honako adibideetan: ustzat, amestzat,
arroztzat; eta aditzetan, zorrozten, pozten, orrazten, mozten, aberasten, histen, pizte...
Jatorriz txistukari afrikatua izan beharrean frikaria duten kasuetan ere ez da arazorik
izan kontsonante afrikatuz hasten den atzizkia hartzerakoan: deustzat, eskastzat,
espostzat, ezdeustzat, mesiastzat, apheztzat, arteztzat, ezereztzat; eta aditzetan, ikusten,
pozten, ezerezten, naasten eta beste.
Beraz, hirugarren baliabide horren alde daude tradizioko datuak.
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-tzat prolatiboa
200
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Nola deklinatu hitzaren bukaera afrikatua denean? Adibidez, ardatz:
ardatz + tzat: ardaztzat, ardatzat… ardaztako…?
Euskaltzaindiak ez du deus esan honetaz, guk dakigula. Dena dela, Euskal Gramatika:
Lehen Urratsak (EGLU), I liburukian behin agertzen da kasu hori idatzita. Zalantza
dugu horrek berarekin ote dakarren gomendio-araua. Adibidea (224. or.): Jende
zenbakaiztzat hartua bait da (sic).
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du eman horretaz inolako araurik.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-xe
Galdera:
Horrako -xe hori zer da, atzizkia ala tartekia? Alegia, zertan dira ezberdinak
atzeraxeago eta atzeragoxe?
Erantzuna:
Baliokideak dira. Esana dago Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU) liburukian xe- indartzailea bi lekuetan joan daitekeela.
Data: 1996
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
-z/-(r)ekin
Galdera:
Zer ezberdintasun dago -(r)ekin soziatiboaren eta -z instrumentalaren artean? Noiz
erabili behar da bata eta noiz bestea? Labanaz hil zuen / labanarekin hil zuen. Buruz
errematatu du / buruarekin errematatu du
Erantzuna:
Euskalkien arabera, instrumentalaren lekua asko aldatzen da (ikus Euskal Gramatika
Laburra, 481.-486. or.).
Erabileraz, berriz, Euskal Gramatika Laburrak dio "soziatiboa ere erabiltzen ahal da
lasai aski". Hala ere Euskaltzaindiak ez du ezer erabaki horretaz. Literatura-tradizioa
aztertu eta emango da erantzuna.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
201
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Adjektiboa nola deklinatu aditz kopulatiboekin: Ez, mutil! Bai, gizona!
Galdera:
Aditz kopulatiboekin atributo-funtzioa egiten duena adjektiboa bada, nola deklinatu
behar dugu: mugatuan ala mugagabean?
a) Andoni irakasle ona da / Andoni irakasle on da
b) Eta bokatiboekin? Ez, mutil! Bai, gizona!
Erantzuna:
a) Mugatua da hobestekoa: alegia, Andoni irakasle ona da. Beste egituraren testigantza
batzuk badira literaturan, baina aspaldikoak dira (XVI. eta XVII. mendeetakoak). Orduz
gero, mugatua nagusitu zaio mugagabeari, atributua (izena + izenondoa) den kasuetan
behintzat.
b) Ezin esan daiteke, gramatika-liburu batzuetan esan izan den bezala, bokatiboak
nahitaez mugagabean joan behar duenik. Biak dira onartzekoak, Ez, mutil! eta Bai,
gizona!. Horixe diogu Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian ere (ikus
1991ko argitalpeneko 225. or.). Gainera, mugatua nahitaezkoa da zenbait izenekin (Bai,
jauna!, adibidez). Bestalde, euskalkiak ere zerikusia izan dezake bataren eta bestearen
erabileran.
Data: 2001/05/08
Erantzulea: Gramatika batzordea
Deklinabidea: "n, l, s, z, tz" edo "r" letraz amaitzen diren leku-izenak:
Irun, Madril, Paris, Zarautz, Eibar...
Galdera:
Lekuzko kasuetan nola deklinatzen dira "n, l, s, z, tz" edo "r" letraz amaitzen diren
herrien izenak? Adibidez, Irun, Madril, Paris, Zarautz, Eibar...
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian dator (ikus
412. or.) kontsonantez amaitutako leku-izen berezien deklinabidearen berri. Hor ematen
direnak Euskaltzaindiak batasunerako eskaini dituen erabakiak liburuan ere (Eusko
Jaurlaritzako Hezkuntza saila, 1992) ageri dira.
Honela da kontua, adibidez, Eibarren kasuan: Eibar, Eibarreko/Eibarko,
Eibarrera/Eibarra, Eibarrerantz/Eibarrantz, Eibarretik/Eibartik eta abar. Bi formak
(Eibarreko/Eibarko eta abar) zuzenak dira.
Kontsonante guztietarako balio du paradigma horrek, non eta ez dagoen
morfofonologiazko egokitzapenen bat egin beharrik (adibidez, bukaeran "-tz" duten
izenetan, ondoren kontsonantez hasten bada kasu-marka, bukaerako hori "-z" bilaka
daiteke: Zarautz, Zarauztik/Zarautzetik eta abar).
Beste kasu batzuetan, "-tik" ablatiboaren forma ahostundu egiten da (eta "-dik"
bilakatu), baldin eta aurretik daraman izena "-l" nahiz "-n" bukaeraduna bada: Madril,
Madrildik/Madriletik; Irun, Irundik/Irunetik eta abar.
Beste horrenbeste gertatzen da "-ko" kasu-markarekin ere: Madril, Madrilgo/Madrileko;
Irun, Irungo/Iruneko eta abar.
202
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2002/01/08
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Deklinabidea: taulak edo eskema orokorrak.
Galdera:
Non aurki dezaket deklinabidea? Orokorrean, alegia: taulak edota eskemak.
Erantzuna:
Deklinabideari buruz, jakizu, oraingoz hauxe bakarrik daukagula Interneten:
"Euskaltzaindiaren Arauak" saileko 8.a ("Zenbakien deklinabideaz"), 12.a ("BAT eta
BATZUK-en deklinabidea") eta 29.a ("Diptongoz bukatzen diren izenen deklinabidea").
Beraz, hortik aurrerakoa, eta bereziki zuk eskatzen duzun taula edo eskema orokorra,
paperezko argitalpenean begiratu beharko duzu: hain zuzen ere, Euskal Gramatika:
Lehen Urratsak, EGLU, I liburukiko 405. orrialdetik aurrerakoetan (1991ko
argitalpenean).
Data: 2001/05/28
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Deklinabidea: zer edo zer, baten bat
Galdera:
"Zer edo zer" deklinatzekotan, zelan deklinatuko litzateke: "zerk edo zerk", "zeri edo
zeri"?
Erantzuna:
Ez, ez dira zuk diozun bezala deklinatzen; baizik eta "zer edo zerk" eta "zer edo zeri".
Era horretako egiturak aipatzen dira Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen
Urratsak, EGLU, I liburukian (ikus 51. or.), baina NOR kasuan, bestelako
deklinabiderik gabe. EGLU horretan, "zer edo zerk" eta "zer edo zeri" horien
zentzukidea (eta egituraz ere antzekoa) den beste egitura bat ematen da ergatiboan:
"baten bat", alegia. Honela deklinatzen da: "baten batek lagunduko digu", "bat edoren
batek esango zion"...
"Zer edo zer"i dagokionez, ahozko hizkuntzari begiratu besterik ez dugu: "zeoze(r)k
kalte egin dio, zeoze(r)tan pasatu beharko dugu denbora" eta abar.
Literaturan ere baditugu adibideak:
- Yainkoarekiko zer-edo-zerk bultzatzen bainau (J. Zaitegi, Sopokelen antzerkiak, 149.
or.).
- Beste zer-edo-zergatik (M. Lekuona, Santa Klararen kanta zahar bat, 117. or.).
Data: 2002/02/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Delkinabidea: buruz/buruzko
203
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Birdeklinabidearen inguruko hainbat zalantza:
´´Zenbat liburu irakurri dituzu animaliei buruz?´´ ala ´´zenbat liburu irakurri dituzu
animaliei buruzkoak?´´ ; ´´komentario asko entzun dut gai horri buruz´´ ala
´´komentario asko entzun dut gai horri buruzkoa´´?. Beste esaldi honetan ez daukagu
inolako zalantzarik: ´´irakurri ditudan liburuak maitasunari buruzkoak dira´´ eta ez
´´irakurri ditudan liburuak maitasunari buruz dira´´. Ez da hala?
Erantzuna:
- Zenbat liburu irakurri dituzu animaliei buruz? ala Zenbat liburu irakurri dituzu
animaliei buruzkoak? Biak ondo.
- Komentario asko entzun dut gai horri buruz ala Komentario asko entzun dut gai horri
buruzkoa. Lehendabizikoa ondo; bigarrenak buruzkoak behar du.
- Irakurri ditudan liburuak maitasunari buruzkoak dira ala Irakurri ditudan liburuak
maitasunari buruz dira. Biak ondo.
Era horretako perpausetan bi aukerak (buruz nahiz buruzkoak) ondo daude Gramatika
batzordearen ustez; hori bai, betiere izenlaguna atzeratzen zaion izen-sintagma
absolutiboan delarik. Ezinezkoa baita honako perpaus hau egitea: *Liburu batean
irakurri dut nazionalismoari buruz.
Absolutiboan doalarik, bai, ordea: Liburu bat irakurri dut nazionalismoari buruz.
Data: 2001/03/12
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazkaria
Dokumentua: BURUZ ala BURUZKOAK (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Buruz.pdf
Denbora adieraztekoak
Galdera:
Zortzi ordu egon naiz zure zain zuzena da ala zortzi orduan egon naiz zure zain behar
du?
Erantzuna:
Zortzi ordu egon zain bezalakoak ondo daude (ikus Euskal Gramatika Laburrak
absolutibo kasuaz dioena). Eta, horren ondoan, zortzi orduan egon naiz eta zortzi orduz
egon naiz ere zuzenak dira.
Data: 1996
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Ehunekoak (%)
204
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Ehunekoak idazterakoan nola deklinatu behar ditugu: mugagabearen eta mugatu
singularraren artean zein hobetsi? Adibidez:
- Emakumezkoen %22k idatzi dute
- Emakumezko %22k idatzi dute
- Emakumezko %22ek idatzi dute
- Emakumezkoen %22ek idatzi dute
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du, oraingoz, ezer erabaki auzi horretaz; baina zuk emandako
adibideetatik lehendabizikoa bakarrik da zuzena: "emakumezkoen %22k". Izan ere,
"emakumezko" bezalako forma soilak ez dira zuzenak balio partitiboa emateko:
"emakumezkoen", "emakumezkoen artean/artetik", "emakumezkoetatik" edo
"emakumezkoetarik" (iparraldean) behar du.
Bestalde, azkenekoa ere ez da zuzena; zalantza, izatekotan, mugagabearen
(emakumezkoen %22k) eta mugatu singularraren (emakumezkoen %22ak) artean
izango litzateke; baina mugatu pluralarekin ez dago zalantzarik, okerra baita
(*emakumezkoen %22ek).
Data: 2001/10/16
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Hainbat.
Galdera:
Nola behar dute ondorengo hauek:
Indiotan ibili, heroietan jolastu…
marnier erara/eran prestatu
lagunetara, medikutara joan
Erantzuna:
Hiztegi Batuan, bigarren itzulian, ahaleginduko gara aditz horien azpisarrerak osatzen.
Data: 2000
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Horrez gain, horrezaz gain, horretaz gain
Galdera:
Zuzenak al dira "horrez gain", "horrezaz gain" eta "horretaz gain" hirurak?
Erantzuna:
Bai, forma zuzenak dira "horrez gain", "horrezaz gain" eta "horretaz gain". Hirurak
euskara batukotzat ematen dira Bergarako Biltzar ondoko erabakiak liburuan (ikus
Euskera aldizkaria, 1979koa).
Komeni da argi uztea, okerbiderako tentaziorik egon ez dadin, "horrez" forma ontzat
ematen dela "honez gain", "horrez gain" gisako erabileretarako bakarrik. Alegia, ez dela
205
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
esan behar "*etxe horrez mintzatu gara": Bergarako Biltzar ondoko erabakiak liburuko
23. orrialdean dator zehaztapen hori.
Gramatika batzordeak behinola jakinarazi zidanez, euskara batukotzat ematen da
"horretaz guztiaz gain" forma ere. Beraz, zuzena da.
Data: 2001/05/31
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Inoren
Galdera:
Zein da zuzena, "ez dio inoren aholkuari kasurik egiten" ala "ez dio inoren aholkuri
kasurik egiten"?
Erantzuna:
Zalantzarik gabe, mugatua dagokio "inoren" horri: "ez dio inoren aholkuari kasurik
egiten".
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak adibide hauek dakartza, besteak beste:
- Enaiz, neronez, inoren aultasunak agertzen zalea (R.M. Azkue, Ardi Galdua, 117. or.)
- Irugarrenian, inoren kaltiagaz esaten dirian guzurrak (Fray Bartolome, Ikasikizunak, 2,
172. or.).
- Ez dira inoren barrena iharrosteko gai (K. Mitxelena, Idazlan hautatuak, 130. or.).
Jakina denez, batzuetan, testuinguruak hala eskaturik, partitiboan (beraz, mugagabean)
doan izenen batekin erabili behar da: "Ez dut inoren aholkurik entzungo".
Data: 2002/02/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Iraupena edo denbora-bitartea
Galdera:
Iraupena edo denbora-bitartea adierazten duten adizlagunak singularrean erabiltzea
gaizki al dago?
Handik hiru urtera, lau egunean egin zuen lana, denbora gutxian... Kantitateekin eta
magnitudeen unitateekin ere antzeko zerbait gertatzen da: 200.000 pezetatik gorako
soldatak, ni nengoen tokitik lau metrora zegoen.
Erantzuna:
Iraupena eta maiztasuna adierazten duten sintagma zenbatzailedunetan mugatu
singularra noiz erabil daitekeen izeneko arauan (110. arauan) hala esaten da:
"inesiboko sintagma hauei dagokienez (...) mugatu singularra erabiltzea hobesten da
honako kasu honetan: zenbatzailedun sintagma horrek adierazten duen denbora
etengabeko unitate bakar gisa hartzen denean (hiru astean, hiru urtean, lau urtean)".
Beraz, lau egunean edo denbora gutxian.
Ez da oraindik araurik eman -ra atzizkiaren erabileraz. Hala ere, ezer esaten ez den
bitartean, argi dago Hegoaldean tradizio handia dutela handik hiru urtera edo ni
206
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
nengoen tokitik lau metrora bezalako egiturek. Gomendio edo araurik ematen ez den
arte, beraz, guztiz zilegi da horrelakoak erabiltzea.
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
-ko/-ren (etxeko jabea / etxearen jabea) NONGO/NOREN
Galdera:
Zein da forma zuzena, etxeko jabea ala etxearen jabea?
Erantzuna:
Zalantza hori argitzeko, esanahi bereizkuntza hauxe egin beharra dago:
Batetik, etxearen jabea da eraikuntza horren legezko jabea.
Bestetik, etxeko jauna, etxeko nagusia, etxeko nagusi jauna (edo etxekoandrea) da
egoitza horretan bizi direnen buru egiten duena.
Sarritan, gainera, biak pertsona berbera dira; maizterrak izan ezean.
Data: 2001/04/19
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Mugagabea eta aditza: singularrean ala pluralean?
Galdera:
17 urte dut ala 17 urte ditut?
Erantzuna:
Biak dira zuzenak. Dena den gaur euskaldun gehienek 17 urte ditut esaten dute, baita
Iparraldean ere.
Data: 1996
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Mugagabean, udalerri eta kontsulatu
Galdera:
Errolda-agiri batean zein udalerriTIK eta zein kontsulatuTIK formak ikusi ditugu eta,
zalantza sortu zaigu mugagabearen erabileraz. Ez al luke behar zein udalerriTATIK eta
zein kontsulatuTATIK mugagabean?
Erantzuna:
Bai, inongo zalantzarik gabe. Bokalez bukatuak, mugagabean, -tatik (edo -tarik)
atzizkia hartzen dute, eta Euskaltzaindiak horrelaxe arautu du. Beraz, zein
kontsulatutatik eta zein udalerritatik dira forma zuzenak.
207
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2001/03/21
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Mugagabearen erabilera: "bototan/botoetan galdu; urte
luzetan/luzeetan"
Galdera:
Oso maiz irakurtzen ditut "halakok galdu du bototan" gisako esaldiak; baina, nire ustez,
"botoetan" behar luke. Beste batzuetan zalantza gehiago egiten dut: adibidez, "urte
luzetan / urte luzeetan". Zein da egokiena?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian (ikus 78.-81.
or.) azaltzen da mugagabearen erabilera. Gure ustez, "bototan galdu du" ez da egokitzen
han azaltzen den kasuistikara. Honako kasu hau litzateke gertukoena: ""-n" edo "-z"
kasu-markak dituztenetan mugagabea erabil daiteke, adberbio antzeko balioa hartzen
dutenean: "elurretan, eguzkitan, sutan..."". Baina esapideen gisako egiturak dira horiek,
eta mugagabea ez da kasu honetan edozein izenekin erabiltzekoa. Beraz, "botoetan
galdu" da hobestekoa.
Ibon Sarasolak ere Euskara batuaren ajeak liburuan dio (ikus 119. or., "kontuan izan"
sarrera) oro har mugagabea ez dela burujabea, zenbatzaileren bat behar duela edo,
bestela, esapideetan baizik ez daitekeela erabili. Osterantzean, forma mugatuak
(singularra "taldean, kontuan, dudan" nahiz plurala "taldeetan") erabili behar direla.
Gaztelaniaren eraginari egozten dio Sarasolak mugagabeko egituren ugalketaren errua:
gaztelaniaz artikulurik gabe dagoena, euskaraz mugagabean. Neurri batean ados gaude
baieztapen horrekin.
Gu geu "urte luzeetan" eta "jai arratsaldeetan"en aldeko gara, nahiz eta
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian mugagabeko adibideak ere ugariak izan
kasu horietan.
Data: 2001/06/14
Erantzulea: Beñat Oihartzabal, J.M. Makatzaga
Norako?/Zertarako? (bizikleta + -tzako/-rako)
Galdera:
Zuzenak badira "bizikletentzako bidea" eta "bizikletetarako bidea", zein hobesten
duzue?
Erantzuna:
Bi horien artean, "bizikletentzako bidea" da hobestekoa. Berez, bizidunentzakoa da
destinatiboaren forma hori; baina erraz ulertzen da "txirrindularientzako bidea"z ari
garela.
Bestea ("bizikletetarako bidea") bitxia egiten da. Badirudi "-rako" kasu-marka horren
azpian NORAKO galdera dagoela gehientsuenetan, eta hori ez zaio ondo egokitzen zuk
emandako egiturari. Alegia, NORA adlatibo kasu-marka dagoela horren azpian; hain
208
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
zuzen ere, "bizikletetarako bidea" egituran inola ere ikusten ez duguna. NORA
adlatiboa, ordea, garbi asko ageri da "kalerako arropa" (kaleRA eramateko arropa),
"etxerako moduko laguna" (etxeRA ekartzeko moduko laguna) bezalakoetan.
Bestalde, NORAKO kasu-marka erabili beharrean, ZERTARAKO erabiliko bagenu,
egokia litzateke egitura; beti ere ekintza bat (beraz, aditz bat) dugularik. Adibidez,
"bizikletaz IBILTZEKO bidea", ZERTARAKO BIDEAren erantzun izango litzateke.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-tzako" sarrerak.
Data: 2001/10/03
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Plural hurbila (-ok)
Galdera:
Artikulu hurbila zein kasutan erabil dezakegu? Gure burua tarteko denean bakarrik?
Adibidez, "etxeok politak dira" zergatik da zuzena; nahiz eta "gu" ez izan "etxeak"?
Erantzuna:
Bai, zuzena da "etxeok politak dira" perpausa. Izan ere, plural hurbila ez da "gure burua
tarteko" denean bakarrik erabiltzen; baizik eta hurbiltasuna adierazi nahi denean ere bai
(adibide horretan, "honako etxe hauek" esango bagenu bezalatsu da).
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian bi adibideok
jaso genituen (ikus 82. or.):
- Guk, irakasleok, geure biziko rolloak botatzen dizkiegu ikasle gizajoei.
- Zuek, funtzionariook, ez duzue kolperik jotzen.
Perpaus horien esanahia gorabehera, gramatika-formarekin konforme gaude.
Bigarrenean argi eta garbi ikusten da hiztuna ez dela tarteko, hurbil dituen solaskideak
baizik.
Data: 2001/06/07
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Zenbakien deklinabidea: lau, lauan/*lauean
Galdera:
Azkenaldi honetan irratian nahiz telebistan behin eta berriro entzuten ditut "urtarrilaren
lauEan, hilaren hamalauEan" eta antzekoak. Lehen ez nuen hainbestetan entzuten edo ez
nintzen konturatzen. Ez al zuen, bada, Euskaltzaindiak "lauan" forma hobetsi, "lauEan"
barik.
Erantzuna:
Bai, zuzen zaude: Euskaltzaindiak "urtarrilaren lauan" forma hobetsi zuen 29. arauan,
"Diptongoz bukatzen diren izenen deklinabidea" delakoan. Beraz, okerra da "*lauEan"
forma.
Data: 2001/11/27
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
209
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Zer egin: judo, karate, aikido...?
Galdera:
"Zein kirol egiten du zure semeak/alabak?" galdetzean, "pilotan egiten du, arraunean,
futbolean..." erantzuten dugu; baina "judo, karate, aikido..." eta gisako kirolen kasuan,
zelan erantzun behar dugu?
Erantzuna:
Kirol horien tradizio idatzirik ez dugunez, hizkuntza-sena daukagu gidari bakartzat, eta
horren arabera, ez dira oso egokiak "judoan egiten du" edo "karatean egiten du"
egiturak. Horiek baino egokiagoak iruditzen zaizkigu "judoan aritzen da" eta "judoa
egiten aritzen da". Ez gaude horren ziur "judoa egiten du" egituraren egokitasunaz.
Data: 2001/11/16
Erantzulea: Patxi Goenaga eta Jesus Mari Makatzaga
Erdarazkoen ordainak (Morfologia)
"cara de ..." (-aurpegia / -ren aurpegia)
Galdera:
Gaztelaniazko "cara de cansado, cara de tonto" eta abar euskaraz esateko, genitiboa
erabili behar al da? Ezin da esan "nekatu-aurpegia", besterik gabe, edo "nekatuaren
aurpegia" esan behar da nahitaez?
Erantzuna:
Bai, zuzena da "nekatu-aurpegia" egitura. Genitiborik gabeko forma horixe da, gainera,
egokiena; alegia, hitz-elkarketa bidezkoa: "nekatu-aurpegia, gaizto-aurpegia, tontoaurpegia...".
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak adibide hauek dakartza, besteak beste:
"urre-aurpegi, haserre-aurpegi, haur-aurpegi, lelo-aurpegidun, aingeru-aurpegia, belduraurpegia, lapur-aurpegia...".
- ... bere izena eman zion Bak ardo-arpegi ta oiuzaleari. (Jokin Zaitegi, Sopokel-en
antzerkiak, 62. or.)
Baina genitiboduna ere erabil daiteke, batez ere sintagma luzeagoen kasuan. Hona
hemen literaturako adibide batzuk: "boxeadorearen aurpegiarekin, ihizi on baten
aurpegia, gixajo huts-hutsaren aurpegia, afrikatarren itxurako aurpegia, zedenak jandako
aurpegia, bakezko aurpegia, irribarrezko aurpegia...". Hala ere, esan bezala, arruntenak
eta ugarienak hitz elkartu bidezkoak dira.
Data: 2001/09/12
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Erdarazkoen ordainak: avispa asiática / asiar liztorra
Galdera:
Zalantza daukat gero eta sarriago aipatzen den avispa asiática intsektua euskaraz
210
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
izendatzeko orduan: Asiako liztorra, Asiako erlea, liztor asiarra, liztor asiatikoa, erle
asiarra, erle asiatikoa...? Zein da egokiena?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak oraindik arautu gabeko kontua da; baina, nire ustez, egokiena izango da
asiar liztorra izena erabiltzea.
Data: 20121217
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Merkealdia (gaztelaniazko Rebajas)
Galdera:
Zuzena da merkealdi hitza pluralean erabiltzea, gaztelaniazko Rebajas adierazteko
Merkealdiak idatziz?
Erantzuna:
Ez da zuzena, ez; izan ere, horrako merkealdi hori singularrean aipatzekoa da aldian
behin egiten denean, nahiz eta hainbat egun iraun.
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 577. or.),
hauxe da merkealdi sarreran datorren azalpena: 'Prezioen beheraldia; bereziki,
dendetan aldizka egiten dena. Merkealdian erosi.'
Beraz, gaztelaniazko Rebajas adierazteko, Merkealdia da zuzena, singularrean.
Data: 20141002
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Cerrojo o pasador de seguridad
Galdera:
Gaztelaniazko hitz hori adierazteko, egokia iruditzen al zaizue segurtasun-kisketa hitza?
Erantzuna:
Bai, egoki ikusten dugu segurtasun-kisketa hitza erabiltzea horretarako.
Data: 1995/12/05
Erantzulea: Hiztegi Batuko lantaldea
echar en falta / mira egin
Galdera:
Hitz berri bat sortzeko proposamena dakarkizuet. Gaztelaniazko echar en falta esateko
(ingelesezko to miss, alegia), euskaraz norbaiten falta somatu edo norbait faltan hartu
omen dira egokiak. Nik proposatu nahi dizuedan hitza hauxe da: gabetsi edota gabestu.
Adibidez, Ander gabetsi egiten dugu, Ander gabesten dugu. Zer deritzozue?
211
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Hiztegi Batuan, mira sarreraren azpian, mira egin azpisarrera eman dugu (1. "harritu" /
2. "norbaiten edo zerbaiten falta nabaritu"). Beraz, gaztelaniazko "echar de menos /
echar en falta" adierazteko, mira egin, falta nabaritu (eta horren kide den falta somatu)
ditugu euskaraz. Proposatzen den gabetsik, berriz, ez du inolako tradiziorik; galderan
diozun bezala, sortu egin beharko genuke. Ba ote dugu hitz berri bat sortu beharrik,
lehendik euskal ordain tradiziodunak izanik? Bestalde, osaerari dagokionez, bitxi
samarra litzateke gabetsi; izan ere, lehen osagaia postposizioa izango bailuke.
Nolanahi ere, Hiztegi Batuko lantaldeari eta Euskara Batuko batzordeari helaraziko zaie
zure proposamena, haiek ere azter dezaten.
Data: 2001/04/04
Erantzulea: Miren Azkarate
Haciendo la paz
Galdera:
Hori euskaraz adierazteko, zuzena al da Bakegintzan forma?
Erantzuna:
Bai, Bakegintzan zuzena da; baina nahikoa litzateke Bakegintza jartzea. Izan ere, -gintza
atzizkiak "zerbait egiten aritzea, mugimendua" adierazten du, eta ez legoke hitzaren
amaierako -n hori jarri beharrik.
Galdetutako forma hori izenburu bezala erabiltzeko dela ulertu dugu, eta ez esaldi
batean egon litezkeen bestelako kasu batzuetarako: bakea egiten, bakea eginez, etab.
Data: 1997/10/17
Erantzulea: Hiztegi Batuko lantaldea
llamar al ascensor / igogailua(ri) deitu
Galdera:
Nola adierazi, euskara txukunean, llamar al ascensor?
Erantzuna:
Kontuan izanik gaztelaniaz llamar al ascensor dela eta frantsesez ere appeler
l’ ascenseur, ez dago arazorik euskaraz ere kalkoaren bidetik jotzeko. Beraz,
igogailua(ri) deitu; aditz horrek erregimen bikoitza baitu (Ipar. du ad., Heg. dio ad.).
Beste modu batzuetara ere esan daiteke, jakina: adibidez, igogailua igoarazi/jaitsarazi.
Data: 2001/04/04
Erantzulea: Miren Azkarate eta Beñat Oiartzabal
Necesitamos libertad y paz
212
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Bateko askatasuna eta bakea behar dugu eta besteko askatasuna eta bakea da behar
duguna harturik, zein da egokiena?
Erantzuna:
Egokiena da askatasuna eta bakea behar ditugu (komunztadura, ditugu, pluralean).
Bestea, askatasuna eta bakea da behar duguna, aski traketsa eta gordina da: hobe duzu
alde batera utzi.
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
teléfono movil
Galdera:
Nola esan behar dugu: telefono mugikorra, telefono mobila, sakelako telefonoa edo
segapotoa?
Erantzuna:
Hiztegi Batuaren bigarren itzulian horrelako galderei erantzuna eman nahirik, lantalde
berezia antolatu du Euskaltzaindiak teléfono móvil, ordenador portátil eta beste
hamaika hitzen ordaintzat dabiltzan formak aztertu eta proposamen bateratu bat egiteko.
Beraz, oraingoz ezin diogu erantzun zuk egindako galderari. Hala ere, neure iritzia
emanaz, segapotoa egokia izan daiteke nobelaren batean edo txisteren bat
kontatzerakoan; baina ez edozeinen eskuetan ikusten dugun telefono txiki horren izen
normaltzat hartzeko. Bestalde, telefono mugikor formari dagokionez, -kor atzizkia ez da
hor oso egokia, "(berez) mugitzeko joera duen telefonoa" bailitzateke esanahia; egia da,
osaera gora-behera, guztiz hedatua balego onartuko genukeela. Baina forma berria izan
eta beste hainbat formarekin lehian dabilenean, ahal den formarik txukunena aurkitzeko
ahalegina egin beharko genuke. Ni neu, oraingoz, sakeleko telefono edo esku(ko)
telefonoren aldekoa naiz. Baina, berriro esan, onena dugu horretarako antolatu den
taldeak proposamena egin arte itxarotea.
Data: 2001/04/11
Erantzulea: Miren Azkarate
Gaztelaniaz "o" letraz bukatzen diren hitzak
Galdera:
Gaztelaniaz o letraz bukatzen diren hitzak nola bukatzen dira euskaraz: produkto ala
produktu?
Erantzuna:
Kasu konkretu honetan, produktu; baina ezin da esan gaztelaniaz o letraz amaitzen diren
hitz guztiak euskaraz -u behar dutenik. Ikus, Maileguzko hitz berriei buruz
213
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Euskaltzaindiaren erabakiak, bereziki II. atala, "Hitz-bukaerak". Oro har, iturri zaharra
grekoa denean, amaierako -o gorde daiteke, mailegua bide arruntetik ez datorrenean.
Nolanahi ere, hiztegiek argitzen dituzte horrelako zalantzak.
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Gaztelaniazko me gustaría itzultzeko
Galdera:
Gaztelaniazko me gustaría ir a casa egitura itzultzeko aukeran jarri ditudanak denak
zuzenak ote diren jakin nahi nuke edota horien artean zein hobetsi behar dudan.
Etxera joan nahi nuke.
Etxera joango nintzateke.
Etxera gustura joango nintzateke.
Etxera joango banintz...!
Etxera joatea gustuko nuke.
Erantzuna:
Horiek guztiak jatorrak eta erabilgarriak dira, Gramatika batzordearen ustetan. Funtsean
esanahi bertsua lukete guztiek, baina idazlearen estiloaren edo beharrizanen esku legoke
batzuen edo besteen aukeraketa.
Data: 1999/01/07
Erantzulea: Gramatika batzordea
Gaztelaniazko no pude ir
Galdera:
Nola esaten da no pude ir euskaraz: ezin izan nuen joan ala ezin nintekeen joan?
Euskaraz desberdintzen al dira hube podido eta gisakoak?
Erantzuna:
Ahalezko laguntzaileaz baliatuz gertatzen den adizjokoan ez dago iraganerako forma bat
besterik: ezin nintekeen joan nahiz ezin joan nintekeen. Hauek, jakina, ezin dute eman
aspektu burutuaren ñabardurarik. Beraz, no pude ir bezalakoetatik urrun samar gertatzen
dira.
Hala ere, badira zenbait perifrasi, behar bada hurbilagotik erantzuten ahal diotenak
gaztelaniazkoari: ezin izan nintzen joan, ezin joan ahal izan nintzen... (ez ezin izan nuen
joan, laguntzailea joan aditzaren araberakoa hautatu behar baita); edo baita ere ez nuen
joaterik izan.
Baina azken hori bezalakoak ezezkakoetatik kanpo ez dira gomendagarriak. Alegia, izan
nuen joaterik baino hobe joan ahal izan nintzen; bestalde, bazeukan joatea eta
horrelakoen ordez ere, hobe joan zitekeen esatea.
Data: 1996/04/17
Erantzulea: Gramatika batzordea
214
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Gaztelaniazko por si viene
Galdera:
Gaztelaniazko por si viene forma honela eman al daiteke euskaraz?
Ohartxo bat utziko diot badaezpada etortzen bada.
Erantzuna:
Gramatika batzordekideok ez dugu ontzat hartzen galderan proposatutako forma.
Horren ordez, honako hauek izan daitezke gaztelaniazko adibidearen itzulpen egokiak:
Ohartxo bat utziko diot badaezpada (ere).
Ohartxo bat utziko diot etortzen bada (ere).
Ohartxo bat utziko diot, etor daiteke eta.
Data: 1997/04/07
Erantzulea: Gramatika batzordea
Iragarkiak: "Hay caldo, Salda beroa"
Galdera:
Tabernako iragarki gisa, "Salda dago / Salda badago" aukeran, zein da egokia eta zein
ez, eta zergatik?
Erantzuna:
Luzeegi joko luke-eta, ez dizut zergatikoa azalduko; baina jakizu "Salda dago" ez dela
egokia. Bestea, "Salda badago", egokia da; baina, aukeran, egokiagoak dira beste hauek:
- Salda badugu / Badugu salda / Salda ere badugu / Badugu salda ere
Hizkuntzaren ikuspegiaz gainera salgaiaren aldarriarena ere gogoan hartuz gero, nik
honela iragarriko nuke komunikazioaren mesedetan: "Salda beroa".
Data: 2002/01/03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Izen-sintagmaren ingurukoak (Morfologia)
"baino ez", "baizik eta", "besterik ez" eta nominalizazioa
Galdera:
Nominalizazioa eskatzen al dute "besterik ez / baino ez" daramatenek? Ondorengo
hauetatik zein dira zuzenak?
1. Zure lana hori egin baino/besterik ez da
2. Zure lana hori egitea baino/besterik ez da
3. Zure egitekoa ez da hara joatea, baizik eta hemen geratu
4. Zure egitekoa ez da hara joatea, baizik eta hemen geratzea
5. Zure egitekoa ez da hara joatea, hemen geratu baino/baizik
6. Zure egitekoa ez da hara joatea, hemen geratzea baino/baizik
215
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Lehen perpausa okerra da. Izan ere, "zure lana" predikatua bada (edo subjektua, baina
berdin da) predikatu horren subjektua "-t(z)ea" formakoa izan ohi da:
zure lana hori egitea da / *zure lana hori egin da.
zure lana da hori egitea / *zure lana da hori egin.
Horren arabera:
1. *Zure lana hori egin baino/besterik ez da OKERRA
2. Zure lana hori egitea baino/besterik ez da ZUZENA
3. Zure egitekoa ez da hara joatea, *baizik eta hemen geratu LEHEN ZATIA ZUZENA
DA ETA BIGARREN ZATIA OKERRA
4. Zure egitekoa ez da hara joatea, baizik eta hemen geratzea ZUZENA
5. Zure egitekoa ez da hara joatea, *hemen geratu baino/baizik LEHEN ZATIA
ZUZENA DA ETA BIGARREN ZATIA OKERRA
6. Zure egitekoa ez da hara joatea, hemen geratzea baino/baizik ZUZENA
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "baino ez" sarrerak.
Data: 20010607
Erantzulea: Patxi Goenaga
... baino ez / ... bakarrik
Galdera:
Erabil dezakegu "bakarrik" forma "baino ez" erabiltzen den kasuetan? Horrela bada,
esaldiaren zein tokitan jarri beharko genuke?
1. Hauxe baino ez diozu eman behar.
2. Hauxe bakarrik eman behar diozu.
3. Hauxe eman behar diozu bakarrik.
1. Larunbatetan baino ez da zabalik egoten.
2. Larunbatetan bakarrik egoten da zabalik.
3. Larunbatetan egoten da zabalik bakarrik.
Erantzuna:
Bai, erabil daiteke "bakarrik" forma "baino ez" erabili duzun kasu horietan, eta
"bakarrik" horren kokapen zuzena zure adibideetako bigarren esaldi horietakoa da:
- Hauxe bakarrik eman behar diozu.
- Larunbatetan bakarrik egoten da zabalik.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "bakarrik" eta "baino ez" sarrerak.
Data: 2001/05/25
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
eta guzti: sustrai eta guzti, jantzi eta guzti
216
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zein da zuzena: sustrai eta guzti atera zuen arbola ala sustraiak eta guzti atera zuen
arbola?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delakoan (ikus 328. or.), hauxe da,
besteak beste, guzti sarreran datorrena:
- eta guzti. (Mugatzailerik ez duen izen sintagma baten eskuinean). Aipatzen denarekin
batera, aipatzen denaz horniturik. Jantzi eta guzti sartu zen ibaian. Ez dugu guk
hizkuntza hori, euskalki eta guzti, asmatu. Han agertu ziren beren akuilu eta guzti.
Horren arabera, sustrai eta guzti da erabilera zuzena.
Data: 20131031
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-gatik, -rengatik
Galdera:
Mila esker zure laguntzarengatik/laguntzagatik; eskaerarengatik/eskaeragatik;
konpromisoarengatik/konpromisoagatik. Mila esker horrengatik/horregatik.
Kalean biak entzuten dira eta, zein da erabilera zuzena euskaraz?
Erantzuna:
Erabilera biak zuzenak dira kasu askotan: laguntza(ren)gatik, eskaera(ren)gatik,
bate(n)gatik, alaba(ren)gatik, ni(re)gatik... Ikus kasu motibatiboa Euskaltzaindiaren
deklinabide-tauletan (Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I, 1991, 515. or.).
Batasunerako gehien erabiltzen diren formak laguntzagatik, eskaeragatik, bategatik,
alabagatik, nigatik eta abar dira; baina erakusleen deklinabiderako araututakoa
horregatik da (pluralean, horiengatik).
Data: 20141103
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Itxia, itxita
Galdera:
Gure etxepeko dendan, sarrerako atean, Zabalik egotearen kontrako adierazpen bezala
Itxia jartzen du. Zuzena da hori ala Itxita jarri behar du?
Erantzuna:
Biak zuzenak dira; baina ohikoena, hala ere, Itxita erabiltzea da.
Aditz-partizipioa bi modutan ager daiteke predikatu-osagarrian:
- izan eta ukan aditzekin -a(k) artikulua hartuz: nekatua naiz, ikusia dut...
- egon eta eduki aditzekin, ordea, -a(k) artikulua hartuz nahiz -ta/-(r)ik atzizkiak
hartuz: nekatua/nekatuta/nekaturik nago, ikusia/ikusita/ikusirik daukat, itxia/itxita
dago...
Data: 20120607
217
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
bainan
Galdera:
Onartuta al dago bainan forma?
Erantzuna:
Hiztegi Batuan ez da sartu baina besterik.
Data: 1998
Erantzulea: Araua
bakarrik eta bakarra
Galdera:
Zein da bakarrik eta bakarraren arteko ezberdintasuna?
Erantzuna:
Bakarrik aditzondoa da, eta bakarra izenondoa. Beraz, bakarrik etorria da eta bakarra
aukeratu dut. Hala ere, galdera Nafarroatik datorrenez, gogoan izan behar da hango
euskalkian (eta ingurukoetan) bakarra aditzondo bezala ere erabiltzen dela, eta geldigeldia eta abar bezalaxe bakar-bakarra.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
benetazko, benetako
Galdera:
Benetazkoren ordez benetako erabiltzea, beste zein hitzetara zabal dezakegu?
Erantzuna:
Berez, araua ez dago pentsatua beste kasu batzuen eredutzat hartzeko. Baina gertatuko
balitz existitzen ez den benetaz bezalako forma batean oinarritzen den izenlaguna
sortzea, orduan berdin jokatu beharko genuke.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
besterik
218
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Ariketak besterik ez dut egin ala Ariketak besterik ez ditut egin? Biak dira zuzenak?
Lau gizon besterik ez ditut ikusi.
Zuk esan zenituenak besterik ez nituen entzun.
Besterik honek egin dezake komunztadura pluralean, ala singularra baino ez du
onartzen?
Lau gizon ikusi ditut, besterik ez.
Zuk esan zenituenak entzun nituen, besterik ez.
Erantzuna:
Ez da araurik eman auzi horren gainean. Gramatika batzordeak Areatzako txostenean
aurkeztutako arau-proposamenak honela dio:
Besterikek ezkerretara daraman osagaia absolutiboan bakarrik joan daiteke, "absolutiboa
+ besterik ez + aditza" egituran.
Horrelakoetan perpauseko aditzak besterikekin egiten du komunztadura, oro har:
a) Pertsonari dagokionez, dudarik gabe (zu besterik ez dut maite).
b) Numeroari dagokionez ere, hori da gomendioa (ez zegoen bakar batzuk besterik).
Gogoan izan "x + beste" bezalako egiturak kasu guztietan erabil daitezkeela eta bi
sintagmak kasu berean joango direla:
Zuk bestek ez dit esan.
Gertaturikoa ez diot zuri beste inori esango.
Asteburuetan ez omen zara mendira beste inora joaten.
Data: 1999
Erantzulea: Gramatika batzordea
bustita/bustia
Galdera:
Zein da zuzena: bustita dago ala bustia dago?
Erantzuna:
Bustita/bustia dago: biak daude ondo. Lehena, aditzondoa denez, pluralean ere ez da
aldatzen ("bustita daude"); bigarrenak, adjektibo-sintagma denez, plurala hartzen du
("bustiak daude").
Data: 1998
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
dena/guzti
Galdera:
Zein da dena eta guztiren arteko ezberdintasuna?
219
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Literatura tradizioa aztertuaz ikusten da ez dagoela ezberdintasun nabarmenik. Araurik
ere ez da eman batasunerako. Beraz, onena bakoitzak bere tradizioaren arabera
erabiltzea izango da.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
gure/nire
Galdera:
Egoki egina al da ondorengo adibideokin egin dugun "zuzen/oker" sailkapena?
Gure andreak, gure amak, gure senarrak dioenez… (zuzen)
Nire andreak, nire amak, nire senarrak dioenez… (oker)
Gure amak esan dit bazkaltzera goiz joateko (zuzen)
Batzuetan, erdararen eraginez, posesibo eta determinatzaile gehiegi erabili ohi dugu,
ezta?
Erantzuna:
Beharbada, bai. Askotan genitiboaren beharrik ez dugu euskaraz. Dena den,
Euskaltzaindiak ez du gomendiorik eman horretaz. Hala ere, ausarta da nire andreak
edo nire amak oker dagoela esatea; esan daiteke, nahi bada, euskaraz hainbat lekutan,
behintzat, gure erabiltzeko ohitura dutela (edo izan dutela).
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
hobe/hobeto
Galdera:
Realak gaizki jokatu du; hobe esanda, Zaragozak ondo jokatu du (oker)
Realak gaizki jokatu du, hobeto esanda, Zaragozak ondo jokatu du (zuzen)
Erantzuna:
Hobe izenondoa denez, okerra da lehen perpausako hobe esanda delakoa. Gramatika
batzordeak Leioako biltzarrerako prestatutako txostenean argitu zuen kontu hori (ikus
II.12. puntua).
Data: 1999
Erantzulea: Gramatika batzordea
inolako, inongo
Galdera:
220
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Jakina denez, Ez dut inongo ariketarik egin esaten da; baina nola da ondorengo hau:
Oporretan ez naiz inongo lekura joan ala inongo lekutara joan?
Erantzuna:
Ohikoena, Oporretan ez naiz inora joan dela esango nuke. Bestela, mugagabea erabili
behar genuke.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
inor gutxi, nor gehiago eta zenbat gehiago
Galdera:
Nola deklinatu behar dira:
inor gutxi: inork gutxik, inork gutxi, inor gutxik?
nor gehiago: nori gehiago, nor gehiagori, nori gehiagori?
zenbat gehiago: zenbati gehiago?
Erantzuna:
Forma horien deklinabideri buruzko xehetasunik ez zen eman ez Euskal Gramatika:
Lehen Urratsak (EGLU), I liburukian, ezta Euskal Gramatika Laburra delakoan ere.
Aztertuko dugu auzia.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-ko/-en, nongo/noren
Galdera:
Nola esan behar da ikastolako iritzia ala ikastolaren iritzia? Euskaltegiko/aren
zuzendaria? HABEko/ren zuzendaria?
Erantzuna:
Askotan bi izenlagun-motak dira zilegi; baina oso zaila da arau zehatza ematea, Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), I liburukian eta Euskal Gramatika Laburra
delakoan esanaz haratago. Beraz, ikastolako iritzia / ikastolaren iritzia bikotean,
"iritzia" pertsonena izaten den neurrian normalagoa dirudi ikastolaren iritzia beharko
lukeela esatea; baina "(gure) ikastolan dagoen iritzia" adieran, esaterako, ikastolako
iritzia onargarria izan daiteke. Euskaltegiko/-aren zuzendaria, HABEko/-ren
zuzendaria; biek izan dezakete lekua.
Data: 1998
Erantzulea: EGLUkoaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
luzaro, luzaroan; sarri, sarritan
221
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Inesibo-marka erabili behar al da horrelakoetan?
Erantzuna:
Bietara ageri dira literaturan. Ez dago inesibo-marka erabili beharrik.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
nahinora, nahinon, nahinor
Galdera:
Onartzen al dira forma horiek?
Erantzuna:
Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegian azaltzen dira, Bizkaikoak direla esanez, eta gutxi
erabiliak. Beraz, literaturan tradizioa duten neurrian ezin da esan erabil ez daitezkeenik,
baina euskara batuan erabiltzerakoan, kontuan hartu behar da hedadura urrikoak direla.
Hiztegi Batuan, orain arte, ez dira sartu; Euskaltzaindiaren Gramatikan ere ez dira orain
arte aipatu (besteak beste perpaus bakunaren zatia egin zenean Orotariko Euskal
Hiztegiaren corpusik ez genuelako). Hiztegia zabalduz doan neurrian, ikusiko da zein
leku ematen zaien.
Data: 2000
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
noizko, norako
Galdera:
Bostetarako? Bostetako? Biak erabil daitezke?
Bilboko autobusa ala Bilborako autobusa? Zein da onargarriagoa? Biak? Noiz bata eta
noiz bestea?
Erantzuna:
Galdera horietan ageri diren formak, -ko eta -rako, biak erabil daitezke, eta biak dira
baliokideak (erabilera horietan). Honetaz, Euskal Gramatika Laburrak zer dioen ikus
daiteke, bereziki 6.2.2. eta 21.10.5. puntuetan. Azpimarratzekoak dira, nik uste, honako
hauek:
"Etxerako bezalako hitzak, dena den, tradizioan adizlagun bezala erabili izan badira ere,
ez dezagun ahantz etxeko, laneko eta betiko bezalako adizlagunak, inesiboaren gainean
sortuak alegia, aski hedatuak daudela ekialdeko euskalkietan" (171. orrialdea).
"(...) galdetzailea inesiboan oinarritu beharrean adlatiboan ere oinarritzen ahal da, batez
ere lekua eta ekintza adierazten duenean (ez hainbeste, bestela, denborarekin loturik
dagoenean)" (494. orrialdea).
"Nongo, noizko eta zertako izenlagunak nahiz adizlagunak izan daitezke,
222
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
testuinguruaren arabera. Tradizio handia du euskarak honetan eta egun ere hala
erabiltzen da euskara mintzatuan leku anitzetan, batez ere ekialdean" (495. orrialdea).
Data: 1998
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
nornahi, nonahi, non-nahi
Galdera:
Euskaltzaindiaren 10. arauak dioenez, bi dira "edozein-ek" esateko modu zuzenak: hain
zuzen ere, nornahi ("k" gabe) eta nork-nahi. Nahasgarria da lehendabiziko adibidea.
Gaizki emana ote dago araua?
Erantzuna:
Presaka-edo irakurriko zenuen araua, ez baitu inon esaten nornahi behar duela
ergatiboan. Hauxe da 10. arauak dioena:
"Lehen osagaia n-z, t-z edo k-z bukatzen bada (hau da non, nondik edo zenbat
bezalakoetan), hitz batean (nonahi, zenbanahi, nondinahi, nonahitik), edo marratxo
baten bidez bereziak (non-nahi, zenbat-nahi, nondik-nahi, non-nahitik) idatz daitezke."
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-raino/arte
Galdera:
Aski mugatuak al daude -raino eta arteren eremuak?
Erantzuna:
Benetako erabileran, ez, Euskal Gramatika Laburra delakoan (476.-478. or.) esaten den
bezala. Erabilera nagusia, -raino lekua adierazteko erabiltzea izan arren, batasunerako
oraindik ez da ezer hobetsi edo arautu.
Data: 1998
Erantzulea: EGLkoaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
-tzat/bezala (prolatiboa)
Galdera:
Egoki egina al da ondorengo adibideokin egin dudan "zuzen/oker" sailkapena?
Bizitzari zentzua emateko, fedea hartu zuen oinarri (zuzen)
Bizitzari zentzua emateko, fedea hartu zuen oinarritzat (oker)
Zure erabakia ontzat eman dugu (zuzen)
Zu zinen, beraz! Bada, nik Olegiko Patxitzat utzi zintudan (zuzen)
223
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Maisutzat hartu eta apaiza izaki (zuzen)
Txomin hartu dugu musika-irakasletzat (oker)
Txomin hartu dugu musika-irakasle (zuzen)
-TZAT prolatiboa sarri askotan oker erabiltzen ote dugun susmoa daukat. Gauza
segurua eta ziurra denean, uste dut ez dela prolatiboa erabili behar, beti ez behintzat,
ustea edo iritziarekin baizik.
Bestalde, hemen sartu dut hurrengo zalantza ere, predikatu osagarriei baitagokie hau
ere:
Mariaje hartu dugu laguntzaile bezala (oker)
Mariaje hartu dugu laguntzaile (zuzen)
Erantzuna:
Euskal Gramatika Laburra hartuz gero (491.-493. or.), prolatiboa aditz jakin batzuei
loturik doan predikatu osagarriak hartzen duen atzizkia dela esango genuke, eta ez
ziurtasunari edo usteari. Orotariko Euskal Hiztegiko adibideek erakusten dute, EGLUko
interpretazioa zuzena dela. Beraz, kriadu hartu / kriadutzat hartu kontuan hartuz, ezin
da esan okerrak direnik galderako Txomin hartu dugu musika-irakasletzat edo fedea
hartu oinarritzat. Ikus Orotariko Euskal Hiztegikoak:
Nik Martin hi Joanna hartzen haut neure alarozatzat eta hik har nazan hire esposotzat
Bere etxean hartu legian kriadutzat (Kapanaga)
Zorigaiztoan hartu hindudan neure etxean kriadu (Irazusta)
Ni naiz erregeren andregaia, nahi banauzu maitetzat hartu, gidatuko zaitut haren
ikustera (Pouvreau)
Esaten zuten Jesus bera (...) beren erregetzat hartu behar zutela (Mendiburu)
Lahirigoien-Garat hartu du suhitzat (Hiribarren)
Nogez sarjanta, gizon galanta / hartu du kontseilari (Zerbitzari)
Gizonaren semea hartu behar duzue exenplutzat (Larreguy)
Meditazioneko geitzat edo sujetzat hartu behar du bat bederak bere beharrei dagokoten
egia (Duhalde)
Egia da, hala ere, adibide batzuetan argi ikusten dela "ustezko" izaera hori:
Badira kristinau (...) hartu daruezanak pekatutzat pekatu ez dirianak (Mogel)
Horrela bizi dena ez da gizon, ametsezko gaztelua egiazkotzat hartu du-eta (Villasante)
Anbiguotasuna ere gerta daiteke zu erregetzat hartu zaitut bezalakoetan, bi esanahi izan
baititu "errege zarela uste izan dut (baina ez da hala)" eta "errege izateko asmotan hartu
zaitut".
Bestalde, bezala dela eta, Euskal Gramatika Laburrak hauxe dio:
"Erabilera dela eta, gero eta zabaltzenago ari da bezala, legez, gisa eta antzeko
elementuez osaturiko esapideren bat erabiltzeko joera -tzaten ordez: Sorgin bezala hartu
ninduten
Askoz ere zuzenago ematen du beste honek: Sorgintzat hartu ninduten."
Data: 1999
Erantzulea: EGLkoaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Besterik ez, baino ez, baizik ez
224
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zein da egitura zuzena?
- Liburuak besterik ez dut erosi / liburuak besterik ez ditut erosi
- Liburuak baino ez dut erosi / liburuak baino ez ditut erosi
- Liburuak baizik ez dut erosi / liburuak baizik ez ditut erosi
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du ezer arautu horretaz, baina badirudi "besterik" alde batetik eta
"baino" eta "baizik" beste batetik aztertzekoak direla; ez baitute berdin jokatzen.
Izan ere, "besterik"ek joera handia du (baina joera, nolanahi ere) singularreko
komunztadura egiteko eta, pertsonari dagokionez, hirugarren pertsona erabiltzeko.
Beste biek, ordea, singularreko nahiz pluraleko komunztadura onartzen dute. Pertsonari
dagokionez, hirugarren pertsona dute ohikoena ("zu baizik ez dut maite").
Edozein kasutan, gogoan izan badela beste egitura bat aukeran, inongo zalantzarik
gabekoa:
Ez dut INOR maite zu baizik
Ez dut BESTE INOR maite zu baizik
Ez dut BESTE EZER erosi liburuak baizik
Argibide gehiagotarako, ikus Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak,
EGLU, IV liburukia (217.-218. or.). Horrez gainera, ikus datu-base honetako "besterik"
sarrera.
Data: 2002/01/08
Erantzulea: Gramatika batzordea
Erakuslea + mugatzaile hurbila
Galdera:
Egoki egina al da ondorengo adibideokin egin dugun "zuzen/oker" sailkapena?
Honako erabakiekin (oker?)
Honako erabakiokin (zuzen)
Honako erabaki hauekin (zuzen)
Erantzuna:
Hirugarren graduko erakusletik datorren artikulua, -a, aspaldi gailendu zitzaien
gainerakoei, eta gogorregia da honako erabakiekin oker dagoela esatea. Besterik da
beste egitura batzuk ere badirela irakastea (hor ageri diren biak, esaterako) edo
honakorekin askotan lehen graduko erakuslea erabiltzen dela esatea. Beste hitz
batzuetan esanda, honako erabaki hauekin hobets daiteke, lehena okerra dela esan gabe.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-i/-t(z)ea besterik ez / baino ez (irakurri/irakurtzea besterik ez duzu)
Galdera:
Forma hauek guztiak zuzenak dira?
225
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
a) -Irakurri besterik ez duzu
b) -Irakurtzea besterik ez duzu
c) -Irakurri besterik ez duzu egin behar
d) -Irakurri baino ez duzu
e) -Irakurtzea baino ez duzu
f) -Irakurri baino ez duzu egin behar
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira guztiak. Hala ere, zehaztapen batzuk egin behar dira: Batetik, "a" eta
"b"ren artean, "a" (partizipioduna) ugariagoa da Orotariko Euskal Hiztegiko autoreetan,
"b" baino.
Bestetik, "a", "b" eta "c" gisakoak ("besterik" daramatenak, alegia) ugariagoak dira,
"baino" daramaten "d", "e" eta "f" gisakoak baino.
Bestalde, "d" gisako partizipiodunak erabiliagoak dira "e" gisako aditz-izendunak baino.
Egitura horiez gain, beste bi hauek ere zuzenak dira:
- Irakurtzea besterik ez duzu egin behar
- Irakurtzea baino ez duzu egin behar
Azkenik, "-t(z)ea" formakoen erabileraren alde eman daitekeen beste arrazoi bat ere
bada: "garaiz etortzea dauka" esaten bada, "garaiz etortzea baino/besterik ez dauka"
esan daitekeela dirudi.
Esanahiari dagokionez, berriz, ez dago alde handirik honako hauen artean:
- Irakurri besterik ez duzu / Irakurri besterik ez duzu egin behar
Bietan eginkizun bat aipatzen da: eginkizun bat eta bera.
Horrez gainera, ikus datu-baseko "– tzea (egin/egitea)".
Data: 20010613
Erantzulea: Patxi Goenaga
Inor/norbait
Galdera:
Badakit "Ba al dator beste inor?" galdera zuzena dela, baina "Ba al dator norbait
gehiago?" ere zuzena al da?
Erantzuna:
Zuzena da, bai. Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I
liburukian ageri da gai hori (ikus 1991ko argitaraldiko 54. orrialdea, izenordain
zehaztugabeena).
Hor "uste" kontua dago jokoan: izan ere, "norbait" erabiliz galdetzen duenak baietz uste
du; baina "inor"en bidez galdetzen duenak ez du halako usterik. Beraz, "Norbait etorri
da?" eta "Inor etorri da?" ez dira berdin-berdinak. Lehena dioenak "norbait etorri dela"
uste du; baina "Inor etorri da?" dioenak, ez. Zure galderan, berdintsu.
Data: 20010525
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Izenlaguna / adizlaguna
226
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
EGA Ikaslearen liburukia II (IKA) liburukian, 171. orrialdean, honako galdera hau
agertzen da:
9. ________________ gorrotoa mantentzen dutenekoa naiz
a) Heriotzeraino
b) Heriotzegandiko
c) Heriotzerainoko
Onartzen den erantzuna hirugarrena da (c). Zergatik dago gaizki a) erantzuna?
Horren antzeko galderak agertzen dira EGA edo IHErako Aukera anitzeko galdekizunak
delakoan, eta beti toki horretan, hau da, izenlagunaren tokian, -ko duena izaten da
hautatu behar dena, -rako, -rentzako, -rekiko, -rengatiko... bertzeak txartzat jotzen
baitira. Zer arrazoi dago -ko gabekoak gaitzesteko?
Erantzuna:
Hain zuzen ere, izenlagunaren tokian doazelako dute beharrezko -ko. Ariketa horren
kasuan berez a) aukera ere posible da, baina orduan esanahia aldatzen da:
heriotzerainoko gorrotoa osagai bakarrean joatekotan nahitaezkoa da -ko ematea
("Nolako" gorrotoa? Heriotzeraino irauten duena). Beste aukerak, gorrotoa,
heriotzeraino mantendu azterketa dakar berarekin. Baina hori ere aukera zuzena izango
litzateke.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Izenlagunaren lekua
Galdera:
Nola behar du:
Barakaldoko nire laguna ala Nire Barakaldoko laguna?
Patxi nire lehengusuarekin ala Nire lehengusu Patxirekin?
Erantzuna:
Bi egiturak dira zuzenak eta erabil daitezkeenak. Zehazkiago aztertu eta gomendioren
bat ematea komeni dela ikusiko balitz, hala egingo litzateke.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Izen-sintagmen arteko juntadura
Galdera:
Sintagmen arteko juntadura dela eta, nahikoa arautua gelditu da nola jokatu behar den
izenordeekin, nola sintagma singularrekin eta nola sintagma pluralekin. Baina izen
bereziak direnean juntatu nahi ditugunak nola jokatu behar dugu? Zuzenak al dira hauek
guztiak?
- Leirek eta Enekok garbitu dute autoa.
227
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
- Leire eta Enekok garbitu dute autoa.
- Leire eta Enekoren artean garbitu dute autoa.
- Leireren eta Enekoren artean garbitu dute autoa.
Erantzuna:
Bai, zuzenak dira horiek guztiak. Egia aitortzeko, 111. arauaren lehendabiziko bertsioan
(arau gisa argitaratu ez zen bertsioa, baina bai arauaren lehen aurkezpen gisa 1998ko
Gramatika jardunaldietan, Areatzan egin zirenetan, jende aurrean aurkeztu zena) ematen
ziren izen berezien juntaduraren adibide batzuk; hala ere, ondorengo bertsioetan eta
azkenengoan (araua denean), ez naiz oroitzen zergatik, ez dira ageri (ez behintzat
bietako bat txartzat ematen genuelako edota zalantzak genituelako). Aurreneko bertsio
hartan bi adibide ematen ziren izen berezien juntaketetan aukera biak onak zirela
agertarazteko:
- Pelloz eta Maddiz mintzatu zara.
- Pantxika eta Urkori kantatu diet.
Bi egiturak zuzenak dira, beraz.
Horrez gainera, ikus 111. araua.
Data: 2001/12/17
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Leku-denborazko kasuak
Galdera:
A) Bi metroko aldea dago hemendik hara, baina bi metrotara/metrora aurkituko duzu?
Era berean, hurrengo hauetatik zein aukeratu:
Handik bost urtera ala urtetara?
Handik bost kilometrora ala bost kilometrotara?
Hiru urtetan ala hiru urtean?
Hiru kilometrotara ala hiru kilometrora?
Hiru egunetan ala hiru egunean?
B) Nola esan behar da: hirutik bat, hirutatik bat edo hiruretatik bat? Denak erabil
daitezke?
C) Bi egunez, bi egunetan edo bi egun egon gara? Astebetez, astebetean edo astebete
egon gara?
Erantzuna:
A) Iraupena eta maiztasuna adierazten duten sintagma zenbatzailedunetan mugatu
singularra noiz erabil daitekeen izeneko 110. arauan hala esaten da:
"inesiboko sintagma hauei dagokienez (...) mugatu singularra erabiltzea hobesten da
honako kasu honetan: zenbatzailedun sintagma horrek adierazten duen denbora
etengabeko unitate bakar gisa hartzen denean (hiru astean, hiru urtean, lau urtean)".
Beraz, hiru urtean edo hiru egunean.
Ez da oraindik araurik eman -ra atzizkiaren erabileraz. Hala ere, ezer esaten ez den
bitartean, argi dago Hegoaldean tradizio handia dutela handik bost urtera edo handik
bost kilometrora bezalako egiturek. Gomendio edo araurik ematen ez den arte, beraz,
228
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
guztiz zilegi da horrelakoak erabiltzea.
B) galderari dagokionez, Orotariko Euskal Hiztegia hartu eta hiru sarreran hauxe
aurkituko dugu:
Hiruetarik bat (L, BN, S); hirutatik bat (G-goi-to); hirutik bat (V-m-gip, G-azp-goi),
Euskal Herriko Atlas Etnolinguistikotik jasotakoa.
Euskalkien arabera guztiak dira tradiziodunak. Batasunerako ez da orain arte ezer
hobetsi.
C) Gramatika batzordearen txostenean ikusten den bezala, guztiak dira zilegi. Egon
aditzarekin instrumentala, inesiboa nahiz absolutiboa erabil daiteke: zortzi orduz / zortzi
orduan / zortzi ordutan / zortzi ordu egon da zure zain.
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Leku-denborazko kasuak: metrora/metrotara
Galdera:
Nola esan behar genuke: Beasaindik hiru kilometrora dago Ataun ala Beasaindik hiru
kilometrotara dago Ataun?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak adlatiboaren erabilera horri buruz ez du orain arte araurik eman; -ko
atzizkiarena da erabaki den bakarra zenbatzailedun sintagmetan (hiru kilometroko
bidea, bi urteko haurra, eta abar). Inesiboarena, berriz, bidean da (lau urtean bizi izan
da Afrikan).
Horrezaz gain, jakinarazi nahi dizuegu hegoaldeko literatur tradizioko erabileran – ta–
gabeak izan duela ia erabateko nagusitasuna (Beasaindik hiru kilometrora).
Iparraldeko hizkeretan, berriz, ez dute adlatiboa erabiltzen era horretako egituretan
(inesiboa gehiago). Hala ere, haietan mugagabea hegoaldean baino gehixeago erabiltzen
dela dirudi leku-denborazko kasu-marka duten zenbatzailedun sintagmetan. Horregatik
eta azken urteotan hedatua izan den erabilera -ta- duena izan delako, ez zaigu iruditzen
baztertzeko egitura denik hori ere.
Beraz, goiko bi egiturak, hegoaldean nagusi den – ta- gabea eta iparraldean eta azken
urteetako euskaran erabili izan den – ta-duna, biak, ontzat ematen ditu Gramatika
batzordeak. Hegoaldeko erabilerarako, ordea, -ta- gabeak dirudi arruntagoa.
Bestalde, literatur tradizioko lekukotasuna begiratu dugu Orotariko Euskal Hiztegian.
Ikus zer aldea dagoen bataren eta bestearen maiztasunean:
10 metrotara: 2 adibide / 10 metrora: 21 adibide
10 kilometrotara: adibiderik ez / 10 kilometrora: 6 adibide
10 zentimetrotara: adibiderik ez / 10 zentimetrora: 12 adibide
Data: 2000/03/27
Erantzulea: Gramatika batzordea
Mugatzailea/bat
Galdera:
229
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Aitak auto berria erosi du (zuzen)
Aitak auto berri bat erosi du (oker)
Normalean auto bakarra izaten dugu, beraz bat, sarriegitan, batere beharrik gabe erabili
ohi dugu. Baina, halabeharrez, bigarren automobila balitz, Aitak beste auto bat erosi du
izango litzateke esaldi zuzena, ezta?
Erantzuna:
Hala da. Ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), I, 173.-183. orrialdeak.
Data: 1999
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
NORK edo NORI ezkutuan duten perpausak
Galdera:
Zuzenak al dira ondorengo egitura hauek?
Penizilina asmatutako gizona...
Plaza Barria eraikitako pertsona...
Bere zortzi emazteak hildako erregea...
Erantzuna:
Gramatika batzordearen iritzia da horiek denak, dagozkien aditz jokatuzko erlatiboak
bezala, zuzenak direla; nahiz eta testuetan ez den adibide gehiegirik atzematen. NORK
sintagma isilpean duten era horretako perpausak zuzenak ote diren galdetzen da.
Datiboaz, NORI sintagmaz, ez da galdetzen; baina hona hemen, batzorde honetako
kideentzat gramatikaltasun osoa izango lukeen adibide hau:
Non da nik jaten emandako mutila? Esan nahi baita nik jaten eman diodan mutila.
Data: 1996/12/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
Predikatu sintagmak
Galdera:
Gaur bero dago, bai; baina: Zopa bero dago ala beroa dago? Babarrunak eder daude
ala ederrak daude?
Erantzuna:
Bietako adibideak ageri dira Orotariko Euskal Hiztegian:
Siku dago?
Hain daude ederrak, gozoak
Motela dago ardoa
Sustraia samur dago
Erbia gozo egon zen ala?
Gazia dago zopa
Hegoaldean behintzat guztiz normalak dira predikatu sintagma mugatuak (beroa,
ederrak…).
230
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Zenbakiak (Morfologia)
% ehunekoa adierazteko
Galdera:
Portzentaiak nola deklinatu behar dira: %1ak ala %1ek?
Portzentaien deklinabide markak. Mugagabean deklinatu behar diren arren, zenbaitetan
singularra dagokio: %25ekoa. Hala ere, ondoko hauetan zein da araua: %25etik ala
%25etatik? %25era ala %25etara?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du oraindik ehunekoen deklinabideaz araurik eman.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Kopuruak: izena + "gehiago"
Galdera:
Zuzenak al dira ondorengo esaldiak?
1. Mila urte baino gehiagoan, euskaldunak balearen arrantzan aritu ziren.
2. Mila eta gehiago urtean, euskaldunak balearen arrantzan aritu ziren.
3. Mila urte eta gehiagoan, euskaldunak balearen arrantzan aritu ziren.
Erantzuna:
Lehenbizikoa eta hirugarrena zuzenak dira. Zalantza gehiago dut bigarrenarekin; izan
ere, bitxia dirudi zenbatzailea ("gehiago") izenaren aurrean duela ematea. Egitura hori
ez du Euskaltzaindiaren gramatikak jasotzen, eta ondo aztertu beharreko kontua da.
Beste biak arruntak dira, bai lehenbizikoa ("mila urte baino gehiagoan/gehiagotan"; eta
horrekin batera, Gramatika batzordekook ohikoagotzat jotzen dugun hau: "mila urteAN
baino gehiagoan"; ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V liburukiko 420.
or.) eta bai hirugarrena, hori ere EGLU horretako 419. orrialdean aipatua: "200 orrialde
eta gehiago ditu", adibidez. Literaturan ere normalak dira horrelako adibideak ("40 urte
eta geiagoan" Orixe, "illabete eta geiagoan" Tx. Agirre, "17 urte eta geiagoan"
Lardizabal, eta abar).
Data: 2002/01/08
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Zenbakiak
231
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Bi milioi zazpiehun mila pezeta tokatu zaizkit idaztean, koma jarri beharra dago milioien
eta milakoen artean?
Erantzuna:
Horrelako zenbakiak ematen direnean, eta ipini behar da: bi milioi eta zazpiehun mila
pezeta (edo bi milioi, zazpiehun mila eta bostehun pezeta, etab.).
Data: 1999
Erantzulea: Araua
Zenbakiak eta proportzioak: hirutatik bi, lautik hirutan...
Galdera:
Zenbakien erabileraren inguruan, proportzioak ematerakoan, bada esapide gisako molde
bat euskaraz: "lautik hiruk", "hirutik bitan", "bostetik hirutan", "seitik bostean" eta abar.
Horrelakoetan:
- Lehen terminoaren erabilera singularrean egiten al da?
- Bigarren terminoari dagokionean beti mugagabean ematen al da?
Erantzuna:
Ez dago araurik ez gomendiorik egitura horien erabileraz, baina Euskaltzaindiaren
Orotariko Euskal Hiztegiko datuek agerrarazten dutenez:
- Lehen terminoaren erabilera ez da beti singularrean egiten: "lautatik" (6 aldiz ageri
da); "lautik" (4 aldiz); "hirutatik"(17 aldiz); "hirutik" (behin); "seitatik" (2 aldiz);
"seitik" (3 aldiz); "hamarretatik" (6 aldiz); "hamarretik" (7 aldiz); "ehunetatik" (5 aldiz);
"ehunetik" (2 aldiz), eta abar. Kopuruak ez dira altuak eta nahiko paretsu ageri dira, oro
har.
- Bigarren terminoari dagokionez, egitura hori erabiltzen den kasu bakanetan, "lautik
hirutan", "seitik bostetan" aurkitu dugu inesiboan. Mugatuko kasurik ez dugu aurkitu.
Beste kasuetan, "seitatik bostek", "bostetatik lau", "hirutatik bi", "lautatik bat"...
mugagabekoak aurkitu ditugu.
Data: 2001/11/19
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Zenbatzaileak
Galdera:
Irratian entzundako adibidea:
Hiru kidetik bik jaso zituzten tratu txarrak.
Ez al da Hirutik bi kidek… Zergatik? Zein da egokia?
232
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Irratian entzundako horrek guztiz zuzena dirudi. Hala erakusten dute, behintzat,
Orotariko Euskal Hiztegitik hartutako adibideok:
Bi hitzetarik bat (Hiriart Urruty)
Etsaien hirurogei ontzietatik hiruk baizik ez zuten ihes egin (Mendiburu)
Begiztatuak zeuzkaten lau zezenetarik hirurak atzemanik... (Iztueta)
Ehun artzainen artean laurogeita hamar gutarrak izan ohi dira (Azkue)
Badira hirutik bi kidek egituraren parekoak ere, baina askoz gutxiago erabiltzen dira:
Hamarreti hiru bidar ez diriala etxean sartuten... (Fray Bartolome)
Izan ere, halako egituretan, izena bi zenbatzaileei dagokie, eta badirudi errazagoa dela
ulermenerako ezkerrekoarekin agertzea (hau da, lehen aipatzen den zenbatzailearekin),
eta eskuinekoan uztea aipatu gabe. Oro har, joera, elementu guztiak lehen aldian
azaltzea da (beraz, ezkerrean), eta gero, errepikatzen direnak, aipatu gabe utzi.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Zernahi (Morfologia)
AZPI postposizioa: zero azpitik, 20 urte azpitik, 20 urtez azpiko
Galdera:
Zein da egokiena, 2 gradu zero azpitik edo 2 gradu zeroz azpitik?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian, azpitik sarreran, azpi postposizioaren
erabilera horien bien adibideak ageri dira (baita -ren azpitik ere); baina ohikoena zero
azpitik, 20 urte azpitik eta abar erabiltzea dela esango nuke, zeropetik ahaztu gabe.
Beraz, egokiena bi gradu zero azpitik dela esango nuke.
Bestalde, Orotariko Euskal Hiztegian, azpiko sarreran ageri dira beste adibide hauek:
hogei urtez azpikoentzako, bi urtez azpiko oilorik ez da txitan ezartzen, 17 urtez azpiko
bizpahiru mutiko... Denak ere urte + azpiko egiturari dagozkionak. Badira bestelako
egitura zuzen batzuk ere: 10 urte baino gutxiagoko umeak, 10 urtera arteko umeak eta
abar.
Data: 20121212
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-eN/-eNA + konparazio morfema: nahi nuen bezain merkea / nahi nuena
bezain merkea
Galdera:
Bi esaldi hauek 1. Auto hau nahi nuen bezain merkea da / 2. Auto hau nahi nuena
bezain merkea da esanahi berekoak dira? Ezezkotan, zer alde dago bien artean?
233
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Ez, ez dira esanahi berekoak. Hona zer alde dagoen bien artean:
1. Auto hau nahi nuen bezain merkea da (auto hau nahi nuen nik = auto bera da).
2. Auto hau nahi nuena bezain merkea da (beste auto bat nahi nuen nik = bi auto dira).
Euskaltzaindiak argitaratutako Euskal Gramatika. Lehen Urratsak, EGLU, V, Mendeko
perpausak, 1 liburuko 281. orrialdean, hauxe dator, besteak beste:
´´Perpaus konparatiboak, mendekoak, -eN menderagailua izango du aditzari itsatsia.
Jakina, perpaus horretako aditza agerian badago, atzizki hori ere agerian izango da. Eta
aditz hori isilarazia bada – maiz gertatzen dena, bestalde– , atzizki hori ere aditzarekin
batera isilarazia izango da:
a. Alberditarrek erosi dituzteN baino etxe gehiago erosi ditu udalak berak.
b. Alberditarrek baino etxe gehiago erosi ditu udalak berak.
Gaur egun zenbaitek -eN atzizkia ez ezik -eNA eransten diote perpaus horri.
Horrelakoak zenbait autorerengan aurki badaitezke ere, badirudi aski bazterrekoa dela
jokabide hori eta, gainera, nekez justifikatzen dela gramatikaren ikuspegitik. Hortaz, eN atzizkia izango da gomendatuko duguna era honetako perpausetan, salbu zenbait
esamoldetan (ik. 3.1.6.4)´´.
Liburu bereko 299. orrialdean eta hurrengoetan, hauxe dator, besteak beste:
´´Konparazio morfemaren ezkerretara ageri den perpauseko aditzak, agerian badago, eN atzizkia eskatzen du eta honek ez du -A mugatzailerik behar.
Hots: ...-eN baino...; ...-eN adina...; ...-eN bezala; ...-eN bezain... dira esapide jatorrak
eta ez, -eNA baino...; -eNA adina...; ...-eNA bezala etab. (...) Jakina, -eNA forma erabat
zuzena da erlatibodun izen sintagma absolutiboa badugu konparatiboaren barnean:
(77) Nik erosi dudana baino hobea da zure konputagailua.
Honen azpian, nolabait, honako hau genuke:
(77´) Nik erosi dudan (konputagailu)a (den) baino hobea da zure konputagailua.
Horregatik, (78a) eta (78b) ere erabat esanahi desberdinekoak ditugu:
(78) a. Auto hau ez da nahi nuen bezain merkea baina hartuko dut.
(78) b. Auto hau ez da nahi nuena bezain merkea baina hartuko dut.
Lehenbizikoan, (78a)n, autoa merkeagoa izatea nahi zenuen, baina, hala ere, auto horixe
hartuko duzu. Bigarrenean, (78b)n, berriz, beste auto bat nahi zenuen, merkeagoa zena,
baina, azkenean, auto hau hartuko duzu. Lehenbizikoan, (78a)n, auto beraz ari gara.
Bigarrenean, (78b)n, bi auto dabiltza tartean. Kontua da (78a)n esan nahi dena esateko
horixe dela bidea eta ez (78b). Honek beste zerbait esan nahi du.
Horregatik, testuetan zehar agertzen diren zenbait esapide, -eNA + baino gisa eman
beharra dago nahitaez, erlatibo argia baitute:
(80) Nor, beraz, horri gogor egitera ausartzen dena baino ausartagorik? (K. Mitxelena,
Euskal Idazlan Guztiak 1, 150)´´.
Liburu bereko 301. eta 302. orrialdeetan jarraitzen du azalpenak, helbide honetan ikus
dezakezunez Interneten bidez:
www.euskaltzaindia.net/dok/iker_jagon_tegiak/37035.pdf
Data: 20121105
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
hark/berak; haren/bere
Galdera:
Zuzena al da berak izenordainaren erabilera bi esaldi hauetan?
234
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
- Amak denok maite gaitu, eta berak maite gaituen bezala elkar maita dezagun nahi du.
- Amak denok maite gaitu, eta berak bezala maitatu nahi nuke.
Erantzuna:
Bigarrena ez da zuzena; izan ere, zuzena izateko, berak izenordainak aipatzen duen
pertsona edo izakia esaldiko NORK osagaia izan behar du, esaldiko NORK sintagmaren
erreferentziakidea. Beraz, hauek dira erabilera zuzenak:
- Amak denok maite gaitu, eta berak maite gaituen bezala elkar maita dezagun nahi du.
(nahi du amak, berak=amak)
- Amak denok maite gaitu, eta hark bezala maitatu nahi nuke. (nahi nuke nik,
hark=amak)
- Amak denok maite gaitu, eta amak bezala maitatu nahi nuke.
Erreferentziakidetasun horren lekuko, hona Euskal Gramatika Laburra liburuko 72.
orrialdetik hartutako adibide hauek:
- Miren bere etxera joan da. (Mirenen etxera)
- Miren haren etxera joan da. (beste norbaiten etxera)
Data: 20140318
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Izenordainak: bakoitza, bera, norbera, norberaren, norbere, nor bere,
nork bere, nork geure, nori berea
Galdera:
Euskara batuan erabiltzekoak dira norberaren eta norbere? Edo nor bere erabili behar
da? Euskaltzaindiak arautua du norbera-ren deklinabidea?
Erantzuna:
Bai, euskara batuan erabiltzekoak dira norberaren eta norbere formak (bai eta nor bere,
nork bere, nork geure, nori berea eta abar ere). Euskararen tradizioak ere hala erakusten
du.
Norbere eta norberaren trukagarriak dira, adibidez, literaturako adibide hauetan:
- Bakoitzak norbere arrazoi, zio ta zuztarrak erakusten daki.
- Bakoitzak norbere taldeko kontuak esango dizkigu.
- Danak saiatzen dira bakoitza norbere alde.
- Bakoitzak norberaren mediku izaten ikasi ez badu, ez daki ezer.
Baina lau adibide horietatik bakoitza hitza kenduz gero, orduan nor(k) bere erabili behar
da:
- Nork bere arrazoi, zio ta zuztarrak erakusten daki.
- Nork bere taldeko kontuak esango dizkigu.
- Denak saiatzen dira nor bere alde.
- Nork bere (buruaren) mediku izaten ikasi ez badu, ez daki ezer.
Eskuratu Euskaltzaindiak argitaratutako Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, 1
liburukia, 1991koa (http://www.euskaltzaindia.net/dok/iker_jagon_tegiak/6844.pdf), eta
ikus ondorengo orrialde-zenbakiok:
bakoitz: 58., 59., 72. eta 136. or.
norbera: 58., 72. eta 97. or.
nor bere: 58. or.
Euskaltzaindiak ez du norbera-ren deklinabide taularik eskaini, baina bai bera-rena.
235
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, 1 (Eranskina) liburukiko 136. orrialdean
esaten da bera-ren genitiboko formak izan daitezkeela beraren, bere, beren nahiz
beraien.
Data: 20080910
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
urte + buru
Galdera:
Zuzenak al dira ondorengo esaldi hauek?
Urten buruan horrek sagar asko jaten du.
Urteren buruan horrek sagar asko jaten du.
Urteen buruan horrek sagar asko jaten du.
Erantzuna:
Aurreneko biak ez dira zuzenak euskaraz; hirugarrena, bai.
Urten buruan horrek sagar asko jaten du. (Okerra)
Urteren buruan horrek sagar asko jaten du. (Okerra)
Urteen buruan horrek sagar asko jaten du. (Zuzena)
Bestalde:
Urte bete buruan (Okerra)
Urtebeteren buruan (Zuzena)
Urte beteren buruan (Okerra)
Urteren buruan (Okerra)
Urteburuan (Zuzena, urtemugaren erabilera berean).
Data: 2000/03/02
Erantzulea: Gramatika batzordea
arazi
Galdera:
23. araua dela eta, beharbada komeni da osatzea -t- har dezaketenen zerrenda: sortarazi
eta agertarazi bakarrik agertzen dira; ez da besterik?
Erantzuna:
23. arauak dio "bi hautakizunak -t-dunak eta -t- gabeak zilegi utzi behar direla", aditzerroaren forma nolakoa den erabaki arte. Auzi hori 28. arauan ebazten da, aditzoinen
forma erabakitzean. Eta, hain zuzen ere, galderan aipatzen diren bi kasu horiek -tgabeak dira: agerrarazi eta sorrarazi.
Data: 1996
Erantzulea: Araua
bat eta batzuken deklinabidea
236
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Bat bakarrik agertzen denean eta beste hitzaren agerraldi baten eraginpean dagoenean,
gaur egun ere forma mugatuan gertatzen da, batez ere Hegoaldean, eta badirudi
horrelakoak gomendatu behar direla euskara baturako (batarengan eta bestearengan,
batari nahiz besteari...).
Kasu absolutiboan, agian, ez da hain arrotza gertatzen, baina beste kasuetan urrunegi
doa.
Adibideak: Batek (batak!) ostikoa eman dit eta besteak masailekoa. Bati (batari!) ezetz
esan diot eta baietz besteari. Bi lagunen etxeetan izan naiz; batenean (batarenean!)
hamaiketakoa egin dut eta bazkaria bestearenean. Batekin (batarekin!) badakit zer
egin, baina bestearekin ez. Batengana (batarengana!) pozik joaten naiz, ez ordea
bestearengana.
Erantzuna:
12. araua, dagoen-dagoenean, gogorregitzat jo dute batzuek. Orotariko Euskal
Hiztegiaren lekukotasuna ere aipatu dute. Hona, ordea, kontrakoa erakusten duten
adibide batzuk:
Naikua zan batak eguna zala esatia, bestiak gaba zala esateko (Kirikiño)
Au da, ez batak eta ez besteak ez zioten egun onik eman (Fernando Amezketarra)
Baiña gero ongi ori era askotara ikusten eta asmatzen dute batak eta besteak (Villasante)
Hizkuntza hori berez baitzetorren ahora batarekin eta bestearekin mintzatzeko
(Mitxelena)
Data: 1996
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
batez beste / bataz beste
Galdera:
Bietatik zein erabili behar dugu: batez beste ala bataz beste?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan dator erantzuna: batez beste.
Data: 2000
Erantzulea: Araua
berezko, geurezko, neurezko / berekoi, geurekoi, neurekoi
Galdera:
3. pertsonari dagokionean berezkoa esaten den bezala, zuzena al da nerezkoa erabiltzea
1. pertsonan? Adibidez: bertsolariak etorria berezkoa duen bezalaxe, nik hori nerezkoa
dut.
237
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Zuzena da, bai; baina neurezko forma litzateke egokiena batasunerako. Hortik aurrera,
berekoi, neurekoi, geurekoi eta abar erabiltzen diren bezalaxe, horren egokiak dira
berezko, neurezko, geurezko eta abar ere.
Hala ere, praktikan, hona zer dugun Orotariko Euskal Hiztegian:
a) nerez forma 32 aldiz agertzen da: hain zuzen ere, Orixe, Lardizabal, Lizardi,
Duvoisin, Xenpelar, Xalbador, Salbatore Mitxelena, Mendiburu, Kardaberaz, Gerriko,
Uztapide eta Koldo Mitxelenaren testuetan.
b) nerezko eta nerezkoa formek bina agerraldi dituzte OEHn.
c) neurez formak bederatzi agerraldi ditu: Lauaxeta, Kirikiño, Arrese Beitia, Eusebio
Azkue, Txomin Agirre, Etxeberri Ziburukoa eta Orixerenak.
d) neurezko forma ez da behin ere ageri OEHn.
Beraz, egia izan arren berezkori neurezko dagokiola 1. pertsonan, praktikan badirudi
forma arruntak gehixeago erabili izan direla.
Data: 2001/05/14
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
betiko eta gisakoak
Galdera:
Etziko eta etzirako, datorren urteko eta datorren urterako, geroko eta gerorako, betiko
eta betirako bereiztearen aldeko iritziak azaldu dira, bi forma-sailak desberdinak
direlakoan, eta biak ondo daudelakoan. Zuzenak al dira iritzi horiek?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak 20. arauan emanak ditu ez bereiztearen aldeko arrazoiak: hain zuzen
ere, idazleen erabilera eta deklinabideko egituratze formala. Hala ere, arauak dio
aditzondoa + ko; beraz, hortik kanpo geratzen da datorren urteko, izen-sintagma baita
(edo adizlaguna, nahiago izatera). Araua adizlagunetara ere hedatu behar den ala ez,
aztertu gabe dago.
Data: 1996
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
hau guz(t)ia
Galdera:
Hau guztia deklinabide guztietan erabili beharko genuke? Horietan guztietan,
horiengan guztiengan, horienganako guztienganako…".
Erantzuna:
Biak deklinatu behar dira, 4. arauan erakusten den bezala: bide hartan guz(t)ian,
horiekin guz(t)iekin.
Data: 1996
238
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Araua
hiru kiloko haurra...
Galdera:
a) 34. araua dela eta (hiru kiloko haurra eta abar), galdera egitean ere horrela erabili
beharko genuke? Esate baterako: zenbat denborako/denboratako? Zenbat
kilometrora/kilometrotara? Bost egunean/egunetan?
b) Sei urteko ez da berdin sei urtetako (ardoaren kasuan ulertzen da, baina bestelakoetan
ez da hain argi suertatzen).
Erantzuna:
a) Bi galdera desberdin daude hor: batetik, -ko izenlagunari dagokiona, zenbat
denborako? Beste bi kasuetan, aldiz, -ra eta -n adizlagunez egiten da galdera.
Iraupena adierazten duen -n inesiboaz, 2000ko maiatzean eman zuen Euskaltzaindiak
araua. Horren arabera, bost egunean hobesten da, beti ere bost egun horiek etengabeko
unitate gisa hartzen badira, jakina. Egun desberdinez, bata bestearen ondoren ez
doazenez, ari bagara, nahitaez bost egunetan esan beharko dugu.
Bestetik, -ra kasu-markari dagokionez, ez dago araurik. Bi erabilera-modu daude,
euskalkien arabera: zenbat kilometrora eta zenbat kilometrotara; biak dira zilegi, baina
gaia xehekiago aztertu ondoren ikusiko da araurik eman behar den ala ez batasunerako.
b) Adibidez, noiz ez da hain argi?
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Hori gezurra esatea bezala/bezalakoa da
Galdera:
Zuzena al da Hori gezurra esatea bezala da esaldia ala Hori gezurra esatea bezalakoa
da behar luke?
Erantzuna:
Hori gezurra esatea bezala da perpausa zuzena da. Eta horren esanahia da Hori eta
gezurra esatea antzeko gauzak dira. Perpaus horretan ez zaio erantzuten Hori nolakoa
da? galderari, Hori zer da? galderari baizik.
Bidezkoa da nobela bat nolakoa den galdetzea, baina ez nobela bat idaztea nolakoa den.
Hor dago erantzunaren gakoa, eta horixe dio Gramatika batzordeak ere (ikus Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V, 384.-385. or.).
Beraz, Hori gezurra esatea bezalakoa da ez da zuzena. Aipatutako EGLU liburukiak
dioenaren arabera, -t(z)ea moduko perpausetan ez da oso itxurosoa nolako galdera
erabiltzea. Eta, horrenbestez, ezta bezalakoa erabiltzea ere.
Data: 2001/05/10
239
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Patxi Goenaga
nirekiko / nire ustez
Galdera:
Inoiz, ondorengo honen antzeko esaldiak aurkitu izan ditugu: Nirekiko, horrek ez dauka
ez hankarik ez bururik. Gure zalantza da nirekiko hori nire ustezen baliokidetzat har ote
dezakegun. Liburuetan begiratu, eta adibide bakarra aurkitu dugu (Plazido Muxikaren
hiztegian, 1.193. or.):
nirekiko = a mi ver, a mi juicio, para mis adentros; zurekiko = a tu juicio, etc.
Erantzuna:
Bai, badira erabilera horren agerpenak han eta hemen. Batetik zuk diozun hiztegian, kiko sarreran (eta nerekiko sarreran ere bai: hor ANG oharra dakar, goinafarreraren eta
gipuzkeraren esparrukoa dela adierazteko). Bestetik, Orotariko Euskal Hiztegiko datubasean ere badira horrelakoak, asko-asko ez badira ere; erabiliagoa baita nirekiko
pentsatu, jardun, esan... gisako moldea.
Hona hemen -kiko hori – (r)en ustez esanahiarekin, OEHn aurkitutako adibideotan:
- Nerekiko, urrengo auxe da egia, ta auzi ontako iltzea. (Lizardi)
- Erokeri andia oi dek, nerekiko, akulloa jotzea bortizki ostiko. (Iturriaga)
- Gizon aundi bat etorri zaigu mai ontara, nerekiko; / bestela nere aorik ez nuen onela
irikiko. (Uztapide)
Hortaz, badirudi ontzat har daitekeela -kikoren erabilera hori.
Data: 2001/05/10
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Ongi etorri!
Galdera:
Ongi etorri, baina Zaretela ongi etorriak. Lehenengoa esaten denean, ez al dago
ulertzerik beti dagoela "elidituta", azpian "ezkutatuta" zaretela…delakoa?
Erantzuna:
Beharbada, bai. Baina 33. arauan argi ikusten den bezala, literatura-tradizioak erakusten
du Ongi etorri! dela erabiliena, esplikazio logikoak gorabehera.
Data: 1996
Erantzulea: Araua
51. araua: Ameriketara/*Amerikatara
Galdera:
Zein da zuzena "Ameriketara" ala "Amerikatara"? 51. arauan biak ageri baitira (azken
oharretan).
240
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Biak ageri dira, bai; baina "Ameriketara" bakarrik da zuzena (hiru aldiz ageri da zuzen,
behin bakarrik oker).
Eskerrik asko ohartarazteagatik.
Data: 20010607
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Aditzoina gehi -tu
Galdera:
Aditzoin gisa erabil al daitezke burutu ezazu, areagotu ezazu, landu ezazu?
Erantzuna:
Bai, 28. arauan esaten denaren arabera, hirurak dira-eta aditz eratorriak.
Data: 1998
Erantzulea: Araua
Aditzoinen forma
Galdera:
a) Aditzoina jartzerakoan zailtasunak daude arauen arabera. Memoria erabili behar da?
b) Nola idatzi behar dira -t letraz amaitzen diren aditzoinak: ert, ohart…?
Erantzuna:
Ez da memoria kontu hutsa. Bada aditzoin-moten sailkapena 28. arauan, hartu diren
erabakiak zergatik hartu diren ulertzeko lagungarri izan beharko lukeena.
-t letraz amaitzen diren aditzoinak horrelaxe idatzi behar dira: laket, ohart, ezagut, hant,
ert.
Data: 2000
Erantzulea: Araua
Aditzoinen forma: lotu, ohartu, ezagutu, ausartu, batu, oroitu, landu,
handitu, erditu
Galdera:
Zein da aditz horien aditzoin forma?
Erantzuna:
Aditz horien aditzoin forma zein den jakiteko, ikus Euskaltzaindiaren 28. araua.
Hiztegi Batuan ere kontsulta daiteke aditz bakoitza, han baitatoz guzti-guztiak.
Data: 2000/03/02
241
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Gramatika batzordea
Aldaketak arauetan
Galdera:
Arauak erabakitzean, zergatik aldatu dira lehendik finkatuak zeuden egitura edo
idazkera batzuk? Adibidez: berrogehi eta hamar / berrogeita hamar,
elkartea/erkidegoa, eritzi/iritzi, bait naiz / bainaiz, bapatean/bat-batean, guzti hau / hau
guztia...
Erantzuna:
Arau bakoitzean ematen da, besteak beste, literaturako erabileraren berri, eta hor argi
eta garbi ageri da kontuak ez zeudela hain finkatuak, ezta azken urteotan ere. Datuak
ikusirik, gaurkoak eta lehengoak, batasunerako egokientzat jo dugun bidea markatu
dugu.
Beste kasuren batean (ikus elkarte/erkidego), zehazki azaldu da zergatik ez den egokia
elkarte izena "comunidad" adierazteko.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Arauak, aldakor?
Galdera:
«Zergatik aldatzen dira arauak?» galdetzen digute ikasleek. «Guk ikastaroa amaitzen
dugunerako, arau berri gehiago agertuko da?».
Nik ulertu egiten dut beraien jarrera. Askotan ez dakizu gauza bat ondo azaltzen ari
zaren ala ez. Zurekin lan egiten duten beste irakasleekin elkartu eta ikusten duzu elkarri
galdetzeko gero eta zalantza gehiago dugula. Zer gertatzen da? Gero eta gutxiago
dakigu ala genekiena ez da orain jakin behar duguna?
Erantzuna:
Euskara, oraindik ere, estandarizazio bidean da: batasunerako eredua ez da guztiz
amaitua. Egunero heltzen zaizkigun galderek berek adierazten dute oraindik badugula
zer arautua (edo honelako edo halako egitura batasunerako onargarri den ala ez erabaki
beharra). Eta arauak emateko, Euskaltzaindiak literaturako erabilera hartzen du batik bat
oinarri; baina literatura-tradizioa ezagutzeko datu-baseak ez ditugu oraintsu arte
eskuratu (eta oraindik ere, euskarri erosoagoetan izan beharko genituzke). Horrek
guztiak denbora eskatzen du. Baina bitartean ezin gara mutu geratu: liburuak eta
egunkariak egunero argitaratzen dira, irrati-telebistek beren eguneroko lanean jarraitzen
dute... Eta forma jakin batzuk hedatzen dira.
Euskaltzaindiak kontuan hartzen du zein den azken urteotan nagusitu den erabilera;
baina ezin dio azken urteotakoari bakarrik begiratu. Arauak ematerakoan, tradizio osoa
izan behar dugu kontuan, iraganaren eta etorkizunaren artean eten handiegirik gerta ez
dadin.
Data: 1999
242
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Arauak, iraunkor?
Galdera:
Euskaltzaindiak ematen dituen arauek ez al dute izango, gutxienik ere, lau-seiren bat
urteko iraupenik? Besteak beste, idazkerari dagokionean, aldatu egin ditu, esaterako,
batezbeste / batez beste, herriska/herrixka, gutxi gora-behera / gutxi gorabehera, bait
gara / baikara...
Erantzuna:
Euskaltzaindiak ez du inoiz erabaki, esate baterako, bait gara edo herriska idatzi behar
dela. Besterik da zein forma nagusitu den azken urteotako testuetan, eta, gai jakin baten
gainean araua ematean, zenbateraino hartzen den kontuan idazkera jakin baten edo
forma jakin baten hedadura. Alde horretatik, Euskaltzaindiak ez du zalantzarik tradizio
osoa hartu behar dela kontuan, ez azken urteotakoa bakarrik (hori bera ere ez baita,
askotan, uste izaten dugun bezain bateratua eta bakarra).
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Arautu gabeko kontuetan zer-nola jokatu
Galdera:
Zer-nola jokatu behar dugu aukera bat baino gehiago dugunean edota arautu gabeko
sintaxi-egituren kontuan?
Erantzuna:
Euskaltegietan, komunikabideetan, administrazioan eta, oro har, euskalgintzan
diharduten langileek, behin baino gehiagotan, arauaren aldeko kezka larriegia dute.
Komeni da ardura izatea, bai, entzuten eta erabiltzen dugun euskara zuzena ote den,
egokia ote den. Baina ardura horrekin batera, normaltzat hartu beharko genuke,
aukerakoetan, aukera bat eta bestea, guztiak onargarri izatea euskara batuan, guztiak
erabilgarri.
Baztertu egin behar dira, hala ere, gramatikalak ez diren egiturak eta, ondoren,
batasunerako hain gomendagarri ez direnak, eremu urri batean baino erabiltzen ez
direnak (baina horiek ere erabil daitezke leku jakin bateko ñabardura eman nahi bazaio
testuari).
Oro har, beraz, sintaxi-egituren kontuan ere, Hiztegi Batuko irizpide berak izan beharko
genituzke gogoan.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
arazi: haserrearazi
243
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Hiztegi Batuak haserrarazi dakar sarrera batean, baina narratatu sarrerarekin batera
haserrearazi dio. Bietatik zein dago oker?
Erantzuna:
Euskara batuan haserrearazi behar du (ikus haserrealdi ere). Bestea, haserrarazi,
inprentako huts egitea da.
Data: 2001/04/11
Erantzulea: Miren Azkarate
Denbora sintagmak
Galdera:
5 kilometrora aurkituko duzu ala 5 kilometrotara?
3 metrotik 5 metro bitartera ala 3 metrotatik 5 metro bitartera?
5 minutuan egin du lana ala 5 minututan egin du?
Zenbat urtetik zenbat urtera ala zenbat urtetatik zenbat urtetara
Azken hiru urtetik hona ala azken hiru urtetatik hona
Ezkerretara jo ala ezkerrera jo?
Azken zortzi urte hauetan ala azken zortzi urte honetan?
Erantzuna:
Aurretik zenbatzailea duen unitatearekin denbora adierazteko, instrumentala erabiltzen
denean, beti doa mugagabean: Hiru orduz hitz egin. Bi urtez behin elkartzen dira.
Inesiboan, mugatua erabiltzea hobetsi da denbora etengabeko unitate bakar gisa hartzen
denean (hiru astean); baina denbora ezberdinetakoa adierazteko mugagabea erabili
behar da soilik: hiru egunetan etorri izan da herrira (hiru egun ezberdinetan).
Inesiboaz gain, absolutiboa ere erabil daiteke egon aditzarekin: zortzi orduan / zortzi
orduz / zortzi ordu egon da zure zain.
Maiztasunaren kontzeptua adierazteko zilegi da ondorengo edozein forma erabiltzea:
lau urtez behin / lau urterik behin / lau urtetarik behin / lau urtetik behin elkartzen dira.
Lau urtetarik lau urtetara / lau urtetik lau urtera. Euskalkien arabera, forma bat edo
beste nagusitzen da.
-ra atzizkiaz ez da araurik eman, beraz, ez da gomendiorik eman ezkerretara ala
ezkerrera behar lukeen euskara batuan.
Erakuslea erabiltzean, singularrean ere erabil daiteke, denbora unitatea osotasun bezala
hartzen bada: azken zortzi urte honetan.Dena den ez da araurik eman bietatik (azken
zortzi urte hauetan / azken zortzi urte honetan) zein den hobestekoa. Eta ez da aztertu
batak eta besteak zein hedadura duten ere.
Data: 1998
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Esapideak. Bai horixe! Horixe baietz!
244
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Nola behar dugu esan?
Erantzuna:
Bai horixe! Ez horixe! Bai, jakina! Ez jakina! Horiek dira tradizioa dutenak. Besteak,
Horixe baietz! Horixe ezetz!, etab. berriagoak dira; nahiz asko ari diren hedatzen.
Hiztegi Batuan ez da horrelako azpisarrerarik eman horixe sarreran.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Esapideak. Bai, ba! / Ba, bai!
Galdera:
Maiz entzuten diren Ba, bai! Ba, ez! horiek onartu behar ditugu jatorragoak diruditen
Bai, ba! Ez, ba! formen ordezko?
Erantzuna:
Gauza desberdinak dira (ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), III, 153.154. orrialdeak).
Data: 1998
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Esapideak. beti legez / betiko legez
Galdera:
Zein da bizkaierazko legez postposizioaren erabilera zuzena?
Beti legez ala betiko legez?
Atzo legez ala atzoko legez?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V, (Menderakuntza-I)
liburukiak honela dio 358. orrialdean:
"Denborazko aditzondo bat baldin badugu, berriz, -KO atzizkiaz horniturik agertuko
zaigu.
Nik lanian jardun det betiko moduan (Txirrita, Bertsoak I, 159. or.)
Zenbait euskaldunek, beharbada analogiaz, legez hitzari ere aplikatzen diote arau hori:
nire legez, ni legezen ondoan, atzoko legez, atzo legezen ondoan, etab. Baina jokabide
honek berria ematen du, horrelakorik ez baita literaturan ageri, dirudienez."
Gramatika batzordearen hautua, beraz, beti legez eta atzo legezen aldekoa da.
Data: 2001/02/06
245
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Gramatika batzordea
Dokumentua: ..ezta / ez da? / beti(ko) legez (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Ezta-beti_legez.pdf
Euskalkiak nahastea
Galdera:
Euskalki desberdinetako hitzak nahastea zilegi al da batasunean?
Engoitik alferrik da eta ez dut ezer galdetu gura. (oker)
Horrezkero alferrik da eta ez dut ezer itaundu gura. (zuzen)
Honezkero alferrik da eta ez dut ezer galdetu nahi. (zuzen)
Engoitik alferrik da eta ez dut deus galdetu nahi. (zuzen)
Apika, ur handiegitan sartu gara hemen; baina koherentzia testualak eta lexikalak ez ote
dute euskalkiekin txukun antzean jokatzera behartzen?
Erantzuna:
Behin baino gehiagotan eztabaidatu da auzi hori; baina Euskaltzaindiak ez du ezer
erabaki, eta euskaltzaleen iritziak bereiz dabiltza. Batzuen iritziz, benetako batasuna
hango eta hemengo hitzak eta egiturak nahasi erabiliaz lortzen da. Beste batzuen ustez,
ostera, hobe litzateke euskalkiak ez nahastea.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Euskara batua, lagunarterako?
Galdera:
Baturako erabaki diren formak berriketan jardutean ere erabili behar al dira? Esate
baterako, ohizko/ohiko, guzti hau / hau guztia eta abar.
Erantzuna:
Beti esan izan da euskara batua zein eremutarako den: alegia, euskara landua, zaindua,
erabili behar denerako. Beraz, lagunartean, kalean, etxean... egoera informaletan
euskalkiak erabiltzea zilegi bakarrik ez, gomendagarria ere bada.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Gomendioak, derrigorrezko?
Galdera:
Derrigorrez betetzekoak al dira Euskaltzaindiaren gomendioak eta hobespenak?
246
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Ez. Gomendio edo hobespen diren neurrian, argi dago Euskaltzaindiak ez dituela
betearazi nahi; baina gomendioen bidez erakutsi nahi du bide horretatik egin behar dela
batasuna. Hala ere, askatasuna utzi nahi du eta, bidea markatu ondoren, jendeak
onartzen duen ala ez ikusi.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Hitanoaren formak
Galdera:
Zergatik baztertu dira hitanoa gehien erabiltzen den inguruetako formak?
Erantzuna:
Hitanoa ez da Gipuzkoan bakarrik erabiltzen, Bizkaian eta Iparraldean ere badu indarra.
Alde bateko eta besteko formak konparatuz, aditz laguntzailearen batasunerako erabili
ziren irizpide berak aplikatzeko ahalegina egin da. Gaiari dagokion 14. arauan ageri dira
irizpide horiek.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Iragarkietako egiturak
Galdera:
Jaietako karteletan egitura hauek erabiltzen ditugu:
JAIAK ANDRE MARIA ZURIAREN OHORETAN
JAIAK
ANDRE MARIA ZURIAREN OHORETAN
JAIAK, ANDRE MARIA ZURIAREN OHORETAN
Ontzat ematen al dituzue?
Erantzuna:
Bai, Gramatika batzordeak ontzat ematen ditu era horretako egiturak. Hain zuzen ere,
izenburuetan eta perpausean txertatu gabeko egituretan dira ontzat ematekoak; baina ez
perpaus barruan. Adibidez:
OMENALDIA BASARRIRI (Zuzena)
OMENALDIA BASARRIRI IKUSGARRIA IZAN ZEN (Okerra)
Beste auzi bat litzateke egitura hori baino arruntagoak erabil daitezkeen, gaztelaniazko
ereduei hertsiegi jarraitu beharrean. Adibidez:
ANDRE MARIA ZURIAREN JAIAK
Data: 2000/01/25
247
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Gramatika batzordea
Irudi korporatiboaren antolaketa: Durango
Galdera:
Nola antolatu behar genuke Durangoko Udalaren irudi korporatiboa?
Erantzuna:
Gramatika batzordearen ustetan, isolaturiko egiturak dira hor irudiaren hiru osagaiak:
a) DURANGO, b) Udala eta c) Ayuntamiento
Esan bezala, era isolatuan ematen denerako bakarrik litzateke baliagarria (paper
ofizialetako menbrete gisa edo izenburu gisa, adibidez). Ezin liteke erabil, ordea, testu
edo perpaus batean txertatua. Ondorengo hau, beraz, baztertzekoa litzateke:
DURANGO UDALAK erabaki duenez, ...
Horren ordez DURANGOKO UDALAK behar litzateke, zalantzarik gabe, euskal
gramatikaren arauek agintzen duten bezala.
Azkenik, gogorarazi nahi da ontzat eman den goiko ereduaren ondoan badela euskal eta
erdal gramatikei atxikiagoa den bat, hitz bat gehiago eman behar bada ere molde
horretan. Ondoko hau litzateke:
DURANGOKO UDALA (armarria) AYUNTAMIENTO DE DURANGO
Data: 1999/01/07
Erantzulea: Gramatika batzordea
Izenordainak: ber(a) erakuslea / izenordaina, instrumentalean
Galdera:
Zuzena al da beraz formaren erabilera ondoko esaldiotan?
Gai beraz hitz egin du.
Ez nintzen beraz oroitu.
Erantzuna:
Zuzena da, bai.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Izenordainak: bera, berak, beraiek, berek
Galdera:
Zuzenak dira esaldi hauek?
Langile bera etorri da.
Langile berak kotxea ekarri du.
Langile beraiek etorri dira.
Langile beraiek kotxea ekarri dute.
Langile berak etorri dira.
Langile berek kotxea ekarri dute.
248
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Langilea bera etorri da.
Langileak berak kotxea ekarri du.
Langileak beraiek etorri dira.
Langileek beraiek kotxea ekarri dute.
Langileak berak etorri dira.
Langileek berek kotxea ekarri dute.
Bera etorri da.
Berak kotxea ekarri du.
Beraiek etorri dira.
Beraiek kotxea ekarri dute.
Berak etorri dira.
Berek kotxea ekarri dute.
Erantzuna:
Langile bera etorri da: BAI
Langile berak kotxea ekarri du: BAI
Langile beraiek etorri dira: ZALANTZAZKOA
Langile beraiek kotxea ekarri dute: ZALANTZAZKOA
Langile berak etorri dira: BAI
Langile berek kotxea ekarri dute: BAI
Langilea bera etorri da: BAI
Langileak berak kotxea ekarri du: BAI
Langileak beraiek etorri dira: BAI
Langileek beraiek kotxea ekarri dute: BAI
Langileak berak etorri dira: BAI
Langileek berek kotxea ekarri dute: BAI
Gogoan izan Hiztegi Batuan auto, automobil, beribil hobetsi direla, eta ez kotxe.
Bera etorri da: BAI
Berak kotxea ekarri du: BAI
Beraiek etorri dira: BAI
Beraiek kotxea ekarri dute: BAI
Berak etorri dira: BAI
Berek kotxea ekarri dute: BAI
Azken hauek denak daude ongi euskara batuan, Euskaltzaindiak oraingoz ez baitu
hauturik egin izenordain horien artean.
Hurrengo baterako, eskertuko genizuke bidali behar dituzun egiturak testuinguru
zabalagoan, luzeagoan bidaliko bazenizkigu; errazagoa izango da hartara horien gainean
iritzia ematea.
Data: 1999/05/05
Erantzulea: Gramatika batzordea
Izenordainak: bera eta berdin
Galdera:
Zein da egokiagoa?
249
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Kolore bera dute bi kotxe horiek / kolore berdina dute bi kotxe horiek; ideia bera izan
dugu / ideia berdina izan dugu…
Erantzuna:
Euskal Gramatika Laburra liburuan ageri denez, kolore bera, ideia bera.
Data: 1996
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Izenordainak: edozer gauza, edozein gauza, edozer
Galdera:
Hiru horietan, zein da zuzena?
Erantzuna:
Hirurak dira zuzenak.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Izenordainak: elkar / bata bestea
Galdera:
Zein da zuzena: Elkar maite dute / Bata bestea maite dute / Batak bestea maite dute…?
Erantzuna:
Aztertzeko auzia. Nolanahi ere, batak bestea maite du behar du izan.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Izenordainak: geure eta gisako indargarriak
Galdera:
Genitiboa eta aditza subjektu berekoak badira (Geure kotxean joango gara, adibidez),
genitiboa indartu behar omen da. Hori beti egin beharra dago? Gure kotxean joango
gara gaizki al dago?
Erantzuna:
Ez, ez dago gaizki. Ikus zer dioten Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU)
liburukiek horretaz.
Data: 1996
250
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Izenordainak: berdin eta bera
Galdera:
Nola argitu bien arteko aldea?
Erantzuna:
Ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), I, Euskaltzaindia, Iruñea, 1985: 149.
orrialdeko 3.1.2.3.4. "bera" / "berdin" atala (1991ko argitalpenean, 92. orrialdean
dago).
Data: 2000/07/19
Erantzulea: Gramatika batzordea
Menderagailuak: -(e)no/-(e)ino, deno/deino, gareno/gareino,
duguno/duguino
Galdera:
Ezin izan dut inon argitu den bitartean formaren esanahikide den deino forma horrela
idatzi behar ote den ala, gaurko idazle batzuk egiten duten bezala, deno idatzi behar ote
dugun. Berdin beste adizlagunekin: gareno/gareino, duguno/duguino eta abar. Ba al da
horren gainean zerbait erabakirik?
Erantzuna:
Menderagailu horretaz ez dago ezer erabakirik. Hala ere, Gramatika batzordea orain ari
da aztertzen, besteak beste, aditz jokatudun denborazko perpausak, eta atal hori jasoko
duen Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), VI, (Menderakuntza, 2) liburukian
honelako zerbait esango dugu:
"Batez ere iparraldeko euskalkietan erabiltzen den forma hau -eNO eta – eINO
aldaerekin ageri da lehengo autoreetan. Gaur egun, ordea, -eNO aldaera nagusitu da eta
hori da erabiltzen den bakarra. Hegoaldean – eINO forma darabilten autore bakanak dira
salbuespen".
Beraz, gaur egungo erabilerarako, -eNO hobesten du Gramatika batzordeak.
Data: 2001/04/11
Erantzulea: Gramatika batzordea
Orduak nola esan
Galdera:
Hona hemen zenbait zalantza:
a) Erdia adierazteko, bi modu aipatzen dira oro har, sei t´erdiak (Hegoaldean), seiak eta
erdiak (Iparraldean). Laburpenean, ostera, Hegoaldeko forma baino ez da ageri.
b) Ordu bat eta erdiak ala ordu bat eta erdia?
251
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
c) "Orduen" adibideetan ez dira agertzen honelako kasuak: 13,45tan (?).
d) Nola idatzi, 12.10 ala 12:10? Orain arte aurrekoak erabili ditugu.
Erantzuna:
a) 35. arauak, datuen eta azken laburpenaren artean, proposamena dakar. Eta honela dio:
"Erdia adierazteko, pluraleko marka bigarren osagaian bakarrik ezartzea gomendatzen
da batasunerako (...). Oren ezartzen denean, berriz -Iparraldean maiz egiten den bezalabi osagaietan emango da pluraleko marka."
b) Arauaren laburpenean ordu bat eta erdiak ematen da.
c) Arauan hauxe esaten da: "orduei pluraleko kasu-marka ezarriko zaie, eta minutuei
singularrekoa". Beraz, 13:45ean.
d) Nazioartekoa konbentzioa bi puntu ezartzea da; beraz, 12:10 idatzi.
Data: 1996
Erantzulea: Araua
Orduak nola esan
Galdera:
Orduetan erraten du idatzi behar dela bi ordu eta erdiak, baina anitzetan ikusten da kilo
t´erdiko patata etab. Orduetan ematen den araua hedatzen da bertze erabileretara ala
orduetako araua orduetako bakarrik da?
Bestetik, Ordua nola esan delako arauak erakusten du arazo bat komunztadurarena dela;
baina gero ez du aipatu ere egiten. Arazoa konkretuki gertatzen da ordu bataren kasuan,
adibidez: ordu bata eta hamar da/dira, ordu bat eta erdiak dira/da? Zein hobetsi behar
da kasu bakoitzean?
Erantzuna:
Orduen arauan, eta osorik idaztea gomendatu zen, oro har, erabilera idatzi zainduan
egokiena forma osoa idaztea delakoan.
Bestetik, arauan ez da ezer aipatzen, adibiderik ere ez genuelako aurkitu Orotariko
Euskal Hiztegiko corpusean. Badirudi ordu bat eta erdiak den neurrian, hau da, plural
marka ezartzen zaion neurrian dira izango litzatekeela, baina onena bakoitzaren
euskalkiko erabilera gordetzea izan daiteke.
Data: 1998
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Orduak nola esan: 00:30, 01:00, 01:01 eta 01:02
Galdera:
Nola esan behar dira ordu horiek?
Erantzuna:
00:30 = Gauerdiko (edo gaueko) hamabi eta erdiak.
01:00 = Goizeko ordu bata.
01:01 = Goizeko ordu bata eta bat dira (edo goizeko ordu bata eta minutu bat dira).
252
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
01:02 = Goizeko ordu bata eta bi dira (edo goizeko ordu bata eta bi minutu dira).
Horrez gainera, Gramatika batzordeak jakinarazi nahi du ordu bata eta (minutu) bat
dira bezalakoak ez direla erabili izan euskaraz (ordua oso zehazki eman behar denean
izan ezik, kiroletan-edo), eta bai ordu bata pasea da edo ordu bata da formak.
Data: 1997/12/02
Erantzulea: Gramatika batzordea
Orduak nola esan: laurden
Galdera:
Euskaltzaindiaren arauetan ontzat ematen dira hirurak eta laurden eta hiru eta
laurdenak, biak. Era berean, hirurak eta laurdenetan eta hiru eta laurdenetan ere.
Gaizki esana al dago hirurak eta laurdenean, minutuekin egiten den bezala?
Eta hamarrak laurden gutxian forma gaizki al dago?
Erantzuna:
Kontua da, minutuak erabiltzen direnean ez bezala, laurden hitza erabiltzen denean
mugagabean erabiltzen dela normalean. Alegia, hirurak eta laurden esatea da usadio
hedatena, mugagabean. Beraz, mugagabeko beste sintagma guztiei bezala, -(e)tan
hondarkia eransten zaio. Horrek ez du esan nahi, leku desberdinetan erabiltzen den
neurrian, gaizki dagoenik hirurak eta laurdenean, Euskaltzaindiak batasunerako
mugagabeko formak hobetsi nahi izan dituela baizik.
Horren ondoren, galdetzen diguzu ea hamarrak laurden gutxian forma gaizki dagoen.
Ez dugu uste esan daitekeenik gaizki dagoela, forma hori ere erabiltzen baita. Hala ere,
batasunerako, hamarrak laurden gutxitan (mugagabeko forma) bultzatzea erabaki du
Euskaltzaindiak kasu honetan ere, mugagabeko erabilera [hamarrak laurden gutxi
d(ir)a] izaki forma hedatuena.
Data: 1997/12/02
Erantzulea: Gramatika batzordea
Partitiboaren erabilera okerra
Galdera:
Partitiboa baiezko perpausetan, noiz eta nola erabili? (15. eta 30. arauak).
Txostenari zertxobait falta zaiola dirudi. Hau da, hizkuntza-erabiltzaile berri gehienen
kasuan, arazorik nagusiena ez da partitiboa baiezko perpausetan nola erabili; baizik eta
ez dutela erabiltzen ezezko perpausetan. Kalkoak eginez, eta kasurik gehienetan
ezezkotasunak daraman orokortasun mugagabe kutsua galtzen da: edo plurala barrabarra erabiltzen da, edo singular mugatua. Horixe gertatzen da, batez ere, eskolako
testuetan.
Beraz, ongi dagoelarik baiezko perpausez esaten dena, goraki esan behar da ezezko
perpaus gehien-gehienek dutela partitiboa, eta, agian, argitu noiz den ezezko
perpausetan beharrezkoa partitiboa.
253
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
30. arauaren amaieran esaten dena nahikoa argigarria da.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Zenbatzaile orokorrak: denok, guztiok, oro
Galdera:
Zuzenak dira ondorengoak?
Ana, Mikel, Jon, Carlos eta ni joan gara.
Ana, Mikel, Jon, Carlos eta bostok joan gara.
Ana, Mikel, Jon, Carlos eta denok joan gara.
Ana, Mikel, Jon, Carlos eta guztiok joan gara.
Ana, Mikel, Jon, Carlos eta orok joan gara.
Erantzuna:
Azkenekoa izan ezik, beste guztiak zuzenak dira; eta azkeneko horrek, zuzena izateko,
oro behar du:
Ana, Mikel, Jon, Carlos eta ni, oro joan gara.
Data: 1999/05/05
Erantzulea: Gramatika batzordea
Leku-izenak (Onomastika)
Bakio udalerria, Bakioko udalerria; Bilbo hiria, Bilboko hiria
Galdera:
Zuzena al da Bakio udalerria, Bilbo hiria eta abar esatea, edo Bakioko udalerria,
Bilboko hiria osorik esan behar da beti?
Erantzuna:
Aukera biak dira erabili izan dira euskaraz, eta biak zuzenak dira. Larramendik,
esaterako, Gipuzkoako probintzia idazten zuen. Hala ere, azken urteotan aposizioa
Bakio herria, Bilbo hiria zabaldu eta nagusitu egin da, deklinatzea errazteko eta izena
bere osotasunean gordetzeko.
Data: 20150423
Erantzulea: Mikel Gorrotxategi, Onomastika zerbitzua
Bilbo/Bilbao, Areatza/*Arenala
Galdera:
Zein da euskal hiri nagusiaren izena euskaraz: Bilbo ala Bilbao? Bestetik, jakin nahi
254
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
nuke Bilboko San Nikolas elizaren ondoan dagoen pasealekuari zelan deitu behar zaion,
"Arenala" ala "Areatza".
Erantzuna:
Biak euskarazko izenak dira: "Bilbo" eta "Bilbao". Hala ere, "Bilbao" ere euskal izena
izan arren, Euskaltzaindiak erabaki zuen "Bilbo" dela gure hiri nagusiaren arauzko
euskal izena, eta horrelaxe eman zuen argitara bere Euskal Herriko udalen izendegia
delakoan, 1979an. Euskaltzaindiak "Bilbo" erabaki izana zertan oinarritu zen jakiteko,
ikus Euskera aldizkaria (1983-1 alea, 125.-129. or.).
Horiek horrela izanik ere, Bilboko udalak, dirudienez, "Bilbao" erabiltzea erabaki zuen
hiri horren izena euskaraz aditzera emateko ere (baina deklinatzerakoan "Bilbo"
erabiltzekotan). Hauxe da, beraz, Bilboko udalak bere eskubidez erabaki omen duena:
"Bilbao, Bilboko, Bilbotik, Bilbora, Bilbon" eta abar erabiltzea euskaraz.
Bestetik, "Areatza" izena bildu zuten bai Azkuek eta bai Uribarrik, eta horixe da
Euskaltzaindiko Onomastika batzordeak hobetsi eta Bilboko udalak ofizialki erabiltzen
duen izena: "Areatza". Izen hori deklinatzean, “ Izurtza” edo “ Gaintza” bezala
deklinatu behar da (azken ikerketek erakutsi dutenez, amaierako “ a” hori ez baita
artikulua). Hortaz, "Areatzako, Areatzatik, Areatzan..." formak sortzen dira, eta horixe
da erabilera zuzena.
Data: 20120905
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Leku-izenak, zehar-marra eta marratxoa: Trucios / Turtzioz, AbantoZierbena
Galdera:
Abanto y Ciérvana euskaraz idaztean zehar-marra (/) jarri behar dugu?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren 141. arauan zehazten da zeinu grafikoen erabilera. Leku batek
euskaraz eta erdaraz izen desberdinak dituenean, eta izen biak aipatu behar direnean,
zehar-marra erabili behar da: Vitoria / Gasteiz edo Trucios / Turtzioz; baina arau hori
2004koa da, eta bertan aipatzen diren izenak 2004a baino lehen egin ziren ofizial.
Euskaltzaindiaren webgunean, euskaltzaleei laguntzeko, BOEn ageri diren bezala idatzi
ditugu izen ofizialak; nahiz eta zenbaitetan izena gaizki idatzita ageri BOEn. Zuk
aipatzen duzun Abanto y Ciérvana / Abanto-Zierbena izenak zehar-marra eta tarteko
gidoiak beharko lituzke: zehar-marra hizkuntzen artean, eta marratxoa udala osatzen
zuten herrien artean. Hala ere, ez da izen egokia; izan ere, Abanto eta Zierbena herriek
osatzen zuten elkartea aspaldi desegin baitzen.
Data: 20120307
Erantzulea: Mikel Gorrotxategi, Onomastika batzordeko idazk.
Bidania
255
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Bidania herri izenak -a organikoa al du?
Erantzuna:
Bai.
Data: 1996
Erantzulea: Onomastika batzordea
Buenos Aires
Galdera:
Buenos Airesetako ala Buenos Airesko?
Erantzuna:
Usadio zaharra pluralean ematea bazen ere euskal amerikanoen artean, azken urteotan
singularra nagusitu denez, hobe singularrari lehentasuna ematea, plurala zilegi bada ere.
Data: 1996
Erantzulea: Onomastika batzordea
Deustu
Galdera:
Zein da Bilbo handiak irentsitako udalerri horren izena, Deustu ala Deustua?
Erantzuna:
Herri horren euskal izena Deustu da (oraingo erdaraz Deusto izan arren).
Data: 2007/09/24
Erantzulea: Mikel Gorrotxategi, Onomastika batzordeko idazkaria
Ermua
Galdera:
Herriaren izena Ermua ala Ermu ote den jakin nahi nuke.
Erantzuna:
Bizkaiko herri horren euskal izena Ermua da, baina -a ez du berezkoa (ikus
Euskaltzaindiaren Euskal Herriko Udalen Izendegia argitalpena); beraz, Ermutik,
Ermura, Ermuko eta abar deklinatu behar da.
Data: 2001/04/02
256
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Haga / La Haya
Galdera:
Nola da euskaraz gaztelaniazko La Haya hiriaren izena?
Erantzuna:
Herbeeretako bigarren hiriburuaren euskal exonimoa Haga da.
Data: 1998/07/23
Erantzulea: Euskaltzaindiaren erabakia
Igaratza
Galdera:
Aralar mendian bada Igaratza izeneko leku bat eta Euskaltzaindiaren pertsonaizendegian ere azaltzen da Igaratza izena; baina dendari batek Igaratz okindegia
darabil, eta jakin nahi nuke Igaratza izena horrela erabil daitekeen: alegia, bukaerako -a
hori berezkoa (organikoa) duen ala mugatzailea.
Erantzuna:
Igaratza izenak -a organikoa du eta, beraz, Igaratza okindegia da forma zuzena.
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Mikel Gorrotxategi, Onomastika batzordeko idazk.
Iruña/Iruñea
Galdera:
Iruña ala Iruñea, bietarik zein erabili behar dugu?
Erantzuna:
Arazoa absolutiboan baino ez da agertzen; izan ere, deklinatzean, udalak berak ere,
Iruña hobetsi arren, Iruñeko, Iruñean eta abar erabiltzen baitu. Onomastika batzordeak
bi maila desberdin daudela ikusten du; baina argi du euskal izen jatorra Iruñea dela,
Iruña erdaldunek erabilitako izena izanik. Besterik da udalak edo foru administrazioak
zer erabaki duten, irizpen akademikoari jaramonik egin gabe.
Data: 1996
Erantzulea: Onomastika batzordea
-rena, -ena, -(r)en etxea
257
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Nola adierazi behar genuke, hitz bakarrean, norbaiten etxearen izena: Joxeren etxea,
adibidez, Joxena ala Joxerena?
Erantzuna:
Onomastika batzordeko idazkariaren ustez, bigarrena da egokiena: alegia, -rena amaiera
duena; baina forma hipokoristikorik gabe (ez Joxerena, nahiz eta hitz egiterakoan
horrela ahoskatu, zilegi den bezala). Beraz, Joserena.
Izena kontsonantez amaitzen denean, -ena hartzen du: Mikelena, adibidez. Hala ere,
amaieran bilakaera izan duen etxe izenik balego inguruan (Arotzenea, Petrinea, ...),
hobe da inguruko izenen arabera jokatzea; lekuan lekuko erabilerari eman behar
baitzaio lehentasuna.
Data: 1998/10/27
Erantzulea: Onomastika batzordeko idazkaria
Sopela
Galdera:
Zein da herriaren euskal izena, Sopela ala Sopelana?
Erantzuna:
Euskaltzaindiak argitaratutako Euskal Herriko Udalen Izendegian ageri denez, Sopela
da Bizkaiko herri horren euskal izena.
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Arabako Izki mendia
Galdera:
Jakin nahi nuke zein den Arabako mendi horren izena, Izkiz mendia ala Izki mendia.
Erantzuna:
Arabako mendi horren euskal izena Izki da eta, oker ez banago, hango parke naturalak
ere izen ofizial horixe du (Euskaltzaindiak hala proposatuta). Bestea, Izkiz forma,
ezaguna bada ere, azken urteotako aldaera okerra da. Beraz, Izki mendia da zuzena.
Data: 2001/03/22
Erantzulea: Mikel Gorrotxategi, Onomastika batzordeko idazk.
Enkarterri, Enkartazioak
258
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zelan da ENKARTERRI ala ENKARTERRIAK?
Erantzuna:
Euskaltzaindiko Onomastika batzordeak "Enkarterri" izena hobetsi zuen, tradiziozko
"Enkartazioak" izenaz gain erabiltzeko (Enkartazioetatik, Enkartazioetara eta abar
deklinatzen da izen zaharra). Erabaki horren azalpen zehatza gure Euskera aldizkarian
irakur dezakezu (1999ko 2. alea, 1.205. or.).
Data: 2001/05/04
Erantzulea: Mikel Gorrotxategi, Onomastika batzordeko idazk.
Geografia hitzen zerrenda: Arrate=mendilepoa
Galdera:
Eibarko Andramariren izena da Arrate, baina egia al da izen horrek paso entre montes
esan nahi duela?
Erantzuna:
Egia da, bai: esanahi berekoak dira arrate eta mendilepo, eta Euskaltzaindiak
mendilepo (paso entre montañas) hobetsi du batasunerako (ikus Geografia hitzen
zerrenda, 2001ekoa) eta harrarte (haitzen arteko igarobidea) ere arautu du (ikus
Hiztegi Batua).
Data: 2008-02-04
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Dokumentua: Geografia hitzen zerrenda (irizpena ) http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Geografiahitzak.pdf
Dokumentua: Hiztegi Batua (araua ) - http://www.euskaltzaindia.net/hiztegibatua
Nafarroako herrien izenak
Galdera:
1990ean Nafarroako Gobernuaren eta Euskaltzaindiaren artean landutako Nafarroako
herri izendegian "N.t.e.e.c." oharrarekin utzi diren kasuetan bi interpretazio sortu dira
euskalgintzako langileen artean: gaztelaniazko forma aukeratu (Viana, esaterako) edo
Euskaltzaindiak 1979an ateratako Euskal Herriko Udalen izendegiak zekarrena hartu
(Biana eta abar).
Erantzuna:
1990ean egindako Nafarroako Herri Izendegia zaharkituta zegoenez, Euskaltzaindiak
berriro aztertu ditu bertako izen guztiak, eta behar dituenaren irispidean jarri erabakiak.
Bertan, besteak beste, Viana hobetsi du.
259
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 1996
Erantzulea: Onomastika batzordea
Toponimia txikia: herriko kale, baserri eta abarren izenak
Galdera:
Herriko kale, baserri eta abarren izenak biltzen ari naiz. Badakit ez direla idatzi behar
ahoz esaten diren bezala, baina ez dakit zein den idazkera zuzena. Nora jo behar dut
horri buruzko informazio bila? Zein liburutan aurki dezaket?
Erantzuna:
Horretarako egokiena Euskaltzaindiak argitaratutako Toponimia txikia arautzeko
irizpideak liburukia duzu (ikus Euskaltzaindiaren Euskera aldizkariaren 2000ko iraileko
separata).
Data: 2001/10/25
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Pertsona-izenak eta deiturak (Onomastika)
Gartzia (Garzia, García) euskal deitura dela eta
Galdera:
Egia al da Gartzia/Garzia euskal deitura dela? Izan ere, García omen da Espainiako
deiturarik ugariena.
Erantzuna:
Bai. Euskaraz idatziriko liburuetan, Arnaut Oihenarten Les proverbes Basques obrako
182. atsotitzean azaltzen da: ´´Garzea, gaxto batak diazaguk bertzea´´, hau da,
´´Garzea, gaixto batak ezagutzen dik bestea´´. Lehenago ere, bai latinezko eta bai
erromantzezko testuetan, izen hau maiz ageri da aipaturik, non eta Nafarroako
erresuman, euskaraz mintzatzen zen tokian, lehenik 789. urtean eta Nafarroa Beherean,
hain zuzen.
Gaurko euskalarientzat hitzak etimologia argia du: Alfonso Irigoyen euskaltzainak bere
garaian idatzi bezala, Garzea edo Garcia antzinako ´´garzea´´ hitzetik datoz, hots,
´´gaztea´´ esan nahi zuen berbatik. Hor, berze, borz, ortzadar eta hertze toki batzuetan
beste, bost, ostadar eta heste bilakatu diren bezala, antzeko eboluzioa gertatu da
garze/gazte hitzen artean.
Ramon Menéndez Pidal eta Antonio Tovar jaunek ere deitura horren etimologia
euskaran aurkitu behar zela uste zuten; baina, datu hoberik ezean, iturria hartz bernan
zetzala pentsatu zuten, beharbada Otsoa deituraren hurbiltasunagatik. Nolanahi ere,
arazo larriak genituzke Garzea hartz-etik eratorri nahi bagenu, baina ez dago arazorik
garzea-tik abiatuz gero.
Kopiatzeko tentazioa ez da gaurkoa, eta ezin ahantz dezakegu antzinatean ere auzo
herrietako modak eta ohiturak imitatzeko joera izaten zela. Egia esan, Gartzea edo
Gartzia euskal izenok Europako beste hizkuntza batzuetan aurkitzen diren antzeko
izenen baliokideak ditugu. Horretara, latinezko Iuvenis, frantsesezko Lejeune,
260
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
italierazko Giovane, ingelesezko Young edota alemanezko Jung deituren parekoak dira.
Bide batez, derragun Gasteiz izena, gure Euskal Autonomia Erkidegoaren hiriburuaren
deitura, dirudienez, garze/gazte hitz horretan oinarritua dela.
Gartzea edo Gartzia euskal izena, Erdi Aroan nafar erresumak izandako garrantzi eta
eraginaren ondorioz, bere inguruko gaztelar eta aragoitar herrialdeetara ere hedatu zen,
eta horrexen ondoan Semeno, Santxo eta Eneko bezalako euskal izenak ere, horietatik
erdarazko Jimeno, Sancho eta Iñigo ezagunak sortu arte.
Data: 20140506
Erantzulea: Xabier Kintana
lezamar/lezamatar
Galdera:
Zein da forma zuzena Lezamako jendea aipatzeko: lezamar ala lezamatar?
Erantzuna:
Elizate horretako herritarren izena, alegia, gentilizioa, lezamar da eta ez lezamatar, eta
horrela ageri da EAEko Biztanle Entitateen Izendegian.
Hizkuntza Akademia honek Udal Izendegia prestatu zuenean, galdera horixe egin zion,
hain zuzen, herri horretako seme eta euskaltzain urgazle zen Mikel Zarateri, eta lezamar
izan zen erantzuna. Geroztik, oraintsu ere, lezamar euskaldun zaharrei galdetu zaie, eta
erantzuna argia izan da: "familian, lezamarra esaten dogu beti". Besterik da belaunaldi
berriak eta euskaldun berriak lezamatar formara lerratzea, baina hori ez da inondik
inora egokia.
Data: 1998/06/04
Erantzulea: Onomastika batzordea
Izen hipokoristiko edo txikigarriak: Xanti/Santi, Joxe/Jose
Galdera:
Ni Iñaki naiz, Iñigoak ere badira; Iruñea eta Oñatiren kasuan Euskaltzaindiak onartu
egin zuen izen horien bustidura. Hortaz, zergatik ez du onartzen Xanti, Joxe eta halako
izenak ofizialki ezartzea? Badakit legeak debekatu egiten duela izenen aldaera
txikigarriak ofizialki erabiltzea; baina Xanti, Joxe eta iparraldeko Xarles, Xan eta
horrelakoak euskal izenak dira eta horrela ahoskatzen dira.
Erantzuna:
Lekeitio herri-izena ahoskatzeko Leketxo edo esan ohi da, baina Euskaltzaindiak ez du
horrelakorik onartu ofizialki; onartu dituen bakarrak aspaldian finkatutakoak dira, eta
Markiñe esan arren, Markina normalizatu da. Gizonezkoen izenetan, Txomin ere
hipokoristikoa edo txikigarria zen; baina onartua da izen ofizial moduan erabiltzea,
Patxi edota Pello onartu diren bezalaxe.
Santi edo Xanti izenari dagokionez, Euskaltzaindiaren Euskal Izendegia (2001ekoa)
hartuz gero, hor ikusiko duzu ez dela ez bata eta ez bestea agertzen; izan ere,
261
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Santiagoren hipokoristikoa baita Santi. Gure artean oso erabilia bada ere, Santiago erdal
izena da, Migel edo Pedro bezalaxe. Argi dago aurreko gure argitalpenetan Santi
agertzea okerra izan zela: dagoeneko zuzendu dugun huts egitea.
Joxe, berriz, Gipuzkoako zati batean bakarrik erabiltzen da, eta ez Malerrekan ez
Bizkaia osoan ez da Joxerik erabiltzen: lehenengoan José esaten da eta bestean Jóse.
Izan ere, Joxe (hipokoristiko nabarmena) azpieuskalki bati dagokion aldaera da, ez
hizkuntza osoarena (nahiz eta azken urteotan Gipuzkoa aldean izen izaera hartu).
Iparraldekoei dagokienez, Karlos eta Jean izenen euskal ordainak ez dira Xarles
(hipokoristikoa edo, agian, euskal itxurako frantses izena) eta Xan; baizik Txarles eta
Joan.
Data: 2001/10/17
Erantzulea: Mikel Gorrotxategi, Onomastika batzordeko idazk.
Zernahi (Onomastika)
San Tomas; sanjoanak, sanferminak, santakatalinak
Galdera:
Zelan eman behar dugu euskaraz abenduaren 21eko santuaren izena: San Tomas edo
Santo Tomas? Eta zein da euskarazko idazkera zuzena, San Migel festak, San Migelak
edo sanmigelak?
Erantzuna:
1. Euskaltzaindiak San Tomas forma arautu zuen batasunerako (ikus 125. arauaren 8.
puntua).
2. Euskarazko idazkera zuzena San Migel festak edo sanmigelak da.
Hona zer dioen Euskaltzaindiaren 125.arauaren 9. atalak: 'Leku askotan erabiltzen diren
sanferminak, santakatalinak, sanprudentzioak eta beste ontzat hartzen dira auzo, herri
edo hirietako jaiak adierazteko garaian. Adibideetan ikusten den bezala, letra xehez
idatziko dira honelakoak, eta pluralean deklinatuko'.
125. arau horren arabera, sanmigelak, herriko jaiak sanmigeletan izaten dira,
sanmigeletako bazkaria eta abar dira zuzenak. Orobat, San Joan jaiak, sanjoanak,
sanjoanetan, sanjoanetako bazkaria eta abar.
Data: 20140708
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Britainiar Museoa / Britainiako Museoa
Galdera:
Erantzuna:
Atlantiko itsasoa ez bezala, Museo Británico ez da jatorriko izena, gaztelaniaz egindako
itzulpena baino, eta munduko gainerako hizkuntzek ere itzuli egiten dute. Beraz,
262
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
itzulpena egin nahi izanez gero, zuzen egin behar da ingelesetik (British Museum), eta
Britainiar Museoa erabili.
Data: 1996
Erantzulea: Onomastika batzordea
Euskotren
Galdera:
Euskotren izen propio bezala erabiltzeko oztoporik badago ala Eusko Tren hobetsi behar
dugu?
Erantzuna:
Euskotren izen propio bezala erabiltzeko, gramatikaren aldetik ez dago oztoporik
(Tximist, Piper, Indar eta hainbat marka- eta enpresa-izen, lekuko). Siglekin gertatzen
denaren antzeko zerbait litzateke hau.
Baina izen propiotzat hartzeak badu beste ondorio bat, izen propio gisa deklinatu
beharra, alegia. Mugagabean, hortaz, agian marra batekin:
Halakok Euskotren-en egiten du lan.
Euskotren-i sari bat eman diote.
Euskotren-ek arazo larriak ditu.
Hobe, halaber, deitura hori hitz bakar batean idatzita: Euskotren.
Data: 1996/07/11
Erantzulea: Gramatika batzordea
Portale/Portalea/Portalekoa
Galdera:
Eibarko kultura etxeari ezarri nahi zaion izenak artikulurik behar du ala ez? Portalek ez
luke eramango, baina Portaleak nahiz Portalekoak, bistan denez, bai.
Erantzuna:
Jakina da izen arruntek artikulua eskatzen dutela. Toponimiako hainbat izen berez
arruntak izan ohi dira. Portaleren kasua ere horrelakoa da. Hala ere, toponimian, bi
jokabideak aurki ditzakegu. Urruti joan gabe, hor ditugu Arrate bera, Errekatxo,
Etxebarri, eta beste hainbat, artikulurik gabe, gainerako artikuludunen ondoan. Gauzak
horrela, gramatikaren ikuspegitik, berez, lehian dauden hiru deiturak zilegi izango
lirateke kultura etxearen izen gisa.
Berez, zilegi da izen arrunt batetik izen propiora pausua ematea. Hori da hainbat
erakunderekin gertatzen dena. Kasu honetan ere etxearen izena izen propiotzat har
liteke. Arazoa, ordea, praktikoa da. Portale hautatzen bada, izen arrunt hori izen propio
gisa erabiltzera beharturik egongo ginateke, deklinabidean bereziki. Orduan,
honelakoak esatera bortxatuak izango gara: Portalen izango da hitzaldia, Portalek
itxura ederra du etab. Beldur gara, ordea, berez zilegi litzatekeen jokabide horrek
eibartar euskaldunen belarriei min emango ez ote liekeen. Kasu hauetan ere jendeari
entzun behar zaio. Eta jendearen usadioa bestelakoa bada -eta hala dela pentsa daitekegramatikaren aldetik Portale zilegi izan arren, beste bi deiturak egokiago direla uste
263
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
izatekoa da. Hauetako edozein hautatuz gero, azken -a hori artikulua denez, izen
mugatu singularrean deklinatu beharko da beti: Portalea, Portaleak, Portalean,
Portaletik (ez Portaleatik), Portaleko (ez Portaleako) etab.; nahiz Portalekoa,
Portalekoak, Portalekoan, Portalekotik, Portaleko (ez Portalekoko, jakina) etab.
Deklinatzeko modu hori seguruenik guztiz ohikoagoa gertatuko zaie hiritarrei, Portale
oinarritzat hartuta ateratzen diren deklinabide formak baino.
Horiek horrela izanik, Gramatika batzorde honen iritzia Portalea nahiz Portalekoaren
aldekoa da.
Data: 1996/10/11
Erantzulea: Gramatika batzordea
Zaraitzu-Erronkari mankomunitatea
Galdera:
Nola erabili behar genuke Zaraitzu eta Erronkari biltzen dituen mankomunitatearen
izena? Zaraitzu-Erronkarietako mankomunitatea ala Zaraitzu-Erronkari
mankomunitatea?
Badirudi Koldo Mitxelena lehendabiziko horren aldekoa zela, tradizioko hainbat
lekukotasunek erakusten duten legez.
K. Mitxelena, Mitxelenaren Euskal Idazlan Guztiak VIII - 116: Erronkari-Zuberoetan
izan ezik
KM MEIG VII - 97: Araba-Gipuzkoetako eremuetan batipat
KM MEIG VI - 69: Bilbo-Donostietako burgesak
KM MEIG V - 90: Bizkai-Gipuzkoetako burdingintza
Erantzuna:
Milesker, oso ongi dokumentaturik azaldu baituzu auzia. Nolanahi ere, Mitxelena ez da
pluraleko formak erabiltzen dituen autore bakarra. Ikus:
Bizkai-Gipuzkoetan Olentzaro (Orixe, Euskaldunak, 139. or.).
Bizkai-Gipuzkoetan, Santagedaz (Orixe, Euskaldunak, 141. or.).
Mundaka-Bermeoetan kalietan kantaten ebezan (Echeita, Josecho, 135. or.).
Mundaka-Busturietako gazteak (Echeita, Josecho, 208. or.).
Dena den, zure galderaren oinarri den egiturarako honako beste egitura hauetako bat
erabiliko genuke:
Zaraitzu-Erronkariko mankomunitatea
Zaraitzu-Erronkari mankomunitatea
Horrela erabiltzen ditugu honakook ere:
Baionako hiria
Baiona hiria
Pluralekoa (Zaraitzu-Erronkarietako mankomunitatea) zilegi litzateke, plurala den
kontzeptuak baliatzekotan. Horrelakoak dira goiko adibideak: Afrika-Asietako herriak
dira Afrikako herriak eta Asiako herriak, ez bietakoak diren herriak; gauza bera ArabaGipuzkoetako eremuak egituran: Arabako eremuak eta Gipuzkoako eremuak alegia, eta
ez bienak diren eremuak edo bien artean dituzten eremuak.
Erakundeak (maiz bi edo gehiago batuz osatzen diren entitate banakoak diren neurrian)
izen berezi gisa erabili beharko dira. Beraz,
264
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Busturia-Mundaka-Bermeoko partzuergoa
*Busturia-Mundaka-Bermeoetako partzuergoa
Zaraitzu-Erronkariko mankomunitatea
Zaraitzu-Erronkari mankomunitatea
*Zaraitzu-Erronkarietako mankomunitatea
Baina bai Busturia-Mundaka-Bermeoetako itsasgizonak eta Zaraitzu-Erronkarietako
biztanleak.
Data: 2000/03/01
Erantzulea: Gramatika batzordea
Arabako Cuadrilla hitza
Galdera:
Erantzuna:
Cuadrilla hitza adierazteko Taldea ere erabili izan da, baina izen hori generikoegia da.
Beraz, Kuadrila, Koadrila, Kuadrilla eta Koadrilla formak dauzkagu aukeran.
Badirudi Kuadrilla dela lau aldaki horietatik aukerakoena, eta Hiztegi Batua osatzeko
bigarren itzulian horrela arautzea gomendatuko omen du Hiztegi Batuko lantaldeak.
Data: 1999/03/04
Erantzulea: Onomastika batzordea
Asturiasko/Asturietako
Galdera:
Nola da, "Asturietako Printzerriko Gobernua" ala "Asturiasko Printzerriko Gobernua"?
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren 32. arauak, "Espainiako erresumako probintzia eta elkarte
autonomoen izenak" delakoak dioenez, "Asturias" singularrean deklinatu behar da:
"Asturiasen, Asturiasko" eta abar.
Baina 32. arau bereko "Izen historikoak" atalean, hitzez hitz aipatzen da "Asturietako
Printzerria", eta horixe dugu erabiliko beharreko forma; izan ere, Asturiasen izen
historikoa hartu baitu bertako gobernuak. Beraz, "Asturietako Printzerriko Gobernua".
Data: 2001/07/23
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Espainiako erresumako probintzia eta autonomia erkidegoen izenak
Galdera:
32. arauaz gainera, kontuan harturik Frantziako Errepublikako eskualdeen izenak (36.
araua), Munduko estatu izenak, hiriburuak eta herritarren izenak (38. araua) eta
Munduko geografiako zenbait izen (52. araua), hona bizpahiru zalantza-edo:
265
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
a) Zergatik Murtzia; baina Cadiz, eta ez Kadiz?
b) Espainiako Erresumako probintzia eta elkarte autonomoen izenak atalean, ez ote zen
komeni bidea erraztea: Kordoba, Eivissa…?
c) Eguneroko lanean oinarriturik eta, ustez, aplikazio egoki bati begira, honako
bereizketa egitea proposatzen dut:
- Izen ofizialak: legez duten izena (Iruña, Marcilla, Tudela…).
- Izen kulturalak: ofizialak ez izanagatik, gure esparruan izen propiotzat hartzen
ditugunak eta, nolarebait, guztiok "onartuak" direnak (Iruñea, Martzilla, Tutera…).
- Kanpoko izenetan ere argi utzi beharko litzateke zein den izen horien euskal ordain
ofiziala, hau da, jatorrizko izena (Madrid, Barcelona, Valencia, Cordoba…) eta zein
kulturala. Izugarri sinplifikatuko genuke arazoa. Agian izenaren "izaera kulturala" heda
liteke euskaldunontzat harreman handikoak diren herri izenetara (Paris, Madril,
Bartzelona…), baina izen kultural gisa.
Erantzuna:
a) Zerrenda horietako izenak erabakitzean, kontuan izan zen euskaldunek nola erabili
dituzten, zer tradizio duten gure artean. Batzuetan, euskal fonologiaren arauetara
egokiturik erabili izan dira (zati batean, behintzat): Valentziaren kasuan, argi eta garbi.
Ez hainbeste, agian, Murtziarekin; baina analogiaz jokatu zen. Cadizen kasuan ez dago
bestelako tradizio nabarmenik, eta bere horretan utzi da.
b) Gure tradizioa eta beste hizkuntzetako izen ofizialak kontuan izanik, egokienak iritzi
dizkiegun arauak eman ditugu.
c) Euskaltzaindiak ez du ikusten "izen ofizial / izen kultural" bereizketaren beharrik.
Inguruko hizkuntzek ere, hizkuntza horretan hiriburu eta hirien izen ofizialak ematean,
ez dute beti errespetatzen jatorrizko izen ofiziala (Londres/London).
Data: 1996
Erantzulea: Onomastika batzordea
Europar Batasuna
Galdera:
Erantzuna:
Gainerako erakunde politikoen izenentzat Euskaltzaindiak proposamenak egin dituen
bezala, Europan sortzen ari den batasuna izendatzeko orduan dagoen anabasari aurre
egin beharra ikusi du Onomastika batzordeak. Aurkeztu diren aukerak bi dira: Europako
Batasuna eta Europar Batasuna. Euskara Batuko batzordearen iritzia erdibitua ageri
omen da: lau kide europaren alde, hiru Europakoren alde. Zenbait euskaltzainek beren
iritzia eman dute eta, azkenean, botoetara jo da. Hona hemen emaitza: hamar
euskaltzain Europar Batasunaren alde eta zazpi, Europako Batasunaren alde. Boto zuri
bat ere izan da. Horrenbestez, Europar Batasuna deitura onartu da. Ikus Euskera, 1999,
2 (1.125. or.).
Data: 1999/05/28
Erantzulea: Euskaltzaindiaren adierazpena
Ez dok amairu
266
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Non aurki dezaket Ez dok amairu ipuina?
Erantzuna:
Zu bila zabiltzan ipuinak "San Martinen estutasuna" du izenburu eta Euskaltzaindiak
argitaratutako Euskalerriaren Yakintza-Literatura Popular del País Vasco izeneko
bilduman dago, bigarren liburuan, Cuentos y leyendas izenekoan, 312.-314.
orrialdeetan. Hor aipatzen da, ipuinaren bukaera aldera, gerora horren ospetsu egin
zaigun "Ez dok amairu" esaldia.
Ipuin-bilduma horren egilea, biltzailea, Resurrección María de Azkue dugu, eta "San
Martinen estutasuna" delako ipuin hori Bizkaian ikasi zuen, Ermuan.
Data: 2001/07/23
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Herri-izena eta deitura
Galdera:
Zergatik ez dira biak berdin idazten?
Erantzuna:
Espainiako lege-prozedurak eskubidea ematen dio herritarrari bere deitura euskal
grafian jartzeko (edo katalan grafian nahiz galizierakoan), baina herri-izenak eta
deiturak ez dute zertan era berean joan: esate baterako, Yanci, Yabar, Yaben eta
Yurreren kasuan.
Deiturak eta herri-izenak, izan ere, bilakaera historiko ezberdinen emaitza dira.
Data: 1996
Erantzulea: Onomastika batzordea
Herritarren izenen atzizkiak: "-ar, -tar, -dar, -oztar"
Galdera:
Bizkaiko herritarren izenak direla eta, "sopeloztarra" (Sopelakoa) eta "getxoztarra"
(Getxokoa) entzutea egokitu zait. Herritarren jentilizioa osatzerakoan, zein irizpide dira
zuzenak "-tar, -dar" edo "-ar" erabiltzeko?
Erantzuna:
Oso erantzun zaila du galdera horrek; izan ere, joera batzuk nagusi izan arren, ez dago
lege zehatzik. Esaterako, Bizkaiko Uriberen mendebaldean "-oztar" erabiltzen da:
"berangoztar, dimoztar, sopeloztar" eta abar.
Orokorrean "-ar" amaiera dela nagusi esan genezake, nahiz eta XX. mendean asko
zabaldu zen "-tar" atzizkiaren erabilera.
Inguruko hizkuntzetan ere berdintsu gertatzen da: esaterako, gaztelaniaz "Valencia" eta
"Palencia" oso antzekoak izan arren, hango herritarrek jentilizio desberdinak dituzte:
valenCIANO/palenTINO.
Zuhurrena herriz herriko zerrenda osoa eskuratzea da, eta bertatik ikastea. Horretarako,
267
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
jo ezazu EUDELek 2001ean argitaratu duen Euskal Autonomia Erkidegoko BiztanleEntitateak izeneko liburukira (Bizkaiko herritarren izenak 87. orrialdetik aurrera
dauzkazu).
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "-tar" sarrera.
Data: 2001/11/11
Erantzulea: Mikel Gorrotxategi, Onomastika batzordeko idazk.
Toponimia. Hainbat
Galdera:
a) Nola idatzi behar dira izen hauek?
Córdoba?
La Coruña?
Viana/Biana
Bilbao/Bilbo
b) Antonio de Urrutia de Avellaneda bezalako izenak, pertsonaia historiko aspaldikoei
dagozkienak, nola eman behar dira euskaraz?
c) Azterketa historiko bat egiten ari garenean, toponimoak (batik bat herrien izenak)
gaur egun duten izen ofizialarekin jarri behar al dira? Zalantza sortzen zaigu, batzuetan
egungo izena ez baitator bat hitzez hitz transkribitutako pasarteetan azal
daitekeenarekin.
Erantzuna:
a) Kordoba (ikus 32. araua, Espainiako erresumako probintzia eta elkarte autonomoen
izenak)
A Coruña / La Coruña (biak aukeran).
Viana; izan ere, Euskaltzaindiak Biana eman zuen Euskal Herriko Udalen Izendegian,
baina gerora berraztertu egin du bere irizpena eta Viana hobetsi.
Bilbo da Euskal Herriko Udalen Izendegian emandakoa.
b) Exonomastika batzordeak gaia aztertuko du eta batasunerako proposamenak egin,
egoki baderitza. Oro har, erdal izenak erdaraz dagokien idazkeran eman behar dira, eta
euskal izenak, euskarazko idazkera arautuan.
c) Oro har, egungo euskal idazkera arautuan ematen dira. Hala ere, testu zaharretan
ageri bezala ere eman daitezke (baina jatorrizko idazkera ukitu gabe): Goizubieta
(Goizueta).
Data: 1998
Erantzulea: Onomastika batzordea
Juntagailuak (Sintaxia)
"baita ere" lokailua
268
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Komunikabideetan sarritan entzuten da "Baita ere esan digute (...)" egitura. Zuzena al
da? Ez al du behar "Baita (...) ere" zuzena izateko.
Erantzuna:
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, III, Lokailuak liburukiko
48. orrialdean ageri denez, ez da erabat txartzat ematen "Baita ere (...)" egitura
(Mitxelenak berak baditu, adibidez, horrelakoak); baina Gramatika batzordeak nolabait
markatutzat dauka. Arruntena, zalantzarik gabe, "Baita (...) ere" egitura da, EGLU, III,
Lokailuak liburukiko 50. orrialdeko eskeman ikus dezakezunez.
Batzuetan, ordea, lokailua perpaus guztiari dagokionean eta ez sintagma bati,
perpausaren hasieratik eman nahi izaten da emendio kutsua, eta hortik dator perpaus
hasieran "Baita ere" erabiltzeko nolabaiteko beharra. Hori dela eta, gogoan izan hor
ditugula zeregin horretarako arruntagoak eta egokiagoak diren beste lokailu batzuk:
"halaber", "orobat", "era berean" eta abar.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "ere" sarrerak.
Data: 2002/01/08
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"ere" lokailuaren erabilera
Galdera:
Ondoko esaldian zuzen erabilia dago "ere" lokailua?
- Lurrak bi higidura mota ditu: errotazioa eta translazioa, biak ERE biraketa-higidurak.
Erantzuna:
Bai, adibide horretan zuzen erabilia da "ere" lokailua.
Euskaltzaindiaren EGLU liburukietan aurkituko duzu lokailu horren berri zehatzik: ikus
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, III, Lokailuak liburukiko 2.1. atala (35.-51.
or., 50. orrialdeko laburpen eta guzti) eta Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU,
IV, Juntagailuak liburukiko 73.-83. or.
Data: 20020107
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
edo eta ala
Galdera:
Noiz erabili behar da ala eta noiz edo juntagailua?
Erantzuna:
Galde-perpausetan nahiz adierazpenezkoetan erabiltzen da ala juntagailua.
Galderazkoetan, elkar baztertzen duten aukerak (bai ala ez edo hil ala bizi gisakoak)
juntatzen ditu alak: adibidez, Zer nahi duzu, ardoa ala sagardoa?; Zinemara joango
269
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
gara ala nahiago duzu etxean gelditzea? Adierazpen-perpausetan (batez ere IparEkialdean) berdintsu zaizkigun aukerak juntatzen ditu alak, nolabaiteko orobatasuna
adierazteko: adibidez, Berdin zait nire lagunak aberats ala pobre izan.
Bi erabilera horietan edo ere berdin-berdin erabil daiteke (bigarren erabileran nahiz eta
zein ere bai). Kontua da zenbait euskaldunek edo bakarrik ezagutzen edota erabiltzen
dutela. Beste batzuek, biak: edo eta ala. Azken horientzat, Gramatika batzordearen
iritziz, normalagoa da ala hautatzea. Zehaztapen gehiago nahi izanez gero, ikus
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, IV (Juntagailuak)
liburukia. Han aztertzen dira, xeheki aztertu ere, edo (120. or.) eta ala (155. or.)
juntagailuak.
Data: 2001/04/04
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
edo, ala
Galdera:
Komeni da edo-ren eta ala-ren erabileraz ahal den guztia argitzea. Eta, ahal bada,
salbuespen gutxirekin.
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), IV, Juntagailuak liburukian, ahalegina
egin da.
Data: 1996
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
ere lokailua
Galdera:
Zein da ere, baita ere, ere bai eta horrelakoen erabilera zuzena?
Erantzuna:
Zure galderari erantzun luzea dagokio, nik hemen ager dezakedana baino erantzun
luzeagoa eta jantziagoa. Beraz, jo ezazu Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, III
liburukiko 2.1. atalera (35. or.). Hor aurkituko duzu erantzun betea (ikus 50. orrialdean
dakarren laburpena ere).
Data: 2001/05/02
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
eta
Galdera:
270
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Etarekin elkartutako izen sintagmetan noiz ken diezaiokegu lehenengo parteari
deklinabide-atzizkia? Noiz ez? Zergatik?
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), IV liburukian azaldua dago hori. Labur
esanda, oro har, pluraleko sintagmetan dugu aukera guraso eta lagunekin nahiz
gurasoekin eta lagunekin esateko. Singularrean, kasu-sintagmak elkartzen dira oro har:
etxean eta kalean. Baina ezkerrean izenlaguna, edo eskuinean izenondoa egoteak,
erraztu egiten du singularrean ere izenak juntatzea: bere emazte eta alabarekin, etab.
Ikus 111. araua.
Data: 2000
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Gramatika batzordearen argitalpena
eta
Galdera:
Gramatika auzietan: esaldi koordinatuetan, eta erabiltzen denean, zeinekin komunztatu
behar da subjektua, bi esaldietako aditzen erregimena ezberdina bada. Esate baterako:
Jon etorri eta afaldu du ala Jonek etorri eta afaldu du?
Jon afaldu eta joan egin zen ala Jonek afaldu eta joan egin zen?
Erantzuna:
Esan, bietara esaten da, entonazioaren arabera. Idatzirako, aztertu egin behar da.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
ta/eta, edo
Galdera:
a) Agur t´erdi ala agur eta erdi?
b) 15 urte edo izango nituen ala 15 edo urte izango nituen?
Erantzuna:
a) 35. arauan, Orduak nola esan izenekoan, eta osorik idatzi behar dela esaten zen (hiru
eta erdiak eta abar). Hala ere, ez da ezer esan agur t´erdi esapideaz; beraz, horretaz
araurik ematen ez den arte, zilegi da agur t´erdi erabiltzea.
b) 15 urte edo izango nituen da zuzena; bestea, ez.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Juntagaiak bi baino gehiago direnean
271
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
1.) Juntagailuei buruzko azken gomendioen artean, hau agintzen da hitzez hitz: "ez da
onartzen juntagaia kasu markarik gabeko izen sintagma izatea eta bigarren kasu
markaduna izatea". Hori dela eta, lehenik jakin nahi genuke gomendio-erabaki horrek
ere indarra ote duen juntagaiak bi baino gehiago direnean. Alegia, nola idatzi behar
genuke: Toki Entitateen Antolakuntzari, Funtzionamenduari eta Araubide Juridikoari
buruzko legea ala Toki Entitateen Antolakuntza, Funtzionamendu eta Araubide
Juridikoari buruzko Legea?
2.) Delako arauak, bertzalde, juntagaia izena + adjetiboa + adjetiboa denean ere balio
du? Erran nahi baita: Sección de Gestión Técnica y Administrativa izenekoa zer da,
Kudeaketa Tekniko eta Administratiborako Atala ala Kudeaketa Teknikorako eta
Administratiborako Atala?
3.) Araua betetzeak, bertzalde, arazoak sortzen dizkigu izenlagunak elkarren ondoan
pilatu behar ditugunean; izan ere, testuak ilun samarturik gelditzen baitzaizkigu.
Konparazione, emandako arauari jarraituz: Langileriaren Kudeaketarako eta
Administraziorako Atala berdin izan daiteke: Sección de Gestión de Personal y
Administración edo Sección de Gestión y Administración de Personal. Aldiz,
Langileriaren Kudeaketa eta Administraziorako Atalak zilegia balitz, ordain bakarra
izanen luke erdaraz: Sección de Gestión y Administración de Personal.
4.) Berdintsu gertatzen da kasu honetan: Segurtasuneko Ikerketaren eta Ikasketen Atala.
Hala behar luke, behintzat, Euskaltzaindiaren azken erabakien ariora. Alabaina, nola
jakin kasu horretan "segurtasuneko" hori "ikerketari" soilik dagokion ala "ikasketei"
ere? Modu bakarra erdarazko izenari begiratzea da: Sección de Estudios de Seguridad y
Formación.
Erantzuna:
1.) Juntagaia kasu markarik gabeko izen sintagma izatea ez dela onartzen esatean, hauxe
esan nahi da: artikulua bai, baina kasu markarik ez duena. Beraz, gaitzesten dena, Toki
Entitateen Antolakuntza, Funtzionamendua eta Araubide Juridikoari buruzko legea da.
Bestalde, izenak juntatu ala kasu sintagmak juntatu hautatzean, Euskal Gramatika:
Lehen Urratsak (EGLU), IV liburukian esaten den bezala, ezkerrean izenlaguna
eramateak asko errazten du izenak juntatzea, eta ez kasu-sintagmak. Beraz, aipatutako
bi aukerak dira zilegi.
2.) Hor ere, eskuinean doazen izenondoak zuzenean junta daitezke. Beraz, Kudeaketa
Tekniko eta Administratiborako Atala erabat zuzena da.
3.) Lehen esan bezala, Langileriaren Kudeaketa eta Administraziorako Atala zuzena da
euskaraz. Baina ohart gaitezen, erdaraz ere Sección de Gestión y Administración de
Personal esatean ere badela anbiguotasuna; ez baitago jakiterik "de Personal"
izenlaguna bi izenei dagokien (Gestión y Administración) ala bigarrenari bakarrik
dagokion (Administración). Baina erdaraz ohituak gaude eta ez dugu anbiguotasunik
ikusten. Euskaraz ere berdin jokatzen ikasi beharko genuke.
4.) Segurtasuneko Ikerketa eta Ikasketen Atala jartzeak ez luke konponduko hemen
azaltzen den zalantza. Bestalde, erdal izena ere anbiguoa da: nola ulertu behar da,
272
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Estudios de Seguridad y (de) Formación ala Sección de Estudios de Seguridad y
Sección de Formación? Anbiguotasunak hizkuntza guztietan daude. Erdaraz, izena eta
izana, biak batera hartzen ditugu, eta hasieratik ohitzen gara modu bakar batean
ulertzen.
Data: 1996
Erantzulea: Arauaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Singularra ala plurala?
Galdera:
Komunztadura, emendiozko perpaus juntatuetan: Euskal Gramatika: Lehen Urratsak
(EGLU), IV liburukian hauxe dator:
"Emendiozko juntadurak aditza plural komunztadura hartzera behartzen duela esan
daiteke oro har".
Hala ere, salbuespen batzuk egiten dira, horien artean izen-sintagma abstraktuak
juntatzen dituzten perpausak (2.4. atala).
Abstratuak soilik? Bazkaria geuk egingo dugu, zuek ogia eta ardoa ekarri behar duzue,
besterik ez esaldia zuzena al da? Deskribapenetan, adibidez: Serafin hartza... ugaztuna,
16 cm inguru luzeko gorputza eta 20 cm-ko isats orakorra duena. Horrelakoetan,
singularra nahiz plurala erabil al daiteke?
Erantzuna:
Bai, biak erabil daitezke. Komunztadura singularrean eginez gero, entonazioa
desberdina izango litzateke, etena eginaz: 16 cm inguru luzeko gorputza / eta 20 cm-ko
isats orakorra duena. Beste modu batean esanda, juntagaiak, erlatiboko perpausak
direla ulertuko genuke, baina lehenengoan aditza isilpean utzi dela: 16 cm inguru luzeko
gorputza (duena) eta 20 cm-ko isats orakorra duena.
Data: 1996
Erantzulea: Patxi Goenaga (iritzia)
Zernahi (Sintaxia)
"-(e)z gero", baldintza-perpausetan
Galdera:
Nola berridatzi behar dugu "-(e)z gero": alegia, ez alegiazko ala alegiazko bezala?
Adibidez, "Talibanek ez digute ikasten uzten, ikasiz gero aurre egingo diegulakoan"
esaldia nola berridatzi, "ikasiko bagenu aurre egingo geniekeelakoan" ala "ikasten
badugu aurre egingo diegulakoan"?
Erantzuna:
Berridazketa: "Talibanek ez digute ikasten uzten, ikasten badugu, aurre egingo
diegulakoan."
Aditz jokatu gabean oinarritzen den baldintzazko forma horrek, berez, bietarako balioko
273
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
luke; aditzaren forma jokatu gabeak ez baitigu era horretako informaziorik ematen: ez
digu adierazten alegiazkoa ala ez alegiazkoa den. Hori da forma ez jokatuek duten alde
ona (edo alde txarra, nondik begiratzen diogun).
Kasu honetan izan dezakeen balioaren aztarna bakarra, pista bakarra, baldintzaperpauseko apodosiko aditzak (DIEGULAKOAN formak) eman diezaguke: "Talibanek
ez digute ikasten uzten, ikasiz gero, aurre egingo DIEGULAKOAN".
DIEGULAKOAN aditza erabiltzen badugu, "-(e)z gero" forma "ikasten badugu"ren
baliokide izan daiteke.
Data: 2001/10/23
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
"ea" partikula zehar-galderetan
Galdera:
Badirudi zehar-galderetan "ea" partikularen erabilerak badituela bere mugak, zalantza
baten ordez objektu bat adierazten denean zehar-galderaren egiturarekin. Esaterako: "Ez
dakit nor etorri den" bezalako batek ez du onartzen "ea" partikula zalantzazkorik. Gauza
bera "Ikusi dut nork egin duen" edo "Aitortu diot zer ikusi dudan" itxurakoetan. Kontua
da ez dudala inon aurkitu halako debekurik. Non begira dezaket?
Erantzuna:
Ikus Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V, Mendeko
perpausak, 1 liburukiko 101. or. eta hurrengoak. Hor aurkituko duzu "ea" partikula
horren erabilerari dagokion azalpenik zehatzena.
Data: 2002/09/17
Erantzulea: Pello Salaburu
... eta gero, hori eta gero / ...-(r)en ondoren, horren ondoren
Galdera:
Zuzenak al dira "aurkikuntza eta gero," edota "hori eta gero," gisakoak?
Erantzuna:
Ez, ez dira zuzenak. Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuan esana dago, "gero" sarreran,
"gero" hori partizipioaren ondotik erabili behar dela, ez izenaren ondotik. Beraz,
"*aurkikuntza eta gero," izan beharrean, "aurkikuntza egin eta gero," beharko genuke.
Edo, izenari edo izen-sintagmari eutsi nahi badiogu, beste era honetara: "aurkikuntzaren
ondoren," edota "horren ondoren,".
Data: 2001/10/19
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
-(e)tik gora: 80 lagunetik gora, 6 ordutik gora…
274
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Zein da zuzena 80 lagunetik gora / 80tik gora lagun; 6 ordutik gora / 6tik gora ordu; 14
urtetik gorakoentzat / 14tik gora urtekoentzat eta gisako bikoteetan?
Erantzuna:
Horrelakoetan, “ zenbatzailea + izena +-(e)tik gora” da joskera zuzena. Hortaz, 80
lagunetik gora, 6 ordutik gora, 14 urtetik gorakoentzat, hiru mila lagunetik gora elkartu
ziren eta abar.
Horren lekuko dira Orotariko Euskal Hiztegian (ikus VIII. lib. 724. or.) ageri diren
ondorengo hauek: berrogei urtetik gora dago hori; berrogeitik gora bildu ziren; hogei
urtez gora zuenik; bi milatik gora ziren; bederatzi mila laurlekotik gora; hogei mila
pezetatik gora eman; laurogei milioitik gora diren horientzat...
Data: 20090514
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-(e)z gero, ezkero: noiz nola idatzi eta ahoskatu
Galdera:
Nola idatzi behar dira, adibidez, jo ezkero, igo ezkero, etorri ezkero, edan ezkero,
hamarrak ezkero...? Eta nola idatzi eta ahoskatu behar da, adibidez, esan duzun ezkero?
Erantzuna:
Idazkerari dagokionez, 26. arauak dio 'orduekin, eta oro har denbora postposizio gisa,
ezkero ere idatz daiteke'. Baina 'kasu guztietan -(e)z gero idatz bedi'. Bestalde,
Euskaltzaindiaren Hiztegia. Adierak eta adibideak delako liburuan (ikus 264. or.),
hauxe da, besteak beste, ezkero sarreran datorrena:
- ezkero -z gero. (Orduekin-eta denbora postposizio gisa erabiltzen da). Atzo ezkero:
atzoz gero.
Hiztegi Batua zorrotzagoa da, ordea (eta arau-emailea, Euskaltzaindiaren 26. arauan
oinarrituta):
- ezkero (eguerdiko hamabiak ezkero moduko esapideetan bakarrik erabiltzekoa).
Beraz, joz gero, igoz gero, etorriz gero, edanez gero da idazkera zuzena. Baita
hamarrak ezkero ere; baina esan duzunez gero da idazkera zuzen-egoki bakarra.
Ahoskerari dagokionez, 87. arauak X. puntuan dio, esan duzunez gero idatzi behar
dena esan duzun ezkero ahoskatzea guztiz onargarria dela.
Data: 20141118
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
baino gehiago: batek baino gehiagok, bati baino gehiagori
Galdera:
Zein da zuzena hamar mila pertsona baino gehiagok parte hartu dute ala hamar mila
pertsonak baino gehiagok parte hartu dute?
Erantzuna:
Horrelakoetan, bi osagaiek deklinabide-atzizki bera eramaten dute: batek baino
275
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
gehiagok, bati baino gehiagori, zazpi etxek baino gehiagok... (ikus Euskal Gramatika:
Lehen Urratsak, EGLU, V, Mendeko perpausak-1 liburukiko 420. or.). Beraz, hamar
mila pertsonak baino gehiagok parte hartu dute da zuzena.
Izenlagunetan, ordea, gehiago hitzari bakarrik eransten zaio -ko atzizkia: 30 ikasle
baino gehiagoko ikasgelak, 200 bizilagun baino gehiagoko herriak.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako 'gehiago' sarrera.
Data: 20131201
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ez ezik, ezezko esaldietan
Galdera:
Zuzena al da ez ezik ezezko esaldietan erabiltzea? Adibidez, Ikusleek ez ezik, jokalariek
ere ez dute parapentea ikusi jokalekura erori den arte esaldian.
Erantzuna:
Bai. Euskaltzaindiak arautu gabeko kontua da hori; baina hona hemen Euskaltzaindiaren
Orotariko Euskal Hiztegia delakoan aurkitu ditudan erabilera horren zuzentasunaren
aldeko bi lekuko, biak Koldo Mitxelenarenak:
- Zimenduetan ez ezik, ez zen paretetan artesiturik ageri.
- Euskaldunek (...) ez dituzte orain arte honen legeak bete; bete ez ezik, bai baitirudi
haien berririk ere ez dutela izan.
Hortaz, zuzentzat daukat erabilera hori.
Data: 20140929
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
ezta ... ere: ez zaitut ezta ikusi ere egin
Galdera:
Zuzena al da ez zaitut EZTA ikusi ERE egin esaldia?
Erantzuna:
Ez da oker larria. Era horretako egiturak testuinguru enfatikoetan eta erregistro
lagunartekoetan gertatzen dira, oro har, eta halakoetan, enfasiaren lagungarri egiten dira
horrelako arau-hauste ez bereziki larriak:
- Ez zaitut EZTA ikusi ERE egin.
- Ez zaitut EZTA ikusi ERE egin nahi.
EZTA … ERE horrek, entonazio, isilune eta tonu berezi batek lagunduta, indar eta
enfasi berezia ematen dio jardunari, nire ustez, eta horregatik sartzen da, modu
bortxatuxean. Berez, idatzizko jardun zuzen eta akademikoan ez luke beharbada lekurik,
eta beste egitura hau litzateke hobestekoa:
- Ez zaitut ikusi ere egin (nahi).
- Ikusi ere ez zaitut egin (nahi).
Hona ERE lokailuari buruzko kontsulta zehatzagoak egiteko liburua: Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, III, Lokailuak (35.-50. or.), Euskaltzaindia, 1990.
Interneten ere aurki dezakezu helbide honetan: http://www.euskaltzaindia.eus/gramatika
276
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 20130520
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
gehiago: x eta gehiago, x baino gehiago
Galdera:
Zalantza hauxe sortu zaigu: 4.000 gizon eta gehiago / 4.000 eta gehiago gizon. Zein da
zuzena? Eta beste honetan 4.000 gizon baino gehiago / 4.000 baino gehiago gizon zein
da zuzena?
Erantzuna:
1. Ohiko erabilera lau mila eta gehiago gizon da. Hona hemen, horren lekuko,
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegitik hartutako adibide hau (ikus OEH, VIII.
lib., 470. or.): “ sin incluir aquí los ejemplos con numerales, del tipo mila eta gehiago
gizon” dio, hitzez hitz, orrialde horretan.
Beraz, mila eta gehiago gizon aipatzen du eredu gisa. Kontuan hartzekoak dira, halere,
aurreraxeago dakartzan adibideak (ikus OEH, VIII. lib., 474. or.), “ gehiagoko (con
numerales)” atalean: mila egun eta gehiagoko barkamenak; bost mila eta gehiagoko
bilera; edukirik ehun zaldiren baino gehiagoko indardun burtarina; hogei kilometro eta
gehiagoko bidean; zabaleran, metro bi eta gehiagokoak...
2. Ohiko erabilera lau mila gizon baino gehiago da. Ikus Euskaltzaindiaren Orotariko
Euskal Hiztegitik hartutako adibide bakar hau (OEH, VIII. lib., 474. or.): hiru kilometro
baino gehiagoko zabalera.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako “ gehiago” sarrera.
Data: 20090514
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
inguru: hamar urte inguru
Galdera:
Zalantza hauxe sortu zaigu: hamar urte inguru / hamar inguru urte. Zein da zuzena?
Erantzuna:
Ohiko erabilera hamar urte inguru da. Hona hemen, horren lekuko, Euskaltzaindiaren
Orotariko Euskal Hiztegitik hartutako adibide hauek (ikus OEH, IX. lib., 382. or.):
laurogei pezeta inguru; hamalau legoa inguru; hogei urte inguru; hamar minutu
inguru; hogei metro koadro inguru...
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako “ inguru” sarrera.
Data: 20090514
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Lokailuak: alegia, alegia + -(e)la
Galdera:
Zuzena al da alegia lokailuari -(e)la menderagailua ez eranstea?
277
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Bai, testuaren arabera. Askotan -(e)la menderagailuarekin batera agertzen da, baina
gabe ere ager daiteke:
- Hemengo ipuin eta bertsoek iturri bera dute: Gesaltzako aitona, alegia.
- Eskutitz sail bat zen: karta sail bat, alegia.
Azaldu nahi denari sarrera ematen dionean, -(e)la menderagailuarekin batera erabiltzen
da:
- Zera adierazio dio, alegia, ez dadila hemendik aurrera bere andregaiarekin joan.
- Esan dit, alegia, hauek gaztetxoak direla.
- Esan nahi dut, alegia, aukera izan banu, bide horretatik joko nuela.
Data: 20111123
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Lokailuak: ezen (ezen, ezen + bait)
Galdera:
Beharrezkoa al da ezen lokailuari bait eranstea?
Erantzuna:
Kausazko zentzua duenean, ezen lokailua menderagailurik gabe erabiltzen da.
- Zu behar zaitut laudatu, ezen gauza guztiak zuregandik heldu dira.
- Adinak burua flakatu bide dio, ezen hasia da bere aldeko ez dituen gizonik aipatuenen
preso ematen eta hilarazten.
Ondoriozkoa denean (non-en baliokide), orduan bai, orduan bait edo -(e)n
menderagailua eramaten du berekin:
- Hain begiluzea zen, ezen herriko berri guztiak jakiten baitzituen.
- Hain begiluzea da, ezen herriko berri guztiak jakiten dituen.
- Hainbeste diru galdu zuen, ezen ez baitzekien emazteari zer esan.
- Hainbeste diru galdu zuen, ezen ez zekien emazteari zer esan.
Gogoratu ondoriozko perpausetan txartzat emandakoak -ela atzizkidunak direla: alegia,
*hain begiluzea zen, herriko berri guztiak jakiten zituela eta horren gisakoak okerrak
direla.
Horrez gainera, ikus JAGONETeko datu-base honetako “ ondoriozkoak” sarrera.
Oharra: ezen lokailua ahozkoan ze esaten da sarri.
Data: 20110912
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
zein/zeinak (...) bait-/-en
Galdera:
Erlatibozko esaldietan, ondorengo kasuetatik, zein dira zuzenak?
- Irakasleak, ZEIN oso ondo bizi BAITira, ezin dira kexatu.
- Irakasleak, ZEINAK oso ondo bizi BAITira, ezin dira kexatu.
- Irakasleak, ZEIN oso ondo bizi direN, ezin dira kexatu.
- Irakasleak, ZEINAK oso ondo bizi direN, ezin dira kexatu.
278
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Galderan ematen diren esaldi guztiak zuzenak dira. Ez da Euskaltzaindiaren araurik
kontu honetan. Dagoena da tradizioko erabilera, bi eratakoa:
- Erabilera mugagabea: Irakasleak, ZEIN oso ondo bizi BAITira, ezin dira kexatu.
- Erabilera mugatua: Irakasleak, ZEINAK oso ondo bizi BAITira, ezin dira kexatu.
Aditzaren menderagailuari dagokionez, nagusiki BAIT- erabiltzen bada ere, -eN ere
erabil daiteke halako egituretan. Beraz, galderako beste bi esaldiak eta gisakoak ere
zuzenak dira:
Hona egitura horri buruzko kontsulta zehatzagoak egiteko bi liburu:
- Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V, Mendeko perpausak, 1, (266. or.),
Euskaltzaindia, 1999.
- Euskal estilo libururantz, (208. or.), X, Alberdi & I. Sarasola, UPV/EHU, 2001.
Data: 20140410
Erantzulea: Jesus Mari Makazaga, Gramatika batzordeko idazk.
ikusiz ala ikusiaz?
Galdera:
Erantzuna:
Literaturan biak erabili izan dira, eta batasunerako ez da erabakirik hartu.
Bestalde, Gramatika batzordea ez da hasi mendeko perpaus jokatugabeak aztertzen.
Errazago izango da galdera horri erantzuna gero ematea.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-(e)nean / -(e)larik
Galdera:
Gurasoak etorri direnean, alde egin duzu.
Gurasoak etorri direlarik, alde egin duzu.
Ontzat ematen al dira horiek biak?
Erantzuna:
Bai, biak ontzat ematen ditugu. Izan ere, ez dago inongo eragozpenik ekintza burutuetan
-elarik erabili ahal izateko.
Data: 2000/03/02
Erantzulea: Gramatika batzordea
baizik, baizik eta
Galdera:
279
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Zuzena al da ondoko esaldi hau?
Ez gara horretara bakarrik etorri, baizik eta…
Erantzuna:
Zuzena da, bai (ikus Euskal Gramatika: Lehen Urratsak EGLU, IV, Juntagailuak),
nahiz oso erabilera urrikoa izan. Askoz gehiagotan aurkituko dugu baizik soila.
Data: 1999
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
bezala, bezain, hain…
Galdera:
Zer dira horiek? Kategoria-arazoak.
Erantzuna:
Adberbioak dira.
Data: 1996
Erantzulea: Patxi Goenaga (iritzia)
bina maleta / maleta bina
Galdera:
Badakit bina maleta zuzena dela, baina maleta bina ere zuzena al da?
Erantzuna:
Bietara esan daiteke, maleta bi nahiz bi maleta. Hortaz, zure galderako adibide biak ere
zuzenak dira: bina maleta eta maleta bina.
Begira zer adibide dakarren Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegiak (151. or.):
- Kutxak, aldareak eta mahaiak alboetan urrezko eraztun bina zituzten.
Data: 2001/03/28
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
-elako/-en/-enaren gehi izena
Galdera:
Zalantzarik ez dut forma hauen zuzentasunaz: ezkondu delako berria, hori gaizki
dagoelako ustea oso zabaldua dago; baina ez dakit beste hauek zuzenak ote diren:
zerbait larria gertatu den susmoa dut, ordainduko ez didaten beldur naiz, hemengoa
den seinale…
280
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Hor aipatzen diren adibide guztiak zuzenak dira. Ikus Euskal Gramatika: Lehen
Urratsak (EGLU), V, (145.-158. or.). Baliteke, gainera, laster arau bilakatzea iritzi hau;
izan ere, Gramatika batzordeak oraindik orain prestatu du gai horri buruzko txostena,
arau izatera iristeko helburuarekin.
Data: 2000
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
-eneko
Galdera:
Batzuek diotenez, -eneko delakoa baztergarria da. Horrela bada, zergatik sartu da forma
hori? Ez da inondik ere beharrezkoa? Beti da gaitzesgarria? Ez al dago ondo gogoratzen
duzu ni uretara erori nintzenekoa esaldia?
Erantzuna:
Bai, esaldi hori ondo dago erori nintzen momentu/une/garaikoa esan nahi baitu.
Bestalde, -(e)neko beharrezkoa da erlatiboaren ondoko izena (gehienetan, denbora
adierazten duena) isilpean uzten denean. Baina, oro har, ez da beharrezko liburua erosi
dudaneko denda bezalakoetan; hor nahikoa da liburua erosi dudan denda.
Hala dio Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V liburukiak (196. or.): "Badirudi
halere, tradizio zabalduenaren arabera deusetan ez dela beharrezko -eKO atzizkiaren
eranste hau".
Data: 2000
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
jakitera eta jakin izatera
Galdera:
Biak berdin erabil daitezke? Ba al dute ezberdintasunik?
Erantzuna:
Gramatika batzordea ez da hasi mendeko perpaus jokatugabeak aztertzen. Datuak ondo
aztertu gabe ezin da erantzun zehatzik eman.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-kotan
Galdera:
Erabilera argitu. Negua izatekotan, hotzak egongo ginateke = negua izanez gero?
281
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Erabilerarik zabalduenean, zerbeza edatekotan, edan ezazu holandesa bezalako
perpausak dira ohikoak. Hau da, -kotan = etorkizunari buruzko baldintza ("zerbeza edan
nahi baduzu" edo horrelako zerbait).
Dena den, Gramatika batzordea ez da hasi mendeko perpaus jokatugabeak aztertzen.
Data: 1996
Erantzulea: Patxi Goenaga (iritzia)
-la, -larik
Galdera:
Moduzkoetan -larik erabil daiteke?
Erantzuna:
Orain ari da Gramatika batzordea horrelako egiturak aztertzen. Laster izango gara gai,
beraz, zerbait esateko.
Data: 2000
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-n eta -la
Galdera:
Subjuntiboko adizkiek -n atzizkia hartzen dute, batzuetan, eta beste batzuetan, -la. Noiz
erabili -n eta noiz -la? Etor dadin ala etor dadila? joan zaitezen esan dit / joan zaitezela
esan dit. Biak onartzen dira? Noiz bata eta noiz bestea?
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V liburukian aurki daiteke galdera horren
erantzuna (136.-145. or.). Labur esanaz:
-eN da menderagailu nagusi eta orokorki erabiltzen dena.
-eLA erabiltzen da Hegoaldean eskaera eta agindua adierazten dutenetan; baita
Iparraldean ere, zenbaitetan, agindua adierazten duten predikatuekin.
-eLA erabiltzen da oro har, mendeko perpausa, perpaus nagusitik "bereiz" denean edo
lokabe itxura duenean: horixe nahi dugu, ondo senda dadila.
Nolanahi ere, hori guztia deskribapena da, erabilera nolakoa izan den eta den. Ez da
araua.
Data: 2000
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
-nez geroztik
282
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Gramatikalki okerrak al dira ondorengo bi perpaus hauek?
(1) Etorri denez geroztik ez da bisitan etorri.
(2) Orain dela hiru urte etorri denez geroztik ez da bisitan etorri.
Erantzuna:
Galderako perpausak, berez, ez dira gramatikalki okerrak:
(1) Etorri denez geroztik ez da bisitan etorri.
(2) Orain dela hiru urte etorri denez geroztik ez da bisitan etorri.
Baina perpaus horiek baino egokiagoak dira denbora-erlazioa edo aldi-komunztadura
gordez egindakoak; erabiliagoak eta neutroagoak baitira. Hona hemen:
(3) Etorri zenez geroztik ez da bisitan etorri.
(4) Orain dela hiru urte etorri zenez geroztik ez da bisitan etorri.
Horiez gainera, denbora-erlazioa gordez egindako beste hau ere egokia da:
(5) Gaur goizean etorri denez geroztik ez da isildu.
Data: 1997/06/20
Erantzulea: Gramatika batzordea
-nez, -nez gero
Galdera:
Argitu.
Erantzuna:
Gramatika batzordeak esku artean duen liburukian, mendeko perpausei dagokien
bigarrenean, aztertuko ditu egitura horiek.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
nola ez naizen etorri...
Galdera:
Zuzenak ote dira nola ez naizen etorri bezalakoak?
Erantzuna:
Gramatika batzordearen erantzuna ahobatekoa da: nola ez naizen etorri bezalakoak ongi
daude. Bestelako ordainak ere baditu, jakina: etorri ez naizenez (gero), adibidez.
Nolanahi ere, errejistro desberdinen kontua ere bada hemen.
Data: 1996/12/03
Erantzulea: Gramatika batzordea
nola... -(e)n/bait-
283
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Galdera:
Ondoriozko egitura onargarria al da? (Orotariko Euskal Hiztegiak adibiderik badakar).
Erantzuna:
Gramatika batzordeak orain arte aztertu dituen egituretan, nola ... -en egitura bildu du,
adierazpen-perpausak eratzen dituena (Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V:
77.-78. or. eta 96.-98. or.):
Ikusiko duzu nola ahaztuko zaion Mireni dirua ekartzea.
Horrelakoek badute tradizioa. Liburuki horretan bertan aztertzen dira ondorio perpausak
ere, eta horiek adierazteko erabiltzen diren lokailu eta menderagailuak: hain... non...
bait-/-en eta hain... ezen... bait-/-en ageri dira jasoak, baina ez nola. Hortik aurrerakoak
aztertu gabe ditugu oraindik.
Data: 2000
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
nukeenean, lukeenean
Galdera:
Idia adar eta guzti jango nukeenean nago (zuzen)
Etxea salduko lukeenean dabil (zuzen)
Forma horiei eta antzeko esaldiei buruzko argibiderik ez dugu aurkitu inon.
Erantzuna:
Geuk ere ez dugu horrelako egituren berririk. Orotariko Euskal Hiztegian, egon aditzari
buruzko informazio luzean ere ez dator egitura horren lekukotasunik. Ez dirudi, beraz,
forma hedatuegiak direnik, literaturan behintzat. Lagungarri izango litzaiguke non
erabiltzen diren jakitea, etorkizunean argibideren bat eman ahal izateko.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-tearren, -tzearren, -teagatik, -tzeagatik
Galdera:
Atzizki horien erabilera, helburua adieraziz, gogorra egiten da. Azaldu, adibideak
emanez.
Erantzuna:
Gramatika batzordea ez da hasi mendeko perpaus jokatugabeak aztertzen. Mogelek nola
erabili zituen, Adolfo Arejitak aztertu du horretaz egin duen doktore-tesian, (Deustuko
Unibertsitatean aurkeztu zuen tesi hori).
Data: 2000
284
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
-z gero (eta baliokideak)
Galdera:
Etorri zealazkoa, eamazu zeorrek (zuzena, Gipuzkoako Goierrin).
Etorri zarelazkora, eraman ezazu zerorrek (zuzena, batuan).
Etorri zarenez gero, eraman ezazu zerorrek (aurrekoaren esanahia).
Esamodu hori herriko zaharren artean sarritan entzun izan dut. Agian, lokalismo hutsa
da. Bestalde, fonetika aldetik, baliteke hiztun alfabetatu gabeen ahozko aldaketa izatea.
Beharbada, zarenez gero horren eboluzio-dejenerazioa da goiko hura: zarenez gerora?…
zarenezkora?… etab. Beste probabilitate bat ere bada: zarelako-tik eratorri izana.
Horrez gainera, jakin nahi nuke -z gero egitura erabiltzerakoan, noiz erabili behar den (e)z gero. Kontsonantez bukatzen denean bakarrik? Hartuz gero ala hartuez gero?
Erantzuna:
Eskualde jakin batekoak diren neurrian, zaila izaten da, askotan, literaturan
lekukotasunak aurkitzea. Areago, zaila izaten da, batzuetan, ahoz sarri erabiltzen
ditugun egiturak nola idatzi behar diren jakitea. Baliteke horrelakoa izatea kasu hori ere.
Dena den, aztertzeke dago.
Bestalde, partizipioa kontsonantez amaitzen denean erabili behar da-ez gero; beraz,
hartuz gero.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
zeinen eta
Galdera:
Zeinen eta bizkorra zaren, ni ez nauzu zure zepo horretan harrapatuko (zuzen).
Bizkorra bazara ere, ni ez nauzu… (zuzen).
Esaldiok, gure ustez, biak dira zuzenak; baina lehenengo horri buruzko aipamenik ez
dugu aurkitu gramatiketan.
Erantzuna:
Egitura horien hedadura, zein leku duten tradizioan... aztertu gabe dugu oraindik
(lehenengo egitura hori, zeinen eta, ezezaguna zaigu).
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
zenbat eta... hainbat eta...
Galdera:
Zenbat eta gehiago ikasi, orduan eta hobeto / hainbat eta hobeto / hobeto / gero eta
285
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
hobeto…
Onartu egin behar al dugu azkeneko forma hori?
Erantzuna:
Gramatika batzordeak, 1997ko ekainean, honela erantzun zion antzeko galdera bati:
"zenbat eta ... -ago, orduan eta ... -ago
zenbat eta ... -ago, hainbat eta ... -ago
zenbat eta ... -ago, hainbat ... -ago
Gramatika batzordearen iritziz, horiek hirurak ontzat jotzekoak dira. Beraz, ondorengo
hau da ontzat hartzen EZ dugun bakarra:
zenbat eta ... -ago, gero eta ... -ago"
Data: 1999
Erantzulea: Gramatika batzordea
zergatik... -(e)n
Galdera:
Edo -(e)n gabe, onargarria al da? EGLU III lanean, literaturako adibideak agertzen dira,
menperagailu zein lokailu gisa. Egitura horrek duen "debekua" eta fama txarra
desagertzea komeni da? Euskaltzaindiak EGLU III liburukian azaltzearekin nolabaiteko
"onespena" eman diola dirudi. Hala bada, argiago esaterik merezi al du?
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), III liburukian, horrelako egiturak
literaturan badirela besterik ez da adierazi nahi izan. Hortik aurrera, Euskaltzaindiak ez
du esan batasunerako gomendatzekoak diren ala ez. Aztertuko da.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Aditzaren ingurukoak. Aditza perpausaren hasieran
Galdera:
Noiz da zilegi eta noiz ez Diot nik, aditza aurrean jarrita inolako partikularik gabe?
Azkenean onartu egin beharko al ditugu Da arront ona; Dago etxean; Diot nik eta
horrelako erabilerak?
Erantzuna:
Aditz sintetikoa (edo trinkoa), inolako partikularik gabe, hasieran jartzea ez da oso
ohikoa, baina badira adibideak literaturan. Batasunerako ez da bereziki gomendiorik
eman, baina badirudi egitura hedatuenak hartu beharko genituzkeela eredu.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
286
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Aposizioak
Galdera:
Ondorengo aukera hauek guztiak zilegi al dira?
Axularrek, nafar idazle fina, iragarri zuen…
Axular, nafar idazle finak, iragarri zuen…
Axularrek, nafar idazle finak, iragarri zuen…
Axular nafar idazle finak iragarri zuen…
Denak zilegi badira, batasunerako zein hobetsi behar da?
Eta hurrengo adibide honetan?
Nire lagunak, zuek ezagutzen duzuenak...
Nire lagunak, zuek ezagutzen duzuena...
Erantzuna:
109. arauan azaldu du Euskaltzaindiak zein komunztadura mota eskatzen duten
aposizioek euskara batuan:
1. Aposizioa izen sintagmaren barneko izenen artean egiten denean ez da komunztadura
arazorik sortzen:
Unibertsitateko errektoreorde Edurne Mendiluzek aurkeztu du txostena
Edurne Mendiluze Unibertsitateko errektoreordeari aurkeztu diote txostena
Aposizioa sintagmen artean gertatzen denean, komunztadura egitea da ohikoena,
mugatzailea eta hondarkiak sintagma bietan ipiniz, hala dagokien neurrian:
Mariasun Landak, haur literatura hain ongi ezagutzen duenak, beste liburu bat kaleratu
du egun hauetan
Laurogei urteko gizon bati, munduaren berri ondo dakienari, ez zaio ia ezer harrigarri
gertatzen
2. Komunztadurarik gabeko aposizioak lekukotasun urriagoa du tradizioan, batez ere
perpaus barruan kokatua dagoenak, eta, hortaz, ez dirudi gomendatzekoa denik: Nire
lagun Ferminek, piano(-)jotzaile trebea, kontzertu asko eman ditu aurten.
Beraz, bi aukera izango genituzke:
Axularrek, nafar idazle finak, iragarri zuen...
Axular nafar idazle finak iragarri zuen...
Bigarren kasuan, berriz, aukera bakarra:
Nire lagunak, zuek ezagutzen duzuenak...
Data: 2000
Erantzulea: Araua
Aposizioak ziurtagirietan
Galdera:
Ziurtagirietan, sintagma barruko aposizioaren eta sintagma aposatuaren erabilera dela
eta, lasai erabil ditzakegu ondorengo forma biak ala bigarren aukera hobetsi behar
dugu?
a) Pello Urzelai Gabiola Eusko Legebiltzarraren Mahaiko Lehen Idazkari naizen honek
ziurtatzen dut...
287
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
b) Pello Urzelai Gabiolak, Eusko Legebiltzarraren Mahaiko Lehen Idazkari naizen
honek ziurtatzen dut...
Erantzuna:
Gramatika batzordearen iritziz, ziurtatzen dut lehen pertsonan erabiltzeak zailago
bihurtzen du kontua. Ziurtatzen du erabili ahal izateak, berriz, ikaragarri erraztuko luke
auzia, hirugarren pertsonarekin aukera biak lirateke-eta egokiak.
Baina ziurtatzen dut lehen pertsonan eman behar izanez gero, bi aukerak ontzat emanda
ere, bigarrena hobesten dugu:
Pello Urzelai Gabiolak, Eusko Legebiltzarraren Mahaiko Lehen Idazkari naizen honek,
ziurtatzen dut...
Agian egokiagoa litzateke bigarren hori nik izenordaina aurrean erantsita:
Nik, Pello Urzelai Gabiolak, Eusko Legebiltzarraren Mahaiko Lehen Idazkari naizen
honek, ziurtatzen dut...
Data: 2001/02/02
Erantzulea: Gramatika batzordea
Dokumentua: Ziurtagirietan nola erabili sintagma barruko aposizioak eta sintagma
aposatuak (irizpena ) - http://www.euskaltzaindia.net/dok/jagonet/Ziurtagiriak1.pdf
Armarriko testua
Galdera:
Berastegiko udaleko armarriko idazkunak gaztelaniazko testu hau dakar: Nobleza con
Libertad. Horren euskal ordain jatorra zein ote da: Leialtasunez askatasuna edo
Askatasunez leialtasuna?
Erantzuna:
Gramatika batzordearen ustez, eta kasu honetan bi izenen arteko erlazioa nagusiki
kopulatiboa dela kontuan harturik, honako hau izan daiteke ordain egokia Nobleza con
Libertad adierazteko armarrian:
Leialtasuna eta Askatasuna
Eta, horrekin batera, egokitzat joko genuke ondoko hau ere:
Leial eta Aske
Galderan proposatutako egiturak (Leialtasunez askatasuna eta Askatasunez leialtasuna)
ez dira, batzordearen ustez, tradiziokoak.
Data: 1997/06/20
Erantzulea: Gramatika batzordea
Baldintzak
Galdera:
Ezeren okerrik ez duela, pilotari bikaina aterako da (zuzen)
Ezeren okerrik ez baldin badu, pilotari bikaina aterako da (zuzen)
288
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Horiek biak elkarren sinonimoak dira. Kontua da, gure eskuetatik hamaika liburu eta
gramatika pasa arren, oraindik ez dugula aurkitu baldintzazko "-ela"ri buruz ezertxo ere.
Bigarren zalantza:
Ikasi behar zenuenean estudiatu izan bazenu gaur egun hobeto… "biziko zinen" ala
"biziko zinateke"?
Kasu horretan zinen ere onartzen da ala zinateke erabili behar dugu derrigorrez?
Bestalde, joatekotan (baldintza) eta joango bagara esanahi berekoak al dira?
-tzekotan baldintza?
-tzekotan = -z gero noiz?
-tzekotan: nahia ere adierazten du?
Erantzuna:
Baldintza-egiturak Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), VI liburukian aztertuko
ditu Gramatika batzordeak. Ezeren okerrik ez duela bezalako egiturak kontuan hartuko
ditu Gramatika batzordeak.
Bigarren galderari dagokionez, batasunerako gomendiorik edo araurik ematen ez den
bitartean, argi dago hobeto biziko zinen bezalakoak sarri askotan erabiltzen direla, baita
literaturan ere.
Hirugarren galdera-sortari erantzuna emateko ere gramatikako hurrengo liburukian
datuak aztertu beharko dira. Dena den, joatekotan eta joango bagara ez dira
baliokideak. Bigarrena "xedezkoa" da (joango bagara, autoa utzi beharko digute).
Data: 1999
Erantzulea: EGLUkoaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Bi ezeztapenen itzulpena
Galdera:
Bi ezeztapen dituen egitura baten itzulpenak eragin digu zalantza; izan ere,
gaztelaniazko de no comparecer al juicio ni alegar causa justa que se lo impida,
euskaraz honela eman baitugu: eta bidezko arrazoirik eman gabe judizioan agertzen ez
bazara...
Zuzen jokatu al dugu?
Erantzuna:
Egia da perpaus batean bi ezeztapen ditugunean esanahia ez dugula ongi ulertzen kasu
asko eta askotan (adibidez, dirurik gabe etortzen ez bazara, ez duzu liburua erosiko);
azkenean ez baita erraza zer esan nahi izan den jakitea). Hala ere, galdetu duzuen
kasuan ez dirudi zailtasun berezirik dagoenik ongi ulertzeko (ulergarriak eta egokiak
lirateke zuek egindako itzulpena bezalakoak: eta bidezko arrazoirik eman gabe
judizioan agertzen ez bazara...).
Arazo hori saihesteko eman izan den agertu ezean bidezko arrazoirik alegatzen ez
bada... egitura baino egokiagoa da, gure ustez, zuek eman duzuena. Hori bai, agian
ordena aldatuta erraztu liteke kontua: judizioan agertzen ez bazara bidezko arrazoirik
eman gabe...
Bestalde, Gramatika batzordearen ustez, beste egitura batzuk ere izan litezke kasu
honetarako baliagarri. Hala nola, judizioan agertzen ez bazara bidezko arrazoirik
ematen ez duzula...edo koordinazioaren bidez: bidezko arrazoirik (eman) ez eta
judizioan agertzen ez bazara...
289
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 1998/11/02
Erantzulea: Gramatika batzordea
Bizkaierazko "hau mutilau, honek mutilak..."
Galdera:
Batasunerako onargarriak al dira bizkaierazko molde hauek: "hau mutilau; honek
mutilak esan du; hauek mutil guztiak; honek gizon guztiok"?
Erantzuna:
Gai honetaz dagoen batasunerako erabaki bakarra 4. arauan jasotzen da, "Hau
guz(t)ia"ri dagokion arauan. Besteak beste, 4. arau horretan esaten da "hau guz(t)iau"
eta "hori guz(t)iori" oso bidezkoak direla, baina ez ordea "*gizonau" modukoak.
Gatozen galdetutako kasuak banan-bana aztertzera:
- "hau mutilau": Ez dago erabakita horrela idatz daitekeen.
- "honek mutilak esan du": Ez dago ezer erabakita, baina goikoaren egitura berari buruz
ari bagara, izatekotan "honek mutilonek" beharko luke.
- "hauek mutil guztiak": "Mutil hauek guztiak" erabili behar dela dio 4. arauak.
- "honek gizon guztiok": "Gizon hauek guztiak" egitura dago onartuta. "Honek" forma
ez da zuzena euskara batuan pluraleko erabileretarako; lehen graduko ergatibo
singularrari bakarrik baitagokio.
Data: 2001/10/22
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Galdegaiari buruzko bibliografia
Galdera:
Adieraziko al didazue galdegaiaz dagoen bibliografia?
Erantzuna:
Hona hemen zerrenda aski osatua:
ALTUBE, Sebero (1975): Erderismos, Bilbo, Indauchu.
ALTUBE, Sebero (1956): "Literatur - Euskera", in Euskera, I. (2. aldia): 3-13.
ESNAL, Pello (2003): "Hitzaurrea", in Loiolako San Ignacioren Gogojardunak [Patxi
Alunaren itzulpena], Bilbo, Klasikoak.
EUSKALTZAINDIA (1987): "Hitz ordena", in Euskal Gramatika: Lehen urratsak,
EGLU, I (Eranskina), Bilbo, Euskaltzaindia: 19.-46. or. (Bigarren argitalpena:
EUSKALTZAINDIA (1991): Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I, Bilbo,
Euskaltzaindia: 355.-379. or. Laburpena: EUSKALTZAINDIA (1993): "Osagarrien
ordena perpausaren barnean: mintzagai hanpatua eta galdegaia", in Euskal Gramatika
Laburra: Perpaus Bakuna, Bilbo, Euskaltzaindia: 22.-31. or.)
GARZIA, Juan (1997): Joskera lantegi, Gasteiz, Euskal Autonomia Erkidegoko
Administrazioa. IVAP.
HIDALGO, Bittor (1994): Hitzen ordena euskaraz, Doktore-tesia (EHU / UPV).
HIDALGO, Bittor (1995): "Ohar estatistiko garrantzitsuak euskararen hitz ordenaren
inguru. Euskara S.V.O.?", in Fontes Linguae Vasconum, 70.
HIDALGO, Bittor (1996): "Hurbiltze bat euskal hitz-ordenaren tradizioari", in Fontes
290
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Linguae Vasconum, 71.
HIDALGO, Bittor (1996): "Euskal joskeraren mito kaltegarriak (I). Nola idatzi euskaraz
modu arin, ulergarri eta aberats batean", in Zutabe, 35: 39-51.
HIDALGO, Bittor (1996): "Euskal joskeraren mito kaltegarriak (II). Euskararen hitzordena librea", in Zutabe, 36: 21-27.
HIDALGO, Bittor (1996): "Euskal joskeraren mito kaltegarriak (III). Aditza maiz
euskaraz esaldi hasieran", in Zutabe, 37: 23-31.
HIDALGO, Bittor (1998): "Baina zer da euskal joskera", in Administrazioa euskaraz,
21: 18-19.
HIDALGO, Bittor (2002): "Hitzen ordena esaldian", in Senez.
IRIGOYEN, Alfonso (1980): "Sebero Altube eta euskal hizkuntzaren pleguak", in
Euskera, XXV. (2. aldia): 325 - 353.
KALTZAKORTA, Mitxel (2003): "Galdegai-lekua testu hastapenetan (I)", in Hizpide,
54: 39-56.
KALTZAKORTA, Mitxel (2004a): "Galdegai-lekua testu hastapenetan (eta II)", in
Hizpide, 55: 43-59.
KALTZAKORTA, Mitxel (2004b): "Galdegai-lekua testu osoetan (I)", in Hizpide, 56:
61-79.
MITXELENA, Koldo (1988b): "Galdegaia eta mintzagaia euskaraz", in Euskal idazlan
guztiak VI: Hizkuntzalaritzaz I. Euskal Editoreen Elkartea: Klasikoak, 26: 137.-167. or.
ORIXE (ORMAETXEA, Nikolas) (1918): "Acento vasco" in Revista Internacional de
Estudios Vascos, IX. Liburukia: 1-15.
ORIXE (1991): "Uno de los eslabones perdidos de la fraternidad universal", in Idazlan
guztiak, III: Artikuluak eta saiakerak: 883.-894. or., Donostia, Eusko Jaurlaritza; Etor.
OSA, Eusebio (1990): Euskararen hitzordena komunikazio zereginaren arauera, Leioa,
Euskal Herriko Unibertsitateko Argitarapen Zerbitzua.
RIJK, Rudolf de (1969): "Is Basque an S.O.V. Language?", in Fontes Linguae
Vasconum, 1: 319-351.
VILLASANTE, Luis (1952): "Literatur-euskara laphurtar klasikoaren gain eratua", in
Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, año VIII, Cuaderno 1º:
91-119, Cuaderno 2º: 259-298.
VILLASANTE, Luis (1956): "Comunicación del P. Villasante sobre la réplica del Sr.
Altube al Sr. Michelena acerca de la sintaxis vasca", in Euskera, I: 14-18.
VILLASANTE, Luis (1975): "Hitzaurre gisa", in ALTUBE, Sebero: Erderismos: VXII.
Data: 2004/12/14
Erantzulea: Pello Esnal, Jagon sailkidea
geroago eta gehiago, gero(ago) eta ...-ago
Galdera:
Zuzena al da "geroago eta zera gehiago dago" egitura?
Erantzuna:
Bai, zuzena da. Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V,
Mendeko perpausak, 1 liburukian ageri da egitura hori (ikus 436.-437. or.), "Gero(ago)
eta ...-ago" izenburua duen azpiatalean. Han esaten da bi aukerak direla zuzenak:
- Gero eta hobeto ikusiko dituzu zenbakiak.
291
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
- Geroago eta ederrago dago gure herria.
Literatura-tradizioko adibideak ere (bietarikoak) badatoz aipatutako orrialde horietan.
Data: 2001/11/05
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Gerundioaz
Galdera:
Musika entzunez ikasten da lezioa (zuzen)
Zigarroa errez sartu da gelan (zuzen)
Txurroak salduz ateratzen du bizimodua (zuzen)
Kolpeak hartuz ikasten da oinez (zuzen)
Hegazkina erori da, ehun pertsona hilez (oker)
Hamarna kopa hartu genituen, egundoko mozkorra harrapatuz (oker)
Hegazkina erori eta ehun pertsona hil dira (zuzen)
Hamaika kopa edan genituelarik, egundoko mozkorra harrapatu genuen (zuzen)
Gure ustez aldi berean gertatzen diren bi ekintza, eta instrumentaltasuna adieraz
daitezke "-z"rekin, baina ondoriorik ez. Horrela al da?
Erantzuna:
Gramatika batzordeak oraindik ez ditu aztertu egitura horiek. Hala ere, argi dago
galdera egin dutenek zuzentzat eman dituzten egiturak zuzenak direla. Bestalde,
badirudi okertzat eman direnak berri samarrak direla, eta erdal gerundioaren
erabileraren kalkoz-edo sortuak. Baina gomendio zehatzagoak eman ahal izateko,
berariaz aztertu behar da gaia. Beti bezala, hobe dugu egitura seguruak erabili eta
irakastea; izan ere, ondorengo egitura hauek oraindik aztertu gabe ditu Gramatika
batzordeak.
Data: 1999
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Joskera bereziak
Galdera:
Txirritaren bertso batean alde batera pena artzen det / zu modu hortan uztia; lastima
egiten zuen / nere ikustea. Perpaus horietan bi nor sintagma daudela dirudi; zuzenak al
dira?
Erantzuna:
Zuzenak dira, bai. Besterik da euskara zainduan lekurik izan behar duten ala ez; hori
aztertzeko dago.
Data: 1996
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
292
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Konparaziozkoak
Galdera:
Erlijioa norbanakoaren barruko joera izan dadila, gizartearena baino (oker).
Erlijioa norbanakoaren barruko joera izan dadila, gizartearena ez baino (zuzen).
Erantzuna:
Hala dio Gramatika batzordeak, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V
liburukian:
"Esamolde hauek osorik ematea askoz egokiago eta gomendagarriagoa dela esan behar.
Telebistak urdailera zuzendu behar du burura baino areago/gehiago.
Hemen bi baieztapenen egiatasuna jartzen da erlazioan: bata bestea baino egiago dela,
nolabait. Perpaus hauek guztiz egokiak gertatuko lirateke baino-ren ordez barik ezarrita
ere, Bizkaiko moldea erabiliz.
Telebistak urdailera zuzendu behar du burura barik
Baina hauetan ez dira bi baieztapenak onartzen eta bata bestea baino egiago dela esaten:
A barik B diogunean, A ez, baizik B esaten dugu eta ez, A baino areago B.
Data: 1999
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Konpletiboak: -(e)la/-(e)na
Galdera:
Non eta nola erabiltzen da -(e)na? Adibidez: Badakit etorri dena.
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V liburukiak (136.-145. or.) dakarrenez, (e)na batik bat Bizkaian erabiltzen da. Bestalde, ez da edozein testuingurutan agertzen.
Horregatik, Gramatika batzordeak, zein motatako aditzekin erabiltzen den aipatzen du
(aditu, aitortu, erakutsi, ezagutu, gogoratu, gomutatu, igerri, ikusi, jakin, sinetsi,
susmatu...), zaila baita hortik aurrera joatea. Beste predikatu hauekin ere erabili izan da (e)na menderagailua: egia izan, ezagun izan, gezurra izan, itxura ukan, jakina izan,
seguru egon/izan, zer esanik ez, zalantzarik gabe, bistan egon…
Adibideak:
Ikusi dugu kristaua zarena
Erakuts dezagun geure berba guztietan, egiaren semeak garena
Ezagun da gaztea zarena
Data: 1998
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Konpletiboak: -(e)la/-(e)na + subjuntiboa
Galdera:
293
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Subjuntiboko adizkiek batzuetan -n atzizkia hartzen dute eta beste batzuetan -la. Noiz
erabili -n eta noiz -la? Etor dadin ala etor dadila? Joan zaitezen esan dit / joan zaitezela
esan dit. Biak onartzen dira? Noiz bata eta noiz bestea?
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V liburukian aztertu da auzi hau ere (69.76. or.). Laburbilduz:
Hegoaldean erabiltzen da menderagailu hau uste izan, iritzi, iruditu eta horrelako
predikatuen osagarrietan, ezezka edo galdera erretoriko moduan emanak direnean.
- esan, entzun, ikusi, jakin eta horrelakoekin -eLA nahiz -eNIK gisakoak erabiltzen dira.
Aldea ezetzaren esparruan eta presuposizioei uzten zaien lekuan egon daiteke:
ez du esan egin duela
ez du esan egin duenik
ahaztu, duda egin, egia izan eta horrelakoek -eLA gisako osagarria izaten dute: ezin
duda egin daiteke horrela dela
Data: 2000
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Konpletiboak: -(e)la/-(e)nik
Galdera:
Konpletiboetan esaldi nagusia ezezkoa denean, zein lotura erabili behar dugu -ela/enik? Esate baterako: ez dut uste joanen direnik / ez dut uste joanen direla. Noiz bata
eta noiz bestea? Zein tokitan bata eta zeinetan bestea?
Ezezkoetan beti -enik erabili behar al da? Ohartu naiz etorri zarela. Ez naiz ohartu
etorri zarela ala Ez naiz ohartu etorri zarenik?
Erantzuna:
Gramatika batzordeak aurkeztutako Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V
(Menderakuntza-1) liburukian azaltzen dena labur bilduz:
-(e)nik menderagailua, erabiltzekotan, perpaus nagusia ezezkoa nahiz galderazkoa
denean erabili behar da, -(e)la menderagailua erabiltzea ere zilegi da (hala egiten dute
ekialdean eta mendebaldeko zenbait euskalkitan):
Ez dut uste hori horrela denik
Nork esan dizu Zinkunegi italianoa denik?
Hala ere, perpaus nagusia ezezkoa edo galderazkoa izan arren, ez da beti -(e)nik
erabiltzen. Salbuespenak hauek dira:
a) egia da, gezurra da eta horien kidekoekin:
Ez da egia gaupasa egin dudala
b) jakina da, nabari da, bistakoa da, bistan izan/egon edo antzeko esapideekin:
Denentzat ez da gauza jakina lurra eguzkiaren biran dabilela
c) ez A, B baizik bezalako egitura duten perpausetan:
Ez zizun esan Bilbon bizi zela, Bilbon bizi nahi zuela baizik
d) ahaztu, ukatu eta orohar esanahi ezezkorra duten aditzekin:
Ukatu egin zuen hilketaren egunean anaia ikusi zuela
294
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2000
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Konpletiboetan, zehargalderak nola azaldu?
Galdera:
Konpletiboak azaltzerakoan, nola azaldu behar ditugu zehargalderak: konpletiboen
barnean ala bereiz?
Erantzuna:
Gramatika batzordekideok, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V (Mendeko
perpausak, 2) liburukian, perpaus osagarrien artean (konpletiboen artean) sartu genituen
zehargalderak. Horretarako, osagarritasunaren (konplementazioaren) nozioa hartu
genuen irizpide: aditz bat edo predikatu bat (edo izen bat) konplementatzen edo osatzen
duten perpausak bildu genituen perpaus osagarrien barruan. Eta, jakina, horien artean
zehargalderak (galderazkoak diren perpaus konpletiboak). Eta, horiekin batera,
bestelako perpaus konpletiboak ere bai: adierazpen perpausak, subjuntibozkoak eta
perpaus izenlagunak.
Hona hemen zehargalderen adibide batzuk, EGLU V-etik atereak:
- Gogoratu zaio [nork eman dion]
- Ez dago garbi [nork hil duen]
- Jakin nahi nuke [Baskoniak irabaziko duen]
Data: 2001/05/14
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Menderakuntza: -(e)ino
Galdera:
Bizi naizeino ala bizi naizeneino?
Erantzuna:
-(e)ino forma bakarrik ageri da Villasanteren Sintaxis de la Oración Compuesta
liburuan. Gramatika batzordeak aztertu gabe du oraindik puntu hori.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Menderakuntza: -(e)n/-(e)la
Galdera:
Uste dut etorri den edo ez dut uste etorri den bezalakoak onargarriak dira?
295
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Gramatika batzordeak landutako Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V
liburukian bi bider aipatzen dira horrelakoak:
Lehenik, -(e)nik menderagailua, -(e)la nahiz -(e)n menderagailuen ordez erabiltzen dela
esatean, adibide hau emanaz:
Ez dut uste hori etorri den/denik
Bigarrenik, ondorengo aipamenak dioenez: "Ekialdean eta mendebaldeko zenbait
euskalkitan, beraz, nahiz eta perpaus nagusia ezezkoa edo galderazkoa izan, perpaus
osagarrietan -(e)la menderagailua (kasuren batean -(e)n atzizkia) erabili izan da eta
erabiltzen da."
Data: 2000
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Menderakuntza: -(e)n/-(e)lako + izena
Galdera:
EGA. Ikaslearen liburua, I liburuan ageri diren ariketak direla eta, honako galdera egin
digute:
"Noiz -(e)n eta noiz -(e)lako?"
Norgehiagoka irabaziko __________________ itxaropenaz zelairatu ziren
a) zutelaren
b) zutenaren
c) zutelako
Mamua etorriko _______________________ aitzakiaz ez nintzen oheratzen
a) zen
b) zelaren
c) zenaren
Azterturik dago kontu hori?
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V liburukian aipatzen da kontu hori,
aukeran, -(e)n eta -(e)lako daudela esanaz, nahiz badirudien -(e)n izen jakin batzuekin
ageri dela: ... -(e)n ustea, esaterako.
"Kontua da ea modu hauek beti aukeran ditugun ala ez. Behar bezalako erantzuna
emateko perpaus osagarri hauek gobernatzen dituzten izenak banan-banan aztertu
beharko dira eta jokabide nagusiak aztertu:
Euskara Afrikatik datorrelako hipotesia defendatu dute batzuek.
Bazuen laguntza emango zioten ustea.
Bi horiez gain, bada beste egitura bat ere, predikatu egituretan ageri dena (sospetxa
ukan, erabakia hartu, berria hedatu, berria ekarri...):
Herriko etxeak hartu zuen erabakia, kaperak behar zirela berritu."
Data: 1998
296
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzulea: EGLUkoaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Neurri sintagmak: baso bat ur
Galdera:
a) Zenbatean dago azukre kiloa / kilo azukrea? Zenbat balio du azukre kiloak / kilo
azukreak?
b) Baso bat ur: baso bat urek, baso bat uri, (al vaso de agua se le añaden dos
cucharadas...) edo ur basoari?
Erantzuna:
a) Gramatika batzordeak aztertuko du.
b) Baso bat uri beharko luke, berez; baina aztertuko da ea literaturan zer ageri den.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Noiz erabili ba- eta noiz ez
Galdera:
Noiz ez da erabili behar aditz multzoko ba- osagaia? Adibidez, EGA azterketa
prestatzeko ateratako liburu batean esaten da ba- ez dela erabili behar menpeko esaldi
zenbaitetan, hala nola erlatibozkoetan edo moduzkoetan. Beraz, okerrak dira badiozun
guztia, badakizun bezala eta gisakoak. Horiek txarto daude, zalantzarik gabe. Baina
konpletiboetan edo zehargalderetan erabil daiteke? Adibidez, zuzenak dira ondorengo bi
esaldi hauek?
1. Badator. Badatorrela esan du.
2. Badaukazu boligraforik? Boligraforik badaukazun galdetu dizu.
Erantzuna:
Badirudi ba- erabil daitekeela mendeko perpausetan ere. Euskaltzaindiko Gramatika
batzordeak Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V liburukian aztertu zituen,
besteak beste, aditz jokatudun perpaus erlatiboak eta osagarriak edo konpletiboak
(horien artean, zehargalderak): ikus 202. eta 217. or. (perpaus erlatiboak) eta 109.-112.
or. (zehargalderak).
"Badatorrela esan du" perpausa zuzena da. Perpaus konpletiboetan ba- erabil daitekeela
dirudi, baldin eta mendeko perpausean aditzaren baiezkotasuna bada galdegai.
"Boligraforik badaukazun galdetu dizu" perpausa ere zuzena da (ikus EGLU, V, 109.112. or.), besteko "Boligraforik daukazun galdetu dizu" ere zuzena den bezalaxe.
Bestelako mendeko perpausak (kontzesiozkoak, denborazkoak, kausazkoak eta abar)
orain ari da aztertzen Gramatika batzordea, eta EGLU, VI liburukian epaituko da auzi
hori. Azterketa horren ondoren ikusiko da zer gomendatu edo zer hobestu kasu
bakoitzean, edota zer gaitzetsi.
Oraingoz esan daitekeen gauza bakarretakoa da ba-dunak iparraldeko literatura
tradizioan direla nagusi, eta badirela adibideak kontzesiozkoetan ("nahiz bertze lanik
baduen"), kausazkoetan ("zeren ogi-buruaren itxura baduen") eta denborazkoetan
("baden bitartean zenbait trabu).
297
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2001/04/02
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Nominalizazioez: hobe gelditu/gelditzea
Galdera:
a) Hobe duzu hor gelditu ala hobe duzu hor gelditzea?
b) Ingelesa ikastea besterik ez duzu. / Aitonari galdetu besterik ez duzu.
Erantzuna:
a) Gramatika batzordeak oraindik ez du aztertu; batasunerako ez da ezer hobetsi. Biek
dute tradizioa, Sarasolaren Euskal Hiztegiko adibideek erakusten dutenez: Hobe da ez
izatea, gaizki izatea baino. Hobe duzu ezkondu, moja joan baino. Badirudi hobe izan
aditzaren subjektua eta nominalizazioarena bat datozenean erabiltzen dela partizipio
burutua, baina ezin da esan hori denik aukera bakarra. Hobe da inpertsonalean, aldiz, tze forma erabiltzen dugu.
b) Biak daude ondo.
Data: 1998
Erantzulea: Miren Azkarate (iritzia)
Ondoriozkoak: "hain...ezen/non; hainbeste...non/ezen"
Galdera:
Zuzenak al dira "hain da handia, ez baita atetik sartzen" moduko esaldiak?
Erantzuna:
Zuzenak dira, bai; nahiz eta egitura hori ez izan erabiliena. Euskaltzaindiaren Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, V liburukian (ikus 457. or.) esana dugu,
literaturako erabileran oinarrituz, molde hori ere erabil daitekeela.
Ondorio perpausetan txartzat emandakoa "-ela" atzizkiduna da: alegia, "*hain nekatua
nago, ez naizela kalera irtengo" eta horren gisakoak.
Liburuki bereko 450. orrialdean zortzi esaldi jator hauek aurkitzen dira:
a) Hainbeste diru galdu du, non ez baitaki emazteari zer esan.
b) Hainbeste diru galdu zuen, ezen ez zekien emazteari zer esan.
c) Hainbeste diru galdu du, non ez dakien emazteari zer esan.
d) Hainbeste diru galdu zuen, ezen ez baitzekien emazteari zer esan.
e) Hain begiluzea zen, non herriko berri guztiak jakiten baitzituen.
f) Hain begiluzea da, ezen herriko berri guztiak jakiten dituen.
g) Hain begiluzea da, non herriko berri guztiak jakiten dituen.
h) Hain begiluzea zen, ezen herriko berri guztiak jakiten baitzituen.
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "ondoriozkoak" sarrera.
298
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Data: 2001/05/18
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Ondoriozkoak: hain... -(e)la
Galdera:
Ondoriozko egitura onargarria al da?
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V liburukian aztertu dira ondorio
perpausak eta horiek adierazteko erabiltzen diren lokailu eta menderagailuak: hain...
non... bait-/-en eta hain... ezen... bait-/-en ageri dira jasoak.
-eLA atzizkiaz, ostera, hauxe esaten da (450. or.): "-eLA atzizkiak ez du lekurik perpaus
kontsekutieboetan (...) Esamolde hauek, Hegoaldean eguneroko hizkeran oso hedatuak
badaude ere, ez dute tradiziorik eta ez dira gomendagarriak. -eLA atzizkiak ez du euskal
tradizioan inoiz balio hori izan".
Data: 2000
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Ondoriozkoak: hain... bait
Galdera:
Egitura hori onargarria al da?
Erantzuna:
Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V liburukian aztertu dira ondoriozko
perpausak. Hauxe dio hain ... bait- egituraz (457.-458. or.): "non-en pareko elementurik
gabe ere osa daiteke perpaus kontsekutiboa. Hala ere, ez da hau itzuli arruntena:
Giza semeak (...) hain eder ziren, haiengana Maitagarriak maiteberotu baitziren.
Beraz, onargarria da, hedadura handiegirik izan ez arren.
Data: 2000
Erantzulea: Gramatika batzordearen argitalpena
Perpaus osagarriak: -eN / -eLA
Galdera:
Atariko proba batean hau agertu zen:
Behin eta berriz agindu dizut…
- a. …
- b. Ixilik egon zaitezen
- c. Ixilik egoteko.
Baztertzekoa al da b) aukera?
299
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Bestalde, askotan entzun dut zenbait euskalkitako tradizioan subjuntiberako esaldietan (e)n forma dela nagusi, eta -(e)la apenas agertzen ote den. Egia al da hori?
Erantzuna:
Ez, b) aukera ez da baztertzekoa. Beste kontu bat da maizago erabiltzea perpaus
jokatugabea (-tzea, -tzeko) subjuntiboko laguntzailea baino.
Bigarren galdera dela eta, Euskal Gramatika: Lehen Urratsak (EGLU), V liburukian,
hau esaten da laburpen gisa:
"Jarrera adierazten duten perpausetan eta nahia edo guraria adierazten dutenetan -eN
da ohikoena, azken hauetako batzuetan -eLA ere agertzen den arren, mendebaldean
batez ere.
Eskaera eta agindua adierazten dutenetan, berriz, kontuak bana dabiltza: Hegoaldean eLA da ohikoena eta Iparraldean -eN, azken honetan aginduetan-eta inoiz -eLA ere
agertzen den arren.
Aditz nagusitik bereziz bezala perpaus lokabeen antza hartzen dutenetan, berriz, -eLA
da ohiko menderagailua".
Data: 1999
Erantzulea: EGLUkoaz gainerakoa, Miren Azkarateren iritzia da
Sintaxia. Esaldiko hitzen ordena (bibliografia)
Galdera:
Esaldi bat osatzean erabili beharreko ordenari buruzko informaziorik ba al dago?
Erantzuna:
Bai, informazio ugari dago. Ezin hasiko gara gai hori aztertzen duten lanen zerrenda
oso-osoa egiten. Hala ere, hona hemen aipamen batzuk:
Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I liburukian eta Euskal
Gramatika: Lehen Urratsak, EGLU, I, Eranskina liburukian hortxe duzu atal oso bat,
"Hitz ordena" izenekoa.
Gramatika-lanetan ere ageri da gai hori: adibidez, Sebero Altuberen Erderismos
liburuan eta Pierre Lafitteren Grammaire basque liburuan.
Lan berriagoetan, era monografikoan aztertu zuen Eusebio Osak bere doktore-tesian
(ikus Euskararen hitzordena komunikazio zereginen arauera, EHU/UPV, 1990); estiloliburu batzuetan ere ematen dira hitz ordenari buruzko azalpenak (ikus J.R. Zubimendi
eta P. Esnalen Idazkera-liburua, 1993) eta gramatikako beste batzuetan ere bai (ikus
Juan Garziaren Joskera lantegi, 1997).
Data: 20010525
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
Zehargalderak: Jainkorik baden / Jainkorik den
Galdera:
Liburu batean hauxe irakurri dut: Guztiaren ondoren, Jainkorik baden jakin nahi nuen.
Zuzena da Jainkorik baden hori edo Jainkorik den behar du?
300
JAGONET. Galde-erantzunak
Noiz eguneratua: 2015-09-03
Erantzuna:
Bai, Jainkorik baden jakin nahi nuen guztiz zuzena da. Ikus Euskal Gramatika: Lehen
Urratsak, EGLU, V liburukian zehargalderei eskainitako atala.
Data: 2001/04/19
Erantzulea: Joxe Ramon Zubimendi, JAGONETen arduraduna
Zenbat?/Noiz? Hainbat + "inguru" (orain hogei bat urte inguru)
Galdera:
Zuzena al da "orain hogei bat urte inguru" egitura? Ez al da guztiz erredundantea?
Erantzuna:
Horrelako egiturak ez dira txartzat ematekoak; nahiz eta ez izan beharrezkoa "bat" eta
"inguru" biak batera erabiltzea. Baina egitura "bikoiztu" askotxo dago euskaraz, eta
beste hizkuntzetan ere bai. Eta erruz erabiltzen dira, bai ahozko hizkuntzan eta bai
idatzian.
Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegiak adibide hauek dakartza, besteak beste:
- K. Mitxelena: "ehunen bat inguru bilduko genituzke"
- I. Munita: "landaretik landarera metro erdi bat inguru"
- I. Munita: "lau bat milla inguru aldatu"
- N. Alzola: "orain irurogei bat urte inguru"
- Uztapide: "ogei bat urte inguru dira olakorik etzegola"
Horrez gainera, ikus datu-base honetako "inguru" sarrera.
Data: 2001/06/13
Erantzulea: Jesus Mari Makatzaga, Gramatika batzordeko idazk.
301