1. Healthcare

Derleme / Review
47
Dermatolojide Bitkisel Tedavi-Fitoterapi
Herbal Therapy in Dermatology-Phytotherapy
Çiçek Durusoy, Betül Gözel Ulusal*
Baflkent Üniversitesi T›p Fakültesi Alanya Uygulama ve Araflt›rma Hastanesi,
Dermatoloji ve *Plastik Cerrahi Anabilim Dal›, Antalya, Türkiye
Özet
Bitkisel tedavi, alternatif tedavi yöntemleri aras›nda yer al›r. Günümüzde bitkisel tedavilere ilgi artm›flt›r ve deri hastal›klar›n›n
tedavisinde yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bitkisel tedaviler, genel olarak yararl› etkileri olduklar› kabul edilmekle birlikte baz›
ciddi yan etkilere de neden olabilirler. Bu nedenle, dermatologlar bitkisel tedavilerin etki ve olas› yan etkileri konusunda bilgi
sahibi olmal›d›rlar. Bu makalede, deri hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›lan bitkisel tedaviler ve yan etkileri gözden geçirilmifltir.
(Türk Dermatoloji Dergisi 2007; 1: 47-50)
Anahtar kelimeler: Bitkiler, tedavi, fitoterapi, deri hastal›klar›, alternatif tedavi, yan etki
Summary
Herbal therapy is one of the many alternative treatment options. The popularity of herbal therapy has increased, and is commonly
used in dermatologic diseases. Although herbal medicines are generally accepted as efficacious, they may sometimes cause serious adverse effects. Therefore, dermatologists should be familiar with therapeutic efficacy and possible adverse effects. In this article, herbal therapy choices used specifically for dermatologic disease and probable adverse effects have been reviewed. (Turkish
Journal of Dermatology 2007; 1: 47-50)
Key words: Herbal, treatment, phytotherapy, skin disease, alternative treatment, adverse effect
Girifl
Fitoterapi, (phytos=bitki, therapy=tedavi) bitkisel tedavi anlam›nda kullan›l›r. Bitkisel tedavinin tarihi insan
varl›¤› kadar eskilere dayanmakla birlikte günümüzde
kullan›lan bitkisel t›p, kayna¤›n› Çin ve Hindistan’dan
al›r. Bat› ülkelerinde ise önceleri halk aras›nda kullan›lmaya bafllanan flifal› otlar›, sonraki y›llarda t›p doktorlar› da alternatif tedavi olarak tercih etmeye bafllam›fllard›r. Almanya’da 1978 y›l›nda oluflturulan Komisyon E
(German Federal Institute for Drugs and Medical Devices), 300 bitkinin klinik etkilerini de¤erlendirerek bir rapor haz›rlam›flt›r. Bu rapor sonraki y›llarda geniflletilerek
bitkisel tedavilerin standardizasyonu sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r (1).
Günümüzde fitoterapiye ilgi giderek artmaktad›r.
Amerika Birleflik Devletleri’nde dermatoloji polikliniklerine baflvuran hastalarda fitoterapi kullanma s›kl›¤› %86,
Almanya’da %52’dir (2). Ülkemizdeki s›kl›¤› bilinmemekle birlikte çok say›da hasta t›bbi tedavilerin yan› s›ra
bitkisel tedavilere baflvurmaktad›r (3,4). Bu nedenle dermatologlar›n fitoterapi konusunda bilgili olmalar› önemlidir. Bu yaz›da çeflitli dermatolojik hastal›klarda kullan›lan bitkisel tedaviler ve yan etkileri gözden geçirilmifltir.
1. Akne
a.Taninler (dezenfektanlar): F›nd›k a¤ac› (Witch hazel) ve dulavrat otu (Arctium lapa) dezenfektan etkili, halk
aras›nda s›k kullan›lan bitkilerdir. Yap›lm›fl klinik çal›flma
bulunmamaktad›r (1).
Yaz›flma Adresi / Corresponding Author: Dr. Çiçek Durusoy, Baflkent Üniversitesi T›p Fakültesi Alanya Uygulama ve Araflt›rma Hastanesi,
Dermatoloji Anabilim Dal›, Yunus Emre Cad No:1 07400 Alanya, Antalya, Türkiye,
Tel: 0242 511 25 11 Faks: 0242 511 55 63 E. posta: [email protected]
48
Türk Dermatoloji Dergisi 2007; 1: 47-50
Turkish Journal of Dermatology 2007; 1: 47-50
Durusoy ve ark.
Fitoterapi
b.Meyve asitleri (alfa hidroksi asitler): Alfa hidroksi
asitlerden en s›k kullan›lan glikolik asit, fleker kam›fl›ndan elde edilir. Glukonolakton, polihidroksi asit olup aknede %5
benzoil peroksit kadar etkili bulunmufl ve irritasyon d›fl›nda
yan etki saptanmam›flt›r (1).
c.Çay a¤ac› ya¤› (tea tree oil ): Melaleuca alternifolia
bitkisinin yapraklar›ndan elde edilir. Yüz yirmi dört akneli hastada %5 çay a¤ac› ya¤› ile %5 benzoil peroksit jelin etkinlikleri karfl›laflt›r›lm›fl ve çay a¤ac› ya¤›n›n benzoil peroksit kadar
etkili oldu¤u gösterilmifltir. Kuruluk, irritasyon ve yanma gibi
yan etkiler ise benzoil peroksitten daha az görülmüfltür (5).
d.Vitex (hay›t meyvesi): Seks steroidleri, vitaminler (folik
asid, tiamin, piridoksin, riboflavin, kolekalsiferol, tokoferol), tanin
ve rezin içerir. Etkisini hipofizden FSH (follikül stimülan hormon)
ve LH (luteinizan hormon) sal›n›m›n› de¤ifltirerek gösterdi¤i düflünülmektedir. Premenstrüel dönemde fliddetlenen akneli hastalarda önerilmektedir. Gastrointestinal sistem yak›nmalar› ve
deri döküntüleri d›fl›nda yan etki bildirilmemifltir (2).
2. Yara ve Yan›klar
a. Aloe Vera (sar› sab›r): Aloe barbadensis yapraklar›ndan
üretilen jel ve meyve suyu kullan›lmaktad›r. Radyodermitli olgularda aloe vera jelinin kafl›nt›, yanma hissi ve skar oluflumunu
azaltt›¤› gösterilmifltir. Kronik bacak ülserleri, donuk travmas›na
ba¤l› ülserler, yan›klar ve cerrahi yaralarda kullan›lmaktad›r (2,3).
b. Bal: Dekubitis ülserleri, yan›k yaralar› ve enfekte yaralar›n tedavisinde etkilidir. Antibakteriyel ve antifungal etkidir.
Baldaki katalaz enzimi yaran›n debridman›n› yaparken higroskopik etkisi ödemi azalt›p granülasyonu ve epitelizasyonu
uyarmaktad›r. Dokuz yeni do¤anda yap›lan bir çal›flmada kültür pozitif cerrahi yaralarda uygun antibiyotiklere cevap al›namazken günde 2 kez uygulanan 5-10 ml do¤al bal›n yara iyileflmesini beflinci günde bafllatt›¤› ve yaran›n 21.günde steril
olup iyileflmenin tamamland›¤› saptanm›flt›r (6). Poliüretan
yara örtüsü (OpSite) ile bal emdirilmifl gazl› bezin karfl›laflt›r›ld›¤› rastgele kontrollü di¤er bir çal›flmada ball› gazl› bez kullan›lan grupta iyileflme daha erken bafllam›flt›r (2).
c. Ayn›safa çiçe¤i (marigold, nergis): Calendula officinalis, antik ça¤lardan beri yara, yan›k, bacak ülserleri, kundak
bezi dermatiti ve herpes zosterde kullan›lm›flt›r. ‹mmünomodülatör ve antimikrobiyal etkilidir. Farelerde, kollajen ve glikoprotein sentezini artt›rarak granülasyon dokusunu uyard›¤›
gösterilmifltir (2,3,7).
3. Viral infeksiyonlar
I.Herpes Simpleks
a. O¤ul otu (lemon balm): Melisa officinalis’den üretilen
esansiyel ya¤ herpes simpleksde etkilidir. Yüz on alt› hastay› kapsayan çift kör, rastgele kontrollü bir çal›flmada %1
melisa özü içeren kremin sekizinci günde herpes lezyonlar›n› tamamen geriletti¤i gösterilmifltir (8). Altm›fl yedi hastay›
kapsayan ikinci plasebo kontrollü çal›flmada ise melisa özünün ilk 72 saatte uygulanmas›, lezyon iyileflme süresini k›saltm›flt›r (9). Echinnacea, nane ve propolis herpes infeksiyonlar›na karfl› etkili oldu¤u düflünülen di¤er bitkilerdir (2,8).
b. Meyan kökü (licorice): Glabrin, meyan kökü özünün
deriye penetre olan k›sm›d›r. Siklooksijenaz enzimini bask›layarak antiinflamatuar etki gösterir. Herpes zoster ve post herpetik nevraljide topikal olarak kullan›lmaktad›r (2,3).
II.Verruka Vulgaris ve Kondiloma Akkuminata
Podofilin: Podophyllum peltatum bitkisinin kökünden elde edilir. Kondilomada topikal kullan›l›r (7). Hamilelerde toksik oldu¤u bildirilmifltir (2).
4. Bakteriyel ve fungal infeksiyonlar
a. Çay a¤ac› ya¤› (tea tree oil ): Bu bitkinin in vitro ortamda P. acnes, S. aureus, E. coli, C. albicans, T.rubrum’a karfl›
etkinli¤i gösterilmifltir (2,10). Yüz dört tinea pedisli hastay›
kapsayan plasebo kontrollü, rastgele, çift kör bir çal›flmada
%10 çay a¤ac› ya¤› kremi semptomatik iyileflme sa¤lam›flt›r
(11). Yüz on yedi onikomikozlu hastada yap›lan bir di¤er çal›flmada %100 çay a¤ac› ya¤› ile %1 klotrimazol solüsyon karfl›laflt›r›lm›fl ve alt›nc› ay sonunda her iki grupta s›ras›yla %18
ve %11 oranlar›nda mikolojik kür tespit edilmifltir (12).
b. Sar›msak (Allium sativum): Sar›msakta bulunan ‘’ajoene’’ antifungal etkilidir. Otuz dört tinea pedisli hasta günde
bir kez % 0,4 ajoene krem ile tedavi edilmifltir. Hastalar›n
%79’unda yedinci gün ve di¤er hastalarda 14. günde iyileflme saptanm›flt›r. Üç ayl›k takipte nüks görülmemifl ve kontakt dermatit d›fl›nda yan etki saptanmam›flt›r (13).
5. Uyuz ve bitlenme
Anason tohumu (Anise seed): Anason tohumlar›ndan
elde edilen ya¤, antiparaziter ve antibakteriyel etkilidir. Hamilelerde kullan›lmas› kontrendikedir (2).
6. Dermatit
a. Çin herbal terapisi: Antiinflamatuar, antibakteriyel, antihistaminik, immünosüpresif ve steroid benzeri etkilidir. Geleneksel Çin herbal tedavisinde çeflitli bitki kar›fl›mlar› kiflilere
özel haz›rland›¤› için kontrollü klinik çal›flmalar ile de¤erlendirmek zordur. Çocuk ve eriflkin atopik dermatitli hastalarda
on çeflit bitkiden oluflan çay›n etkili oldu¤u gösterilmifltir (14).
Geri dönüflümlü hepatotoksite bildirilmifltir (2,7).
b. Alman Papatyas› (German chamomile): Antiinflamatuar, antipruritik, ve antibakteriyel etkilidir (2,3,15). Yap›s›nda
‘‘alfa–bisabolol’’ ve flavonoidler vard›r. Alfa-bisabolol yara iyileflmesini h›zland›r›r. Flavonoidler ise histamin sal›n›m›n› bask›lar. Çal›flmalarda sodyum lauryl sülfata ba¤l› kontakt dermatitte %1 hidrokortizon kadar etkinlik göstermifltir (16).
c. Zencefil (turmerik): Aktif maddesi ‘’curcmin’’dir. Antibakteriyel, antiparaziter, antiviral etkilidir. Septik ve aseptik
yaralarda kullan›l›r. Ayr›ca antikarsinojen, antiinflamatuar etkinlik gösterir. Psoriazis, akne, egzama, fronkül tedavisinde
ve deri yafllanmas›n› önleme amaçl› üretilen kozmetiklerde
kullan›l›r (15,17).
d. Hodan ya¤› (borage oil): Borage officinalis bitkisinden
elde edilir. Yap›s›nda oleik asit ve α-linoleik asit vard›r. ‹nfantil seboreik dermatitinde etkili bulunmufltur (18). Atopik dermatitte ise plasebodan farkl› etki göstermemifltir (19,20).
Durusoy ve ark.
Fitoterapi
Türk Dermatoloji Dergisi 2007; 1: 47-50
Turkish Journal of Dermatology 2007; 1: 47-50
7-Psoriazis
a. Çin herbal terapisi: Çin herbal tedavilerinde psoriazisli hastalar için en s›k tercih edilen bitkiler ‘’Radix angelicae
dahuricae’’ve “Camptotheca acuminit”dir. Yap›lar›nda furokumarin bulunur ve UV-A ile birlikte klasik PUVA tedavisine
benzer etki gösterirler (2).
b. Aloe Vera (sar› sab›r): Yap›s›ndaki glycyrrhetinic asit adrenokortikoid benzeri etki gösterir. Hafif ve orta fliddetli 60 psoriazisli hastada yap›lan çift kör kontrollü çal›flmada, % 0,5 aloe
vera kremin plasebodan daha etkili oldu¤u gösterilmifltir (21).
c. Kapsaisin: Bilinen en ac› maddelerden biridir ve k›rm›z› ac› biberde bulunur. Etkisini periferik duyu sinir liflerinde a¤r› ve kafl›nt› iletiminde rol alan substans P’nin birikimini engelleyerek gösterir. Diyabetik nöropati, osteoartrit, postherpetik
nevralji, psoriazis ve postoperatif a¤r› tedavisinde etkilidir.
Yüzde 0,025 ve % 0,075'lik kremleri vard›r. fiiddetli psoriazisli 44 hastada %0,025 kapsaisin kremin alt› hafta kullan›lmas›
ile lezyonlarda belirgin düzelme görülmüfltür. Yanma hissi ve
eritem d›fl›nda yan etki saptanmam›flt›r. Kapsaisinin aç›k yaralarda ve göz çevresinde kullan›m› kontrendikedir (2, 3).
d. Da¤ tütünü (arnica, leopard zehiri): Arnica montana,
antiinflamatuar ve antitrombotik etkilidir. Yap›s›ndaki sesquiterpen laktonlar, NF-kB (nükleer faktör-kappa B)’nin transkripsiyonunu bask›lar. NF-kB, IL (interlökin)-1, IL-6 ve IL-8 gibi sitokinlerin, intersellüler adhezyon moleküllerinin, antijen
sunucu hücrelerin ve siklooksijenaz enziminin genlerini kontrol eder. Arnica, psoriazisde ›slak kompres veya krem fleklinde kullan›l›r. Sistemik kullan›m› kardiyovasküler, nörolojik,
gastrointestinal yan etkilere ve ölüme yol açabilir (2).
8-Kronik venöz yetmezlik
a. At kestanesi (horse chestnut): Aesculus hippocastanum bitkisindeki aescin; lökosit aktivasyonun inhibisyonu ile inflamasyonu, hyalürinaz ve elastaz inhibisyonu ile de k›lcal damarlar›n geçirgenli¤ini ve ödemi azalt›r. Hemoroid, kronik venöz
yetmezlik ve spor yaralanmalar›n›n neden oldu¤u ödem tedavisinde kullan›l›r. Çal›flmalarda 100–150 mg/gün dozda alt ekstremite venöz volümünü düflürerek, bacaklardaki halsizlik, kafl›nt› ve a¤›rl›k hissini azaltt›¤› gözlenmifltir (2,7). Etken madde
olarak %20 aescin içeren topikal kremler sat›lmaktad›r.
b. Üzüm çekirde¤i (grape seed, Vitis vinifera): Yap›s›ndaki “ proantosiyanidin” çok güçlü bir antioksidand›r. Kronik
venöz yetmezlikte 50–300 mg günlük dozda etkilidir (2).
c. Japon eri¤i (Ginkgo biloba): Vazodilatör etkilidir. Kalp
yetmezli¤i, ast›m, vertigo, tinnitus, serebral ve periferik vasküler hastal›klar ve demansda kullan›l›r (7,20).
d. Gotu Kola (Centella asiatica): Transkutan arteriyel
oksijen bas›nc›n› ve mikrosirkülasyonu düzenler. Kronik venöz yetmezlikde, ödem ve gece a¤r›lar›n› azalt›r (2,20).
e. Da¤ tütünü (arnica): Topikal kullan›m› inflamasyonu
ve ekimozlar› azalt›r. Krem formunda varis, ekimoz ve hemoroidlerin tedavisinde etkilidir (2,7).
9-Alopesi
Aromaterapi: Alopesi areatal› 86 hastada yap›lan çift kör,
rastgele kontrollü araflt›rmada çal›flma grubunda üzüm çekirde¤i ve jojoba ya¤› baz›nda kekik, biberiye, lavanta ve sedir
49
ya¤›, kontrol grubunda ise üzüm çekirde¤i ve jojoba ya¤› kullan›lm›flt›r. Çal›flma grubunda %44, kontrol grubunda %15
oran›nda iyileflme sa¤lanm›flt›r ve yan etki görülmemifltir (22).
10- Deri kanserleri
a. Çay: Camellia sinensis bitkisinin fermentasyonuyla elde edilir. Yeflil çay fermente edilmemifl fleklidir. Yeflil çaydaki ’’epigallokatekin’’ antioksidan, antiinlamatuar, antikanserojendir. Yeflil çay özlerinin topikal uygulanmas› UV’ye ba¤l›
eritemde bask›lanma ve DNA hasar›nda azalma sa¤lar. Siyah
çaydaki etken madde ‘’theflavin’’dir ve UV-B’ye ba¤l› eritemi
bask›lar, apopitozisi uyar›r ve deri tümörlerini önler (7).
b. Biberiye (rosemary): Rosemarry officinalis özlerinin
deri tümörlerini önledi¤i gösterilmifltir. Kanserojenlere maruz
b›rak›lan farelerde, biberiye özleri uyguland›¤›nda deri tümörü geliflmedi¤i görülmüfltür (7). Hamilelerde kullan›m› kontrendikedir (23).
c. Ar› reçinesi (propolis): Bal ar›lar›n›n a¤aç ve bitkilerden toplad›klar› özlerle ürettikleri mumsu yap›da bir maddedir. Yap›s›ndaki flavonoidler ve fenolik asidler, antimikrobiyal,
analjezik, antiinflamatuar, antitümöral etki gösterir. Propolisdeki “clerodane’’ DNA sentezini bask›layarak displastik papillomlar› önler (2).
d. K›rm›z› Ginseng: Antioksidan ve ba¤›fl›kl›k sistemini
güçlendirici etkilidir. Farelerde deri kanserlerini önledi¤i gösterilmifltir (2,20).
e. Deve dikeni (silimarin, milk thistle): Silybum marianum, güçlü bir antioksidand›r. Alman E Komisyonu karaci¤er hastal›klar›nda kullan›lmas›n› önerir. Dermatolojide metotreksat toksisitesi ve hepatik porfilerde kullan›labilir (7). Farelerde topikal silimarinin kimyasal karsinojenlerin neden oldu¤u deri kanserlerini önledi¤i gösterilmifltir (2).
11-Hiperpigmentasyon
a.Arbutin: Hidrokinon derivesidir. En fazla armut a¤ac›
yapraklar›nda bulunur. Melanozomlardaki tirozinaz aktivitesini bask›lar (24,25).
b.Meyan kökü (licorice): Etken maddesi glabridin, tirozinaz› bask›lar. Kobaylarda UV’ye ba¤l› eritem ve pigmentasyonu geriletti¤i gösterilmifltir (14).
c.Soya: Soya sütü ve soya proteinleri, keratinositlere melanozom al›n›fl›n› etkileyen PAR-2 (protease activated receptor
2) aktivitesini bask›larlar. Soya fasülyesi tripsin inhibitör faktör’ün etkili oldu¤u düflünülmektedir. Çal›flmalarda soya fasülyesi özlerinin pigmente deri lezyonlar›n› geriletti¤i gösterilmifltir. Soya ayr›ca antikanserojen ve antioksidan etkilidir (25,26).
Dut yapra¤› ve çam kabu¤u (piknogenol) özleri, pigmentasyon tedavisinde etkili oldu¤u düflünülen di¤er bitkiler aras›ndad›r (17).
12-Antiinflamatuvar etkili bitkisel tedaviler
Rozasea, UV, lazer ve kimyasal peeling gibi uygulamalardan sonra ortaya ç›kan eritem ve hassasiyetin tedavisinde
deriyi nemlendiren ve inflamasyonu bask›layan bitkisel kremler kullan›l›r. Bu amaçla en s›k kullan›lan bitkiler aras›nda aloe
vera, Alman papatyas›, jojoba ya¤›, yulaf, çam kabu¤u özü ve
likopen (domates ekstresi) yer al›r (17,27).
50
Türk Dermatoloji Dergisi 2007; 1: 47-50
Turkish Journal of Dermatology 2007; 1: 47-50
Durusoy ve ark.
Fitoterapi
Yan etkiler
Bitkisel tedavilerde karfl›lafl›lan en önemli sorunlar, bitkilerin farkl› aktif maddeler içermesi nedeniyle di¤er ilaçlarla etkileflimlerinin ve yan etkilerinin tam olarak bilinmemesidir
(28-30). Hastalar t›bbi tedavilerini düzenleyen doktorlar›na
kulland›klar› bitkisel tedavileri ile ilgili bilgi vermekten de kaç›nmaktad›rlar. Bu durum hastalar›n tan› ve tedavilerinde karmaflaya neden olmaktad›r (31). Çin kökenli bitkisel tedaviler,
steroidler, arsenik, civa, diazepam, steroid olmayan antiinflamatuarlar ve hidroklorotiyazid gibi etken maddeler içermekte
olup ciddi karaci¤er hasar›, böbrek yetmezli¤i ve kardiyomyopatiye neden olabilirler. Hint bitkilerindeki arsenik ve civa,
intoksikasyonlara ve arsenik keratozuna neden olabilir
(28-30). Meyan kökü ve echinnacea immünomodülatör etki
ile kortikosteroid ve immünosüpresiflerin etkisini azaltabilir.
Ginkgo biloba, sar›msak, zencefil, so¤an, ananas gibi bitkiler
trombosit fonksiyonlar›n› de¤ifltirerek cerrahi ifllemler s›ras›nda kanamalara neden olabilir. Fitoöstrojen içeren soya, meyan kökü, melek otu gibi bitkiler özellikle dermabrazyon, lazerle cilt gençlefltirme ve skarlar›n tedavisi s›ras›nda pigment
de¤iflikliklerine neden olabilir (28). Deri, bitkisel tedavilerin
yan etkilerinin en s›k görüldü¤ü hedef organd›r. Alerjik deri reaksiyonlar›n›n geliflme riski uzun süreli ve topikal uygulamalarla artar (31). En s›k irritan dermatit ve alerjik kontakt dermatit görülmekle birlikte eritrodermi, Stevens-Johnson sendromu, Sweet sendromu, ürtiker, angioödem, anaflaksi ve nekrotik deri lezyonlar› bildirilmifltir (29). Aromaterapide kullan›lan
bitkisel ya¤lar›n ise en s›k görülen yan etkileri fotosensitizasyon ve kontakt dermatit olmakla birlikte çeflitli yan etkilere yol
açabilir. Örne¤in ökaliptus ya¤› 30 ml üzerinde kullan›ld›¤›nda taflikardi, ataksi, kas güçsüzlü¤ü ve solunum depresyonuna neden olabilir (29-31). Lavanta ya¤› ve çam a¤ac› ya¤› içeren flampuanlar›n erkek çocuklarda jinekomastiye neden oldu¤u bildirilmifltir (32).
Sonuç olarak, günümüzde bitkisel tedavilerin kullan›m›
yayg›nlaflmaktad›r. Hastalar›n bitkisel bir tedavi yöntemi kullan›p kullanmad›klar› mutlaka sorgulanmal› ve kan›ta dayal›
t›pta etkinli¤i gösterilen bitkisel ilaçlar›n doktor kontrolünde
kullan›lmalar›na izin verilmelidir.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Kaynaklar
25.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Bedi MC, Shenefelt PD. Herbal therapy in dermatology. Arch
Dermatol 2002;138:232-42.
Ernst E. The usage of complementary therapies by dermatological patients: a systemic review. Br J Dermatol 2000;142:85761.
Algier AA, Hano¤lu Z, Özden G, Kara F. The use of complementary and alternative (non-conventional) medicine in cancer patients in Turkey. Eur J Oncol Nurs 2005;9:138-46.
Kurt E, Bavbek S, Pasaoglu G ve ark. Use of alternative medicines by allergic patients in Turkey. Allergol Immunopathol
2004;32:289-94.
Stevensen CJ. Aromatherapy in dermatology. Clin Dermatol
1998;16:689-94.
Vardi A, Barzilay Z, Linder N, et al. Local application of honey
for treatment of neonatal postoperative wound infection. Acta
Paediatr 1998;87:429-32.
Buchness MR.Alternative medicine and dermatology. Semin
Cutan Med Surg 1998;17:284-90.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
Wolbling RH, Leonhardt K. Local therapy of herpes simplex
with dried extract from Melissa officinalis. Phytomedicine
1994;1:25-31.
Koytchev R, Alken RG, Dundarov S. Balm mint extract (Lo-701)
for topical treatment of recurring Herpes labialis.
Phytomedicine 1999;6:225-230.
Dattner AM. From medical herbalism to phytotherapy in dermatology: back to future. Dermatol Ther 2003;16:106-13.
Tong MM, Altman PM, Barnetson RS. Tea tree oil in the treatment of tinea pedis. Australas J Dermatol 1992;33:145-9.
Buck DS, Nidorf DM, Addino JG. Comparison of two topical
preparations for the treatment of onychomycosis: Melaleuca alternifolia (tea tree) oil and clotrimazole. J Fam Pract 1994;
38:601-5.
Ledezma E, DeSousa L, Jorquera A, et al. Efficacy of ajoene, an
organosulphur derived from garlic, in the short-term therapy of
tinea pedis. Mycoses 1996;39:393–5.
Sheehan MP, Atherton DJ. A controlled trial of traditional
Chinese medicine plants in widespread non-exudative atopic
eczema Br J Dermatol 1992;126 483-8
Millikan LE. Complementary medicine in dermatology Clin Dermatol 2002;20:602-5.
Aertgeerts P, Albring M, Klaschka F, et al. Comparative testing
of Kamillosan cream and steroidal (0.25% hydrocortisone,
0.75% fluocortin butyl ester) and non-steroidal (5% bufexamac)
dermatologic agents in maintenance therapy of eczematous
diseases. Z Hautkr 1985;60:270-7.
Aburjai T, Natsheh FM. Plants used in cosmetics. Phytother
Res 2003;17: 987-1000.
Tollesson A, Frithz A.Borage oil, an effective new treatment for
infantile seborrhoeic dermatitis. Br J Dermatol 1993;129:95.
Takwale A, Tan E, Agarwal S, et al. Efficacy and tolerability of
borage oil in adults and children with atopic eczema: randomised, double blind, placebo controlled, parallel group trial.
BMJ 2003; 327:1358-9.
Yetkin H, Baflak PY. Dermatolojide bitkisel tedavi.Türkderm
2006;40:40-5.
Syed TA, Ahmad SA, Holt AH, et al. Management of psoriasis
with Aloe vera extract in a hydrophilic cream: a placebo-controlled, double-blind study. Trop Med Int Health 1996;1:505-9.
Hay IC, Jamieson M, Ormerod AD. Randomized trial of aromatherapy. Successful treatment for alopecia areata. Arch Dermatol 1998;134:1349-52.
Lemonica IP, Damasceno DC, di-Stasi LC. Study of the embryotoxic effects of an extract of rosemary (Rosmarinus officinalis
L.). Braz J Med Biol Res 1996;29:223-7.
Nordlund JJ, Grimes PE. The safety of hydroquinone. J Eur
Acad Dermatol Venereol 2006;20 :781-7.
Parvez S, Kang M, Chung HS, et al. Survey and mechanism of
skin depigmenting and lightening agents. Phytother Res
2006;20: 921-34.
Türsen Ü. Deri yafllanmas›n›n topikal ajanlarla önlenmesi. Dermatose 2006;4: 267-83.
Özden GM, Gürer MA. Deri hasar› ve korunma yöntemleri. Türkiye Klinikleri Dermatoloji Dergisi 2007;1: 37-48.
Pribitkin EA. Herbal medicine and surgery. Semin Integr Med
2005;3:17-25
Ernst E. Adverse effects of herbal drugs in dermatology. Br J
Dermatol 2000;143: 923-9.
Vender RB. Adverse reactions to herbal therapy in dermatology. Skin Therapy Lett 2003;8:5-8.
Abado¤lu E. Deri alerjileri ve alternatif tedavi yöntemleri. Ast›m
Alerji ‹mmünoloji 2006;4: 80-7.
Henley DV, Lipson N, Korach KS, Bloch CA. Prepubertal
gynecomastia linked to lavender and tea tree oils. N Engl J Med
2007; 356:479-85.